اندازه کتاب

اندازه کتاب یا قطع کتاب ( به انگلیسی: Book size ) همان اندازهٔ درازا و پهنای کتاب است. به عبارت دیگر، قطع کتاب به طور کلی اندازهٔ درازا در برابر پهنا ( عرض ) هر برگ سنجیده می شود، یا گاهی اندازهٔ درازا در مقابل پهنا ( عرض ) جلد یک کتاب است. تعدادی از اصطلاحات به طور معمول برای اندازهٔ کلی ( عمومی ) کتاب ها توسط مراکز چاپ و کتابخانه ها مورد استفاده قرار می گیرند. دلیل به وجود آمدن قطع های مختلف برای کتاب، استفادهٔ آسان تر یا متناسب با نوع کاربرد هر کتاب بوده است؛ برای مثال، کتابی که به راحتی بتواند همراه افراد باشد و فضای زیادی اشغال نکند باید مثلاً در قطع جیبی صحافی شود. استفاده از اندازه های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود.
آلدوس مانوتیوس، از اهالی ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازهٔ ابداعیِ او برای کتاب، هم حمل ونقل آن را آسان می ساخت و هم هزینه های چاپ را کاهش می داد. قطع مورد استفادهٔ او «وزیری» بود که جانشین «قطع سلطانی» شد. [ ۱]
امروزه قطع کتاب نشان دهندهٔ تعداد دفعات تا شدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق های کتاب می شود. [ ۲] به طور مثال، کاغذ دو ورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهار ورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است. [ ۳]
اکنون رایج ترین قطع برای کتاب، در همه جا، وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی متر متغیر است. قطع کتاب رُقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۱۶٫۵×۱۱ سانتی متر از دیگر قطع های رایج محسوب می شوند. معمولاً در چاپ کتاب های هنری و نفیس از قطع رَحلی و برای کتاب های کودکان از قطع خشتی استفاده می شود. باید توجه داشت ابعاد ذکرشده برای هر قطع، تقریبی است، و در برخی منابع، اندازه های متفاوتی ارائه شده است.
قطع رحلی دارای اندازه ۲۱×۲۹ است و قطع خشتی می تواند در هر اندازه ای باشد به شرطی که به شکل مربع باشد. رایج ترین شکل قطع خشتی ۲۳×۲۳ می باشد. [ ۴]
• بازوبندی: ۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب های دعا یا سوره ها و آیات قرآنی که در ابعاد بسیار کوچک تهیه می شد و با نخ یا چرم به بازو می بستند؛
• بغدادی: اندازهٔ دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفتهٔ رشیدالدین فضل الله ( ۶۴۸؟ - ۷۱۸ق ) ، در وقف نامهٔ رَبعِ رشیدی چنین برمی آید که ابعادی بزرگ تر از نسخه های مرسوم داشته است؛
• بغلی: این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست، دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی متر بوده است؛
• بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بسته می شده و شیرازه بندی آن از طرف عرضِ اوراق بوده که درمیان نسخه نویسان و کتاب سازان به بیاض شهرت داشته است. قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه های ادبی ( که به خواستِ اشخاص فراهم می آمده ) به هیئت مذکور صحافی و جلد می شده است؛
• جانمازی: با ابعاد ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولاً برای قرآن و کتاب های دعا به کار می رفته است؛
• جیبی: این قطع که در گذشته به قطع «بغلی» شهرت داشته است دارای طول و عرض تقریبیِ ۷×۵ سانتی متر است؛
• حمایلی: قطعی بوده است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتیمتر. وجه تسمیهٔ این قطع به «حمایلی» این است که نسخه هایی را که در قطع مزبور بوده است به صورت حمایل روی لباس زیرین می آویخته اند؛
• خشتی:از کهن ترین قطع های نسخه های خطی است به طول و عرض همسان و برابر، به شکل مربع، که طول و عرض آن مساوی است و در سده های نخستِ تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است. هم اکنون اغلب برای کتاب های کودکان استفاده می شود؛
• رحلی:[ ۵] در ابعادِ بیش از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می شود. این قطع را به این جهت «رحلی» می گویند که هنگام خواندن کتابِ دارای قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایهٔ چوبی — یعنی رحل — قرار می داده اند. قطع مزبور دارای اندازه های تقریبیِ زیر است:
• رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی متر،
• رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی متر،
• رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی متر. عموماً نسخه های کتاب هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامهٔ فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می شده، در این قطع بوده است.