[ویکی نور] العقد الثمین فی تراجم النحویین، تألیف شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (ت 748ق) از جمله آثاری است که شرح حال نحویان را گردآوری نموده است. یحیی مراد تحقیق و تصحیح کتاب را برعهده داشته است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و شرح حال نحویان به ترتیب حروف الفباست.
شیوه نگارش نویسنده بدین ترتیب است که ابتدا نام، کنیه یا لقب معروف تر نحوی ذکر شده است. پس از آن نام کامل او، بصری یا کوفی بودن، محل ولادت و تحصیل، آثار و دیگر اطلاعات موجود آمده است. سپس به نقل سخنان دیگر نحویان درباره او بدون ذکر منبع پرداخته است. وی دیدگاه خود را نیز با «قلت» بیان کرده است.
محقق کتاب در مقدمه اش، «سیر أعلم النبلاء» ذهبی را از موسوعه های طراز اول برشمرده که ذهبی در آن شرح حال اعلام امت را گردآوری کرده و به ترتیب زمانی از زمان صحابه تا عصر خود در قرن هشتم هجری مرتب نموده است. این موسوعه بزرگ مشتمل بر هزاران شرح حال متنوع است. ذهبی در آن، شرح حال صحابه، تابعین، فقها، مفسرین، محدثین، نحات، ادبا، شعرا، خلفا، وزرا، قضات، قرّا، فلاسفه، زهاد و... را جمع نموده است. احاطه بر کتابی با این ضخامت که بیشتر از سی جلد است، برای اکثر افراد چه متخصص و چه غیر متخصص ممکن نیست؛ مثلاً محقق حدیث، وقت زیادی را باید صرف جستجو از راوی معینی نماید و یا محقق نحوی و لغوی گاه به دشواری می تواند شرح حالی را که می خواهد پیدا کند. همچنان که گاه محقق نیاز به تمام کتاب ندارد و تنها یک موضوع علمی مانند نحو یا حدیث را لازم دارد.
وی سپس کتاب را به دوازده کتاب مستقل که هریک عنوان خاصی دارد، تقسیم کرده است. هر کتاب، مجموعه ای از تراجم مرتبط یا در یک موضوع را در بر دارد: شرح حال صحابه و تابعین با نام «نزهة المتقین فی تراجم الصحابة و التابعین»، شرح حال مفسرین و فقها با نام «إتحاف النبهاء بتراجم المفسرین و الفقهاء» و همچنین شرح حال محدثان، نحویان، خلفا و وزرا و... وی تأکید می کند رعایت امانت را در حفظ نص اصلی مؤلف نموده و افزایش یا کاهش یا تعدیل متن نداشته است.محقق سپس به شرح حال ذهبی، مسافرت ها، مناصب و آثار او پرداخته است.
اولین شرح حال درباره ابوالاسود دئلی است که برخی نیز دیلی گفته اند. وی قاضی بصره بوده و اسم وی ظالم بن عمرو بوده است. در ایام نبوت متولد شده و از عمر، علی(ع)، ابی بن کعب، ابوذر، عبدالله بن مسعود و زبیر بن عوام و گروهی دیگر حدیث نقل کرده است. نویسنده به نقل از یعقوب حضرمی از سعید بن سلم باهلی از پدرش از جدش از ابوالاسود داستان تأسیس علم نحو یا قانون اعراب گذاری در زبان عربی را چنین حکایت می کند: روزی بر علی(ع) وارد شدم، دیدم آن حضرت در حال فکر و اندیشه است. به من فرمود: در شهر شما بی قاعده سخن گفته می شود؛ می خواهم مطلبی در بیان اصول عربی بنویسم. گفتم: یا امیرالمؤمنین اگر این کار را بکنید لغت عرب را زنده کرده اید. بعد از چند روز خدمت آن حضرت رسیدم؛ نوشته ای به من داد که در آن زیربنای علم نحو را نوشته بود و از تقسیم کلمه به اسم و فعل و حرف و تعریف آنها شروع می شد. سپس به من فرمود: به همین روش بر آن بیفزای. ابوالاسود می گوید: آن را گرفته و به منزل رفتم و یک دوره قواعد نحو را نگاشتم و بعد آن را به حضرت عرضه کردم.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و شرح حال نحویان به ترتیب حروف الفباست.
شیوه نگارش نویسنده بدین ترتیب است که ابتدا نام، کنیه یا لقب معروف تر نحوی ذکر شده است. پس از آن نام کامل او، بصری یا کوفی بودن، محل ولادت و تحصیل، آثار و دیگر اطلاعات موجود آمده است. سپس به نقل سخنان دیگر نحویان درباره او بدون ذکر منبع پرداخته است. وی دیدگاه خود را نیز با «قلت» بیان کرده است.
محقق کتاب در مقدمه اش، «سیر أعلم النبلاء» ذهبی را از موسوعه های طراز اول برشمرده که ذهبی در آن شرح حال اعلام امت را گردآوری کرده و به ترتیب زمانی از زمان صحابه تا عصر خود در قرن هشتم هجری مرتب نموده است. این موسوعه بزرگ مشتمل بر هزاران شرح حال متنوع است. ذهبی در آن، شرح حال صحابه، تابعین، فقها، مفسرین، محدثین، نحات، ادبا، شعرا، خلفا، وزرا، قضات، قرّا، فلاسفه، زهاد و... را جمع نموده است. احاطه بر کتابی با این ضخامت که بیشتر از سی جلد است، برای اکثر افراد چه متخصص و چه غیر متخصص ممکن نیست؛ مثلاً محقق حدیث، وقت زیادی را باید صرف جستجو از راوی معینی نماید و یا محقق نحوی و لغوی گاه به دشواری می تواند شرح حالی را که می خواهد پیدا کند. همچنان که گاه محقق نیاز به تمام کتاب ندارد و تنها یک موضوع علمی مانند نحو یا حدیث را لازم دارد.
وی سپس کتاب را به دوازده کتاب مستقل که هریک عنوان خاصی دارد، تقسیم کرده است. هر کتاب، مجموعه ای از تراجم مرتبط یا در یک موضوع را در بر دارد: شرح حال صحابه و تابعین با نام «نزهة المتقین فی تراجم الصحابة و التابعین»، شرح حال مفسرین و فقها با نام «إتحاف النبهاء بتراجم المفسرین و الفقهاء» و همچنین شرح حال محدثان، نحویان، خلفا و وزرا و... وی تأکید می کند رعایت امانت را در حفظ نص اصلی مؤلف نموده و افزایش یا کاهش یا تعدیل متن نداشته است.محقق سپس به شرح حال ذهبی، مسافرت ها، مناصب و آثار او پرداخته است.
اولین شرح حال درباره ابوالاسود دئلی است که برخی نیز دیلی گفته اند. وی قاضی بصره بوده و اسم وی ظالم بن عمرو بوده است. در ایام نبوت متولد شده و از عمر، علی(ع)، ابی بن کعب، ابوذر، عبدالله بن مسعود و زبیر بن عوام و گروهی دیگر حدیث نقل کرده است. نویسنده به نقل از یعقوب حضرمی از سعید بن سلم باهلی از پدرش از جدش از ابوالاسود داستان تأسیس علم نحو یا قانون اعراب گذاری در زبان عربی را چنین حکایت می کند: روزی بر علی(ع) وارد شدم، دیدم آن حضرت در حال فکر و اندیشه است. به من فرمود: در شهر شما بی قاعده سخن گفته می شود؛ می خواهم مطلبی در بیان اصول عربی بنویسم. گفتم: یا امیرالمؤمنین اگر این کار را بکنید لغت عرب را زنده کرده اید. بعد از چند روز خدمت آن حضرت رسیدم؛ نوشته ای به من داد که در آن زیربنای علم نحو را نوشته بود و از تقسیم کلمه به اسم و فعل و حرف و تعریف آنها شروع می شد. سپس به من فرمود: به همین روش بر آن بیفزای. ابوالاسود می گوید: آن را گرفته و به منزل رفتم و یک دوره قواعد نحو را نگاشتم و بعد آن را به حضرت عرضه کردم.
wikinoor: العقد_الثمین_فی_تراجم_النحویین