[ویکی نور] التنبیه بالمعلوم (البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان). التنبیه بالمعلوم (البرهان علی تنزیه المعصوم عن السهو و النسیان) اثر شیخ حر عاملی، با تحقیق محمود بدری، کتابی است که در آن، احادیث مربوط به عصمت رسول الله(ع) و ائمه شیعه(ع) نقل شده و مفاسد عدم اعتقاد به عصمت، مورد بررسی قرار گرفته است.
کتاب به زبان عربی و در سال 1078ق نوشته شده است
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در دوازده فصل، تنظیم شده است. مطالب کتاب درباره اثبات عصمت پیامبر(ص) و ائمه(ع) است
در مقدمه محقق، ضمن ذکر معنای لغوی و اصطلاحی عصمت و برخی از شایعات پیرامون عدم عصمت معصومین(ع)، مختصری از زندگی نامه نویسنده و آثار وی بیان و در ادامه، به اقدامات مربوط به تحقیق و تصحیح کتاب، اشاره گردیده است در مقدمه نویسنده، به صورت مختصر، به محتوای فصول کتاب، اشاره گردیده است در فصل اول، عباراتی از علما و فقها ذکر گردیده که در آن ها، به نفی سهو از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در عبادات و غیر عبادات، تصریح شده است از جمله این علما، عبارت اند از: شیخ طوسی در کتاب «تهذیب» و «الإستبصار» و شیخ مفید در رساله ای منسوب به ایشان در رد بر کسی که سهو را بر معصوم(ع) جایز دانسته است در باب دوم، عبارتی از شیخ صدوق ذکر گردیده که در آن، سهو از نبی(ص) و امام(ع) در عبادت را جایز دانسته است این عبارت، از کتاب «من لایحضره الفقیه» ذکر گردیده و مربوط به حدیثی است از امام صادق(ع) که توسط سعید الاعرج، روایت شده است فصل سوم، پیرامون آیاتی است که به صورت مطلق سهو از نبی(ص) و امام(ع) را نفی می کند نویسنده از میان آیاتی که به این امر دلالت دارند، به دوازده مورد از آن ها اشاره نموده است، از جمله: آیه 33 و 31 سوره آل عمران، 21 و 32 احزاب، 3 و 4 نجم، 7 حشر، 12 الحاقه، 6 اعلی، 156، 157 و 158 آل عمران و... در فصل چهارم، احادیثی که سهو، شک و نسیان از نبی(ص) و امام(ع) را به صورت مطلق نفی کرده اند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است این احادیث، مربوط به شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه»؛ ثقة الاسلام کلینی در کتاب «العقل و الجهل»، باب «اختلاف الحدیث»، اول کتاب «الحجة»، باب «نادر جامع فی فضل الإمام و صفاته»، باب «إن الأئمة ورثوا علم النبی و جمیع الأنبیاء و الأوصیاء» و باب «الصحیفة و الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة(س)»؛ شیخ طوسی در کتاب «التهذیب»؛ حدیث مستفیضی بین عامه و خاصه از پیامبر(ص) بدین مضمون که: «صلوا کما رأیتمونی أُصلی» و «خذوا عنی مناسککم»؛ صدوق در کتاب «العلل» در باب العلة التی من أجلها صارت الإمامة فی ولد الحسین دون الحسن(ع)» و... است نویسنده در فصل پنجم، به بررسی وجوه عقلی نفی خطا، غلط، سهو، شک و نسیان از نبی(ص) و امام(ع) پرداخته است تمامی ادله ای که وی در این فصل به توضیح آن ها پرداخته است، عقلی می باشند؛ هرچند مقدمه برخی از آن ها نقلی است اولین دلیل ذکر شده در این فصل، مربوط به سید مرتضی بوده که از کتاب «تنزیه الأنبیاء» نقل شده است. بنابراین دلیل، اگر خطا، غلط، سهو، شک و یا نسیان بر معصوم(ع) جایز باشد، تنفیر (نفرت) از آن ها حاصل شده و به عدم قبول اقوال و افعالشان می انجامد و این نقض غرض بوده و ممکن نیست دلیل دوم، بر این امر مبتنی است که ما مأمور به اتباع و پیروی از معصومین(ع) و ترک اعتراض بر آن ها هستیم و اگر خطا، غلط، سهو، شک و یا نسیان در مورد ایشان، جایز باشد، تبعیت از آن نیز جایز بوده و ما نیز مأمور به خطا، غلط، سهو، شک و نسیان خواهیم بود و حال آن که امر به این امور، قبیح بوده و امر قبیح بر شارع مقدس، جایز و ممکن نیست در فصل ششم، بعضی از مفاسدی که بر تجویز سهو بر معصوم(ع) مترتب خواهد گردید، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است از جمله این مفاسد، عبارت اند از: پایین آمدن منزلت ایشان در قلوب و نفوس مردم؛ احتیاج معصوم(ع) به رعیت؛ عدم امکان فرق بین سهو و نسخ؛ عدم حجت مطلق بودن فعل و قول معصوم(ع)؛ امکان وقوع معصیت، فعل حرام و ترک واجب به صورت سهوی؛ اختصاص عصمت به وقت تبلیغ و جواز معصیت عمدی قبل از آن؛ وجوب امربه معروف و نهی از منکر واقع شدن ایشان توسط مردم؛ عدم قبول شهادت آنان در بعضی از صور؛ جواز تعدی سهوی از حدود؛ جواز امر به منکر و نهی از معروف به صورت سهوی و در صور جزئی و جواز افضل بودن بعضی از مردم در برخی از صور بر آنان و لزوم تقدیم مفضول بر فاضل فصل هفتم، هشتم و نهم، ذکر شبهه جواز سهو از معصوم(ع) در عبادت و ضعف اخبار دال بر آن و عدم جواز عمل به این گونه اخبار و لزوم حمل آن ها بر ظواهرشان، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است فصل دهم، در بیان تأویل احادیث سهو بوده و در فصل یازدهم، جواب از استدلال شیخ صدوق، تبیین گردیده است آخرین فصل، در ذکر بعضی از نظایر و اشباه احادیث سهوی است که حمل آن ها و بر ظواهرشان، صحیح نیست
فهرست مطالب و فهارس فنی عامه، از جمله: فهرست آیات، روایات و اعلام مذکور در متن و همچنین مصادر مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
از جمله اقداماتی که محقق در کتاب اعمال نموده، عبارت است از:
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در دوازده فصل، تنظیم شده است. مطالب کتاب درباره اثبات عصمت پیامبر(ص) و ائمه(ع) است
در مقدمه محقق، ضمن ذکر معنای لغوی و اصطلاحی عصمت و برخی از شایعات پیرامون عدم عصمت معصومین(ع)، مختصری از زندگی نامه نویسنده و آثار وی بیان و در ادامه، به اقدامات مربوط به تحقیق و تصحیح کتاب، اشاره گردیده است در مقدمه نویسنده، به صورت مختصر، به محتوای فصول کتاب، اشاره گردیده است در فصل اول، عباراتی از علما و فقها ذکر گردیده که در آن ها، به نفی سهو از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در عبادات و غیر عبادات، تصریح شده است از جمله این علما، عبارت اند از: شیخ طوسی در کتاب «تهذیب» و «الإستبصار» و شیخ مفید در رساله ای منسوب به ایشان در رد بر کسی که سهو را بر معصوم(ع) جایز دانسته است در باب دوم، عبارتی از شیخ صدوق ذکر گردیده که در آن، سهو از نبی(ص) و امام(ع) در عبادت را جایز دانسته است این عبارت، از کتاب «من لایحضره الفقیه» ذکر گردیده و مربوط به حدیثی است از امام صادق(ع) که توسط سعید الاعرج، روایت شده است فصل سوم، پیرامون آیاتی است که به صورت مطلق سهو از نبی(ص) و امام(ع) را نفی می کند نویسنده از میان آیاتی که به این امر دلالت دارند، به دوازده مورد از آن ها اشاره نموده است، از جمله: آیه 33 و 31 سوره آل عمران، 21 و 32 احزاب، 3 و 4 نجم، 7 حشر، 12 الحاقه، 6 اعلی، 156، 157 و 158 آل عمران و... در فصل چهارم، احادیثی که سهو، شک و نسیان از نبی(ص) و امام(ع) را به صورت مطلق نفی کرده اند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است این احادیث، مربوط به شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه»؛ ثقة الاسلام کلینی در کتاب «العقل و الجهل»، باب «اختلاف الحدیث»، اول کتاب «الحجة»، باب «نادر جامع فی فضل الإمام و صفاته»، باب «إن الأئمة ورثوا علم النبی و جمیع الأنبیاء و الأوصیاء» و باب «الصحیفة و الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة(س)»؛ شیخ طوسی در کتاب «التهذیب»؛ حدیث مستفیضی بین عامه و خاصه از پیامبر(ص) بدین مضمون که: «صلوا کما رأیتمونی أُصلی» و «خذوا عنی مناسککم»؛ صدوق در کتاب «العلل» در باب العلة التی من أجلها صارت الإمامة فی ولد الحسین دون الحسن(ع)» و... است نویسنده در فصل پنجم، به بررسی وجوه عقلی نفی خطا، غلط، سهو، شک و نسیان از نبی(ص) و امام(ع) پرداخته است تمامی ادله ای که وی در این فصل به توضیح آن ها پرداخته است، عقلی می باشند؛ هرچند مقدمه برخی از آن ها نقلی است اولین دلیل ذکر شده در این فصل، مربوط به سید مرتضی بوده که از کتاب «تنزیه الأنبیاء» نقل شده است. بنابراین دلیل، اگر خطا، غلط، سهو، شک و یا نسیان بر معصوم(ع) جایز باشد، تنفیر (نفرت) از آن ها حاصل شده و به عدم قبول اقوال و افعالشان می انجامد و این نقض غرض بوده و ممکن نیست دلیل دوم، بر این امر مبتنی است که ما مأمور به اتباع و پیروی از معصومین(ع) و ترک اعتراض بر آن ها هستیم و اگر خطا، غلط، سهو، شک و یا نسیان در مورد ایشان، جایز باشد، تبعیت از آن نیز جایز بوده و ما نیز مأمور به خطا، غلط، سهو، شک و نسیان خواهیم بود و حال آن که امر به این امور، قبیح بوده و امر قبیح بر شارع مقدس، جایز و ممکن نیست در فصل ششم، بعضی از مفاسدی که بر تجویز سهو بر معصوم(ع) مترتب خواهد گردید، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است از جمله این مفاسد، عبارت اند از: پایین آمدن منزلت ایشان در قلوب و نفوس مردم؛ احتیاج معصوم(ع) به رعیت؛ عدم امکان فرق بین سهو و نسخ؛ عدم حجت مطلق بودن فعل و قول معصوم(ع)؛ امکان وقوع معصیت، فعل حرام و ترک واجب به صورت سهوی؛ اختصاص عصمت به وقت تبلیغ و جواز معصیت عمدی قبل از آن؛ وجوب امربه معروف و نهی از منکر واقع شدن ایشان توسط مردم؛ عدم قبول شهادت آنان در بعضی از صور؛ جواز تعدی سهوی از حدود؛ جواز امر به منکر و نهی از معروف به صورت سهوی و در صور جزئی و جواز افضل بودن بعضی از مردم در برخی از صور بر آنان و لزوم تقدیم مفضول بر فاضل فصل هفتم، هشتم و نهم، ذکر شبهه جواز سهو از معصوم(ع) در عبادت و ضعف اخبار دال بر آن و عدم جواز عمل به این گونه اخبار و لزوم حمل آن ها بر ظواهرشان، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است فصل دهم، در بیان تأویل احادیث سهو بوده و در فصل یازدهم، جواب از استدلال شیخ صدوق، تبیین گردیده است آخرین فصل، در ذکر بعضی از نظایر و اشباه احادیث سهوی است که حمل آن ها و بر ظواهرشان، صحیح نیست
فهرست مطالب و فهارس فنی عامه، از جمله: فهرست آیات، روایات و اعلام مذکور در متن و همچنین مصادر مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی ها بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته است.
از جمله اقداماتی که محقق در کتاب اعمال نموده، عبارت است از: