[ویکی فقه] التَّفهیم (یا التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم)، کتابی در باره آموزش مبانی احکام نجوم ، نوشته ابوریحان بیرونی است. بر اساس قراین موجود در کتاب، بیرونی آن را در ۴۲۰ نوشته است. از آن، دو متن فارسی و عربی موجود است که در زمان بیرونی یا نزدیک به آن نوشته شده است.
التَّفهیم ( یا التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم ) ، کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و هفتاد سال پس از مرگش، محمدبن جورابی آماده و پاکنویس کرده است. متن فارسی کتاب را بیرونی به نام «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است ( حدود ۴۲۰ هجری قمری ) . التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره شناسی و هندسه و حساب نوشته شده و از آنجا که نویسنده آن یکی از دانشوران سرشناس است، اهمیت بسیار دارد. ... [مشاهده متن کامل]
پژوهشگر نامی تاریخ ریاضیات، ابوالقاسم قربانی، فهرستی از ۲۰۰ اصطلاح ریاضی این کتاب با معادل انگلیسی و شرح آن ها را تهیه کرده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، از خلیج فارس با عنوان دریای پارس یاد کرده، و به «جشن بهاری زنان» ( سپندارَ مزگان ) نیز اشاره نموده است. این کتاب در فهرست میراث مستند برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است. این اثر تنها کتاب فارسی موجود از ابوریحان بیرونی است و متن عربی آن نیز موجود است. اینکه متن فارسی، ترجمهٔ متن عربی است یا بعکس، دقیقاً مشخص نیست. به نظر محمد قزوینی خود بیرونی هر دو متن را تألیف کرده است. به نظر آقابزرگ تهرانی، بیرونی متن فارسی را در سال ۴۲۰ قمری و متن عربی را یک سال بعد نوشته است، اما به نظر جلال همائی متن عربی بر فارسی مقدّم بوده و خود بیرونی آن را به فارسی ترجمه کرده است. بیرونی کتاب التفهیم را در غزنه و به هنگام پادشاهی محمود غزنوی نوشته اشت اما بر عکس چندین کتاب مشهور خود به هیچ یک از پادشاهان غزنوی اهدا نکرده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم تلاش کرده مقدمات علوم ریاضی و نجوم را به زبان ساده ای ( ساده، نسبت به اثر دیگرش کتاب قانون مسعودی ) ، بیان کند و مخاطبین او نیز نوجوانانی هستند که با این علوم آشنایی چندانی ندارند. کتاب التفهیم از ۵۳۰ پرسش و پاسخ تشکیل شده و چهار بخش دارد: هندسه، حساب ( شمار ) ، نجوم ( صورت عالم ) ، و احکام نجوم ( تنجیم ) در مقدمهٔ کتاب چنین آمده است: پرسش های یکم تا هفتاد و یکم دربارهٔ هندسه؛ پرسش های هفتادودوم تا صدونوزدهم دربارهٔ حساب؛ سؤال های صد و بیست تا دویست و سی و شش دربارهٔ نجوم ( هیئت ) ؛ از دویست و سی و هفت تا دویست و چهل و یک در مبحث جغرافیا؛ پرسش های دویست و چهل و دو تا دویست و شصت و هفت مجدداً دربارهٔ نجوم ( هیئت ) ؛ سؤال های دویست و شصت و هشت تا سیصد و بیست و سه در مورد گاه شمار، از سیصد و بیست و چهار تا سیصد و چهل و شش دربارهٔ اسطرلاب و بخش پایانی یعنی از ۳۴۷ تا ۵۳۰ مربوط به احکام نجوم است…
