[ویکی اهل البیت] اعجاز البیان فى تفسیر ام القرآن. اعجاز البیان، اثر صدر الدین قونوی به بیان جوانب اعجازی یکی از سوره های قرآن کریم یعنی فاتحه یا« ام القرآن» به زبان عربی می پردازد. این کتاب هم در ذیل کتابهای اعجاز شناسی قرار می گیرد و هم در ذیل کتابهای تفسیر، تفاوت و تمایزی که این تفسیر با غالب تفاسیر دیگر دارد، در این نکته است که این کتاب بر اساس روش« تأویلی» به نگارش در آمده است و مؤلف آن در زمره مفسرانی است که قرآن را« ذوبطون» می دانند و معتقدند تنها روش دستیابی به این بطون و لایه های تو در تو« تأویل» است. تأویل که مهمترین ویژگی دیدگاه متصوفه و عرفا نیز هست، با تأویلی که به معنای تفسیر است و همه مفسران آن را پذیرفته اند، تفاوت دارد.
قونوی کمتر به نقل اقاویل و نظرات مفسران و قرآن شناسان پرداخته است و غالب گفته های او درباره سوره فاتحه از قلب صیقلی او فیضان می کند، چیزی که آن را« علم لدنی» گفته اند و آن را در برابر« علم اکتسابی یا کسبی» قرار داده اند.
قونوی پیش از آغاز به تفسیر فاتحه، مقدماتی را قاعده وار عنوان می فرماید و سپس در تفسیر از آنها- به اضافه برخی مطالب واردی و کشفی- استفاده کرده و آنها را در ضمن تفسیر استطراد می نماید. نخست پس از خطبه، چکیده ای از بیان حال را عرضه می دارد و سپس ارکان کلام غیبی را مطرح کرده و پس از مقدمه ای طریق بحث را ضمن قواعدی کلی که تعلق به اصول حقایق و علوم الهی دارد بیان می کند، دلایل نظری را از جهت وصول به غایت رد کرده و سپس قانون فکری را که نزد صاحبان نظر مطلوب است عنوان می کند، که این هم در نزد برخی نتیجه بخش است و در نزد برخی دیگر عقیم، و اینکه آیا نیازی به قانون هست و یا این که فطرت سالم در اکتساب علوم کافی بوده و بی نیاز از قانون است، بحث می کند.
پس از آن روش محققان را به زبان اهل تحقیق ایراد می فرماید و بعد در پیوندی فرقی بین طالبان معرفت و حقایق علوی را بیان می دارد و سپس می گوید: معرفت حقایق مجرد از حیث بساطت و تجردشان در مرتبه علمی محال است، و راز جهل به حقیقت خدای متعال را بیان داشته و پس از آن وسایل تحصیل علم ذوق و کشف را بیان می دارد و سپس در پیوند دیگری حلول و اتحاد را که بنده با حق اتحاد پیدا نمی کند، رد کرده و گوید: بلکه دست نویس و آینه تمام نمای صورت مرتبه پروردگارش می شود، و بعد بیان می دارد که علم خدا حقیقی و علم بنده مجازی است، سپس راز، بهره برداری از علم لدنی را بیان می دارد.
در پیوندی دیگر قواعدی را درباره الفاظ و اصطلاحاتی که در این کتاب می آید عنوان می کند، از قبیل غیب مطلق و برزخ نخستین و مرتبه اسماء و حدّ فاصل و مقام انسان کامل و مرتبه احدیت جمع و وجود، و اولین مراتب تعیّن و آخرین مرتبه غیب و اولین مرتبه شهادت نسبت به غیب مطلق و محل نفوذ اقتدار، و عمائی که همان نفس رحمانی است که بعینه اضافی اول است نسبت به معقول بودن هویتی که غیب مطلق است،- و یا بگو غیب الهی- سپس اسرار علم تحقیق را بیان داشته و این که چرا تعریف علم جایز نیست و چرا گاهی بتعریف آمده؟ و این که در وجود چه مقدار علم است بیان داشته، و پس از آن بر نعوت و توصیف علم از قدم و حدوث و فعل و انفعال و بداهت و اکتساب و تصور و تصدیق و ضرر و منفعت و غیر اینها از صفات لازم آن پرداخته و بعد مراتب علم را بیان داشته و می گوید: علم با تجلی ذاتی همراه است، سپس احکام و نسبتهای علم را بیان می دارد.
در پیوندی دیگر به سرّ علم و متعلقات آن پرداخته و بیان می دارد که صورت ادراک به واسطه علم تحقق می پذیرد، و سپس ادوات و آلات توصیل معلومات را که سراست بیان می دارد: نخست حرکت معنوی نفسانی، دوم استحضار صور معانی و کلمات در ذهن، و سوم حروف و کلماتی که به واسطه گفتن و نوشتن ظاهراند سپس در پیوندی نسبت اجتماعی که تابع حکم مرتبه جمع را- که اختصاص به حد فاصل دارد- و راز ترکیب های شش گانه را در عربیت، که اسم با اسم و اسم با فعل و اسم با حرف و غیر اینها است، بیان می دارد.
پس از همه اینها در قاعده ای کلی راز حروف و کلمات و نقطه و حرکات حروف است، و نیز وجود و امکانات و ممکنات، و آن چه از مراتب که بدانها اختصاص دارد و آن چه که بر آن می گردد و استناد بدان دارد، و نیز راز کتاب بودن عالم- کتابی نوشته شده در صفحه ای گسترده- و غیر اینها را که فراگیر اینها است بیان می دارد، سپس در قاعده کلی دیگری مراتب تمیّز که بین حق تعالی و غیر او ثابت است، و آن چه از اصول اسرار را که اختصاص به این مرات دارد- به گونه تبعیت و استلزام- بیان می دارد، بعد در قاعده کلی دیگر باز راز اسماء و اسماء اسماء و مراتب و کمالات آنها را، و طلب منسوب- بدانها که تعلق به تحصیل آن چه از کمالاتشان که در آن( طلب) است، فایده« تسمیه» و« اسماء» و آن چه تفاوت که بین این دو است و اسرار دیگری را بیان می دارد، سپس در بابی، راز آغاز و ایجاد و سرّ وحدت و کثرت و غیب و شهادت و جمع و تفصیل و مقام انسان کامل و راز« حب- عشق» و احکام آن و راز بسم الله الرحمن الرحیم را از برخی وجوه بیان می دارد.
بعد از مقدمات وارد تفسیر سوره حمد، به شکل کلمه به کلمه و آیه به آیه می شود. چون سوره حمد به 3 قسم تقسیم شده( بنا به تقسیم الهی و تعریف نبوی)، قسمت اول تا« یوم الدین»، قسمت دوم« ایاک نعبد و ایاک نستعین» و قسمت سوم« اهدنا الصراط المستقیم» تا آخر سوره، تفسیر آن را نیز بر سه قسم تقسیم نموده است، و بر حسب حدیث مشهور« لکل آیه ظهر و بطن و حد و مطلع» هر کلمه و آیه را ابتدا با زبان ظاهر سپس باطن و بعد از آن به ماوراء باطن که همان لسان حد و مطلع است، تفسیر می نماید.
قونوی کمتر به نقل اقاویل و نظرات مفسران و قرآن شناسان پرداخته است و غالب گفته های او درباره سوره فاتحه از قلب صیقلی او فیضان می کند، چیزی که آن را« علم لدنی» گفته اند و آن را در برابر« علم اکتسابی یا کسبی» قرار داده اند.
قونوی پیش از آغاز به تفسیر فاتحه، مقدماتی را قاعده وار عنوان می فرماید و سپس در تفسیر از آنها- به اضافه برخی مطالب واردی و کشفی- استفاده کرده و آنها را در ضمن تفسیر استطراد می نماید. نخست پس از خطبه، چکیده ای از بیان حال را عرضه می دارد و سپس ارکان کلام غیبی را مطرح کرده و پس از مقدمه ای طریق بحث را ضمن قواعدی کلی که تعلق به اصول حقایق و علوم الهی دارد بیان می کند، دلایل نظری را از جهت وصول به غایت رد کرده و سپس قانون فکری را که نزد صاحبان نظر مطلوب است عنوان می کند، که این هم در نزد برخی نتیجه بخش است و در نزد برخی دیگر عقیم، و اینکه آیا نیازی به قانون هست و یا این که فطرت سالم در اکتساب علوم کافی بوده و بی نیاز از قانون است، بحث می کند.
پس از آن روش محققان را به زبان اهل تحقیق ایراد می فرماید و بعد در پیوندی فرقی بین طالبان معرفت و حقایق علوی را بیان می دارد و سپس می گوید: معرفت حقایق مجرد از حیث بساطت و تجردشان در مرتبه علمی محال است، و راز جهل به حقیقت خدای متعال را بیان داشته و پس از آن وسایل تحصیل علم ذوق و کشف را بیان می دارد و سپس در پیوند دیگری حلول و اتحاد را که بنده با حق اتحاد پیدا نمی کند، رد کرده و گوید: بلکه دست نویس و آینه تمام نمای صورت مرتبه پروردگارش می شود، و بعد بیان می دارد که علم خدا حقیقی و علم بنده مجازی است، سپس راز، بهره برداری از علم لدنی را بیان می دارد.
در پیوندی دیگر قواعدی را درباره الفاظ و اصطلاحاتی که در این کتاب می آید عنوان می کند، از قبیل غیب مطلق و برزخ نخستین و مرتبه اسماء و حدّ فاصل و مقام انسان کامل و مرتبه احدیت جمع و وجود، و اولین مراتب تعیّن و آخرین مرتبه غیب و اولین مرتبه شهادت نسبت به غیب مطلق و محل نفوذ اقتدار، و عمائی که همان نفس رحمانی است که بعینه اضافی اول است نسبت به معقول بودن هویتی که غیب مطلق است،- و یا بگو غیب الهی- سپس اسرار علم تحقیق را بیان داشته و این که چرا تعریف علم جایز نیست و چرا گاهی بتعریف آمده؟ و این که در وجود چه مقدار علم است بیان داشته، و پس از آن بر نعوت و توصیف علم از قدم و حدوث و فعل و انفعال و بداهت و اکتساب و تصور و تصدیق و ضرر و منفعت و غیر اینها از صفات لازم آن پرداخته و بعد مراتب علم را بیان داشته و می گوید: علم با تجلی ذاتی همراه است، سپس احکام و نسبتهای علم را بیان می دارد.
در پیوندی دیگر به سرّ علم و متعلقات آن پرداخته و بیان می دارد که صورت ادراک به واسطه علم تحقق می پذیرد، و سپس ادوات و آلات توصیل معلومات را که سراست بیان می دارد: نخست حرکت معنوی نفسانی، دوم استحضار صور معانی و کلمات در ذهن، و سوم حروف و کلماتی که به واسطه گفتن و نوشتن ظاهراند سپس در پیوندی نسبت اجتماعی که تابع حکم مرتبه جمع را- که اختصاص به حد فاصل دارد- و راز ترکیب های شش گانه را در عربیت، که اسم با اسم و اسم با فعل و اسم با حرف و غیر اینها است، بیان می دارد.
پس از همه اینها در قاعده ای کلی راز حروف و کلمات و نقطه و حرکات حروف است، و نیز وجود و امکانات و ممکنات، و آن چه از مراتب که بدانها اختصاص دارد و آن چه که بر آن می گردد و استناد بدان دارد، و نیز راز کتاب بودن عالم- کتابی نوشته شده در صفحه ای گسترده- و غیر اینها را که فراگیر اینها است بیان می دارد، سپس در قاعده کلی دیگری مراتب تمیّز که بین حق تعالی و غیر او ثابت است، و آن چه از اصول اسرار را که اختصاص به این مرات دارد- به گونه تبعیت و استلزام- بیان می دارد، بعد در قاعده کلی دیگر باز راز اسماء و اسماء اسماء و مراتب و کمالات آنها را، و طلب منسوب- بدانها که تعلق به تحصیل آن چه از کمالاتشان که در آن( طلب) است، فایده« تسمیه» و« اسماء» و آن چه تفاوت که بین این دو است و اسرار دیگری را بیان می دارد، سپس در بابی، راز آغاز و ایجاد و سرّ وحدت و کثرت و غیب و شهادت و جمع و تفصیل و مقام انسان کامل و راز« حب- عشق» و احکام آن و راز بسم الله الرحمن الرحیم را از برخی وجوه بیان می دارد.
بعد از مقدمات وارد تفسیر سوره حمد، به شکل کلمه به کلمه و آیه به آیه می شود. چون سوره حمد به 3 قسم تقسیم شده( بنا به تقسیم الهی و تعریف نبوی)، قسمت اول تا« یوم الدین»، قسمت دوم« ایاک نعبد و ایاک نستعین» و قسمت سوم« اهدنا الصراط المستقیم» تا آخر سوره، تفسیر آن را نیز بر سه قسم تقسیم نموده است، و بر حسب حدیث مشهور« لکل آیه ظهر و بطن و حد و مطلع» هر کلمه و آیه را ابتدا با زبان ظاهر سپس باطن و بعد از آن به ماوراء باطن که همان لسان حد و مطلع است، تفسیر می نماید.
wikiahlb: اعجاز_البیان_فى_تفسیر_ام_القرآن