اصالت عدم حجیت ظن

[ویکی فقه] شیخ انصاری (رحمةالله علیه) در آغازین مباحث علم اصول، آیات و روایات تبعیت از علم و ظن را ناظر به نوع منطقی آن ها می داند؛ اما در ادبیات دین، علم به معرفتی اطلاق می شود که احتمال خطای کاربردی و محسوسی نداشته باشد؛ ظن نیز حالت تحیری است که دلیلی عقلایی و قابل قبول بر هیچ طرف نتوان اقامه کرد. پس این آیات نمی توانند بر اصالت عدم حجیت ظن دلالت کنند؛ بلکه بهترین دلیل بر حجیت علوم عرفی همچون ظواهر و خبر ثقه و... هستند و به نحو مطابقی و صریح، بر آن ها دلالت دارند.
علم و ظن در قرآن، علم عرفی، آیات اصالت عدم حجیت ظن، علم و ظن در اصول فقه، آیات ناهی از ظن.
مقدمه
از جمله مهم ترین موارد در تفسیر و تحلیل متون، توجه به فهم مخاطبان و نوع تفاهم و اصطلاحاتی است که در مقام تخاطب به کار گرفته می شود. غفلت از این نکته مهم، گاهی به بدفهمی و تفسیرهایی منجر می شود که با گزاره ها و اصطلاحات علمی کاملاً متفاوت است؛ گزاره هایی که متکلم و مخاطب یا اصلا از آن ها بی اطلاع بوده و یا تخاطب آن ها بدون توجه و التفات به این موارد صورت گرفته است. این مسأله زمانی رخ می دهد که با شکل گیری عرف های خاص و تبدل اصطلاحات و مفاهیم گفتاری، ذهنیت و ارتکاز ما نیز نسبت به این اصطلاحات دگرگون شده باشد و با این ذهنیت، به تحلیل و برداشت از عرف های عام پیشین بپردازیم.اصطلاحات علم و ظن نیز از این گزند مصون نمانده اند و این واژگان همگام با رواج عرف های نوظهور منطق و فلسفه در میان علوم دینی، به تدریج تغییر کرده اند. آیات و روایات تاکنون بر این اساس تفسیر شده اند. این در حالی است که این دسته از آیات و روایات، به مباحث معارف و حجج مربوط هستند؛ مباحثی که به هنگام برخورد با حجج، امارات، ملاک حجیت و نظام بندی انواع معارف، جهت گیری اساسی ما را تعیین می کنند و از این رو مهم ترین رکن فهم دین را تشکیل می دهند. کوچک ترین اشتباه و کج فهمی در آن ها ممکن است مسیر فهم دین را کاملاً منحرف کرده، به بیراهه بکشاند. این برداشت ناصحیح از واژگان علم و ظن به بدفهمی هایی در علم اصول منجر شد که در ادامه به بررسی آن می پردازم.
محل نزاع
مرحوم شیخ و تابعان ایشان، علم در آیات و روایات را علم منطقی و خالصی دانسته اند که هیچ احتمال خلافی در آن راه ندارد. ظن نیز در این دسته از آیات و روایات، ظن منطقی تفسیر شده است و حتی بسیاری از علوم عرفی همچون خبر ثقه و ظواهر و... را دربر می گیرد. ایشان بر اساس این برداشت، در پی اثبات اصالت عدم حجیت ظن برآمده اند و این آیات و روایات را از جمله بهترین ادله برای اثبات این اصل قرار داده اند. در مباحث حجج و امارات، تفسیرها و برداشت هایی که از این آیات و روایات شده، نیز بر اساس همین مبنا است. این مقاله ادعا دارد که در آیات و روایات، معنای دیگری از این واژگان قصد شده است و به هیچ وجه در پی اثبات این اصل نیستند. در نتیجه برداشت هایی که در مباحث حجج و امارات از آن ها می شود، صحیح نیست؛ بلکه مقصود از علم در این موارد، معرفتی است که عقلا به احتمال خلاف آن توجه نکنند؛ مقصود از ظن نیز حالت تردید و تحیر است که دلیل عقلایی و مقبولی بر هیچ طرف نتوان اقامه کرد. البته قابل توجه است که مقصود، نفی اصالت عدم حجیت نیست و این قاعده یکی از یقینیات عقلی خدشه ناپذیر می باشد.
فایده
...