آسیا قاره. آسیا، قاره (Asia)
معبد ایتسوکوشیما (دروازه بزرگ)، میاجیما، هونشو، ژاپن
10132000-3.jpg
دیوار بزرگ چین
تاج محل، آگرا، هندوستان
موقعیت. قارۀ آسیا در نیم کرۀ شمالی زمین قرار دارد و از شمال به اقیانوس شمالگان، از شرق به اقیانوس آرام، از جنوب به اقیانوس هند، و از غرب به دریای سرخ، دریای مدیترانه، دریای سیاه، کوه های قفقاز، دریای خزر، و کوه های اورالمحدود است (مرز غربی آسیا از دریای خزر و دریاهای سیاه و اژه و مدیترانه می گذرد). مساحت این قاره ۴۴,۳۹۱,۱۶۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن ۳,۷۷۶,۱۸۱,۹۴۹ (۲۰۰۸) بزرگ ترین شهرهای آن، با جمعیت بیش از ۵میلیون نفر، عبارت اند از بانکوک، پکن، چنای، دهلی، داکا، هنگ کنگ، حیدرآباد، استانبول، جاکارتا، کلکته، کراچی، لاهور، مانیل، بمبئی، اوزاکا، سئول، شانگهای، شنیانگ، تهران، تیانجین، و توکیو.کرانه ها و جزایر. الف: کرانه های شمالی، که بخشی از اقیانوس شمالگان است، از دریای کارا، دریای لاپتف، و دریای سیبری شرقیتشکیل شده و دماغۀ چلیوسکین، شمالی ترین نقطۀ آن است. جزایر سِوِرنایا زِملیا، مجمع الجزایر سیبری جدید، و جزیرۀ ورانگِلمهم ترین جزایر آب های ساحلی آن هستند. ب: کرانه های شرقی، یا اقیانوس آرام، از دریای برینگ، دریای اختسک، دریای ژاپن، دریای زرد، دریای چین شرقی و دریای چین جنوبی پدید آمده و شبه جزیرۀ چوکچی آن را از کرانه های شمالی جدا می کند و شبه جزیره های کامچاتکا، کره، مالی مهم ترین عوارض ساحلی آن محسوب می شوند. شرقی ترین نقطۀ قارۀ آسیا به نام دماغۀ دژنیووا، در طول جغرافیایی ۱۶۹ درجه و ۴۰ دقیقه قرار دارد و ساخالین، ژاپن، تایوان، و لوزون عمده ترین جزایر آن به شمار می آیند. پ: کرانه های جنوبی، یا اقیانوس هند، از خلیج تایلند، خلیج بنگال، دریای عرب، خلیج عمان، خلیج فارس، و خلیج عدن تشکیل شده است و جنوبی ترین نقطۀ آن دماغۀ پیای (مالزی) در عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و پانزده دقیقه شمالی جای دارد و سری لانکا، بورنئو، و سوماترا عمده ترین جزایر آن هستند. شبه جزیره های مالی، هند، و عربستان عوارض چشمگیر این قسمت را تشکیل می دهند. ت: مرزهای غربی از دریای سرخ، برزخ سوئز، دریای مدیترانه، دریای اژه، دریای سیاه، رشته کوه قفقاز، کرانه های شمال غربی دریای خزر، استپ های قزاقستان، شرق رود ولگا، و کوه های اورال تشکیل یافته و غربی ترین نقطۀ آن به نام دماغۀ بابا در غرب ترکیه قرار دارد. شبه جزیرۀ آناتولی مهم ترین عارضۀ ساحلی و جزیرۀ قبرس عمده ترین جزیرۀ آن است.
کوه ها. کوه های هیمالیا که بلندترین نقطۀ روی زمین یعنی کوه اورست (۸,۸۴۸ متر) را در خود جای داده در جنوب این قاره است و کوه های هندوکش، پامیر، و تین شان شاخه های فرعی آن به شمار می آیند. فلات پهناور تبت، که ارتفاع آن از ۴,۵۰۰ متر تجاوز می کند و از مرتفع ترین نواحی جهان است، بخش مرکزی این قاره را فرا گرفته و کوه هایی چون کونلون شان، در شمال؛ آلتای شان، در غرب؛ داهینگ گان لینگ، در شمال شرقی چین؛ ورخویانسک، استاناووی، چرسکی، و کولیما در سیبری شرقی؛ کوه های البرز و زاگرس، در ایران؛ و کوه های توروس، در ترکیه و نیز آتشفشان های فراوانی در کامچاتکا، ژاپن، فیلیپین، اندونزی، مالزی، ایران، و ترکیه بخشی از بلندی های این قارۀ پهناور را تشکیل می دهند. افزون بر ارتفاعات بالا، صحرای گُبی، بیابان های وسیع مغولستان و تاکلاماکان، سین کیانگ اویغورِ چین، فلات دکن، در جنوب هند؛ کویر لوت و دشت کویر، در ایران؛ و صحرای وسیع عربستان، استپ های قرقیزستان و قزاقستان نیز از دیگر عوارض چشمگیر و مهم آسیا محسوب می شوند.
رودها و دریاچه ها. رود های فراوان و پرآبی در این قاره جریان دارند که برخی از آن ها عبارت اند از اوب، ینی سی، آمور، هوانگ، جانگ (یانگ تسه)، و شی در شرق؛ مکونگ، سالوین، ایراوادی، در جنوب شرقی؛ براهماپوترا، گنگ، و سند، در جنوب؛ دجله و فرات، در جنوب غربی؛ و رود اورال، در غرب. دریاچه های پهناور خزر، آرال، بایکال، و بالخاش و نیز دریاچه های نسبتاً کوچک دونگتینگ هو، ارومیه، و وان از دیگر عوارض آبی این قاره به شمار می آیند.
زبان و دین. زبان های رایج در این قاره عبارت اند از چینی و ژاپنی در شرق، هندی، اردو، و فارسی در جنوب، مغولی و ترکی در آسیای غربی و مرکزی، و عبری و عربی در جنوب غربی. اسلام، مسیحیت، هندو، بودایی، کنفوسیوسی، شینتویی، و آنیمیسم دین های رایج در این قارۀ پهناور به شمار می روند.
تقسیمات سیاسی. قارۀ آسیا از ۴۷ کشور به شرح زیر تشکیل می شود: افغانستان، آذربایجان، ارمنستان، اندونزی، ایران، اردن، رژیم اشغالگر قدس، امارات متحدۀ عربی، ازبکستان، بحرین، بنگلادش، بوتان، برونئی، پاکستان، تاجیکستان، تایوان، تایلند، ترکیه، ترکمنستان، ژاپن، چین، سوریه، سنگاپور، سری لانکا، عراق، عربستان سعودی، عمان، فیلیپین قبرس، قرقیزستان، قزاقستان، قطر، کامبوج، کره شمالی، کرۀ جنوبی، کویت، گرجستان، لائوس، لبنان، مالزی، مالدیو، مغولستان، میانمار (برمه)، پنال، ویتنام، هند و یمن و علاوه بر آن بخش وسیعی از کشور روسیه (سیبری) و نیز بخشی از خاک مصر (صحرای سینا).
زمین شناسی. قارۀ آسیا متشکل از تعداد بسیاری واحدهای زمین شناسی جدا، با منشأ و سن متفاوت است. کمربند هیمالیا۲۹ تودۀ اصلی مرکزی و شمالی آسیا را از دو بلوک پایدار جنوبی یعنی شبه قارۀ هند و عربستان جدا می کند. این بلوک های جنوبی در ابتدا بخشی از جنوب ابرقارۀ باستانی گندوانالندبودند که در دوران فانروزوئیکپسین، بعد از شکافتگی گندوانا، به آسیا پیوستند. بخش شمالی آسیا قسمتی از قارۀ باستانی لوراسیااست و از کراتون هایی باستانی ساخته شده است که براثر فعالیت کمربندهای متحرک در دوران فانروزوئیک پیشین جدا شده اند. کمربند هیمالیا به صورت شرقی ـ غربی از مدیترانه در خاورمیانه تا هیمالیا۳۳ کشیده شده است و سپس، در جهت جنوبی چرخیده، از برمه، مالزی و اندونزی می گذرد. این کمربند، کمربند متحرکی بسیار بزرگ و با عمری طولانی است که به تناوب از دوران فانروزوئیک فعال بوده و هنوز هم فعال است. لوراسیای آسیایی منطقۀ قاره ای پهناوری از شمال رشته کوه های هیمالیا است که اکنون گرانکوهی پایدار است و تعدادی از پهنه های سپری باستانی از دوران پرکامبرینرا شامل می شود. سکوی سیبریبزرگ ترین سپری است که بخش جنوبی قارۀ آسیا را پوشانده و متشکل از سنگ های پرکامبرین است که به صورت گرانکوه هایی از میان پوشش ضخیم رسوبات دوران اخیر بیرون آمده اند. در گرانکوه آنابار، در بخش مرکزی سکو، سنگ هایی دگرگونی با درجات بالا، متعلق به دوران پیشین تا اواسط دورۀ پرکامبرین، با توالیِ زمین های هموارِ دورۀ پرکامبرین پسین احاطه شده اند. گرانکوه اَلداندر جنوب شرقی سکوی سیبری شامل سنگ های بسیار پیر با دگرگونی درجات بالا، مربوط به دورۀ پرکامبرین پیشین، است که با رسوبات دگرگون شدۀ دورۀ پرکامبرین میانی و گرانیت ها به هم پیوسته اند. طلا به صورت رگه یا معدن آبرفتی در این سنگ های یافت می شود. در بخش های شمال شرقی و شمال غربی سکّو، مناطق وسیعی از سنگ های دورۀ پرکامبرین پیشین وجود دارد و مبیّن آن است که کمربندهای متحرّک حدود ۱۶۰۰ تا ۸۰۰میلیون سال قبل فعال بوده اند. شبه جزیرۀ تایمیر در شمال سکوی سیبری قرار دارد و شامل گرانکوهی از سنگ های دگرگونی پرکامبرین است که وسیعاً در کمربند چین جوان تری از دورۀ پالئوزوئیک ادغام شده است. تعدادی بلوک پایدار نیز از دوران پرکامبرین در آسیای شرقی وجود دارد که در میان کمربندهای چین پالئوزوئیک پیشین، در شرق چین، منچوری و کره، محفوظ مانده اند. سنگ های جوان تر لوراسیای آسیایی در بعضی مناطق که کاملاً از هم جدایند، یافت می شوند. در غرب سکّوی سیبری، توالی ضخیمی از رسوبات مزوزوئیک و ترشیری در زیر زمین های پست غربی سیبری قرار گرفته است. این مناطق از غرب به کمربند متحرّک پالئوزوئیک بالایی در کوه های اورال می رسند. در شمال غربی، سکوی سیبری با سامانۀ درۀ کافتی دریاچۀ بایکال قطع می شود. جنوب سکو منطقه ای هم تافته از کمربندهای متحرک پالئوزوئیک است. در شرق سکّو، در چین، هم تافته ای از کمربندهای چین مزوزوئیک قرار دارد. در حاشیۀ شرقی قارۀ آسیا، جزایر کمانی حاصل از کمربند متحرک و هنوز فعالِ دور اقیانوس آرام قرار دارند. سامانۀ درۀ کافتی بایکال سامانه ای کافتی و کمانی از دوران ترشیری است. این سامانه تقریباً به طول ۲هزار کیلومتر در امتداد حاشیۀ جنوبی کراتون سیبری کشیده شده است و سری ای از ناوه های گسلی، شامل توده هایی ضخیم از نهشته های رسوبی و سنگ های آتشفشانی، است. دریاچۀ بایکال در بخش مرکزی کافت و حدود ۳ کیلومتر زیر بلوک ها، در هر طرف درۀ کافتی، قرار گرفته است.
آسیای مرکزی. کمربندهای متحرک پالئوزوئیک کوه های منطقۀ مغولستان و آسیای مرکزی را تا جنوب سکوی سیبری دربرگرفته اند. این کمربندها، که شامل رسوبات دوران های پرکامبرین پیشین تا پالئوزوئیک اند، و نیز تودۀ نفوذی گرانیت در فازهای فعالیت کمربند کوه زایی (← کوه زایی) در دوران پرکامبرین پیشین و ازمنۀ کالدونی و هرسی نین نقش داشته اند. نهشته های مزوزوئیک و ترشیری از نوع قاره ای، در داخل و به موازات کمربندهای چین یافت می شوند و عموماً ناآشفته اند. همۀ مناطق مذکور برآمدگی های تفریقی عظیمی دارند و جوش سنگ های ضخیمی از بلوک های برآمدگی و نهشته های تعدادی از حوضه ها براثر سایش تشکیل شده اند.
آسیای شمال شرقی. کمربندهای چین مزوزوئیک در شمال شرقی آسیا یافت می شوند و در کنار حاشیۀ شمال شرقی سکّوی سیبری قرار دارند. لایه های ضخیم نهشته های آواری از دوران های پرمین تا ژوراسیک در مجاورت سکویند و چین خوردگی و درگیری گرانیت های دوران مزوزوئیک، که شامل کان سنگ های طلا، قلع، و تنگستن اند، نیز در این منطقه یافت می شود. در شرقِ دور، به طرف جایی که اکنون حاشیۀ قاره ای است، کمربند متحرکی وجود دارد که از دوران فانروزوئیک پسینی فعال است. بیشترین فعالیت کوه زایی این کمربند در دوران آلپی بوده است. گرانیت های ترشیری و آندزیت، داسیت، و بازالتِ گدازه های آتشفشانیِ دوران های ترشیری و کواترنری نیز در کمربند مذکور فراوان اند. این کمربند در شرق، در حاشیۀ جزایر کمانی فعال فعلی در حاشیۀ اقیانوسی، در کامچاتکا، کوریلز، ژاپن و فیلیپین قرار دارد. سکوی سیبری پرکامبرین وسیعاً با نهشته های آب کم عمق دریای فلات قاره، حاصل از تبخیر و نهشته های غیردریایی، پوشیده شده و در محدوده ای زمانی از دوران کامبرین تا کرتاسه، از زغال های تعدادی از لایه ها تشکیل شده است. گدازه های آتشفشانی ضخیم فلات با پیوند آذرین لایه ها و دایک های بازی در دوران های پرمین و تریاسه به وجود آمده اند و به نفت گیرهای سیبری معروف اند. تنوره های کیمبرلیتی حاوی الماس در دوران تریاسه در داخل و در نزدیکی منطقۀ بازالتی فلات ایجاد شده اند. کراتون هند، بخش مثلثی شکل جنوبی هندوستان و سری لانکا، از نظر زمین شناسی بخشی از کمربند متحرک هیمالیا در شمال است و بخش جنوبی در اصل، چونان قسمتی از ابرقارۀ گندوانا، به افریقا متصل بوده و به طرف شمال رانش کرده و در دوران زمین شناسی اخیر به قارۀ آسیا پیوسته است. کراتون هند از پی سنگ بلورین پرکامبرین قدیمی، شامل سنگ های شکل گرفته در دوره های متعدد تحرک پرکامبرین، ایجاد شده است. قدیمی ترین سنگ های پرکامبرین مربوط به دوران های پسین تا میانۀ پرکامبرین اند و در کمربند داروار در جنوب غربی هندوستان دیده می شوند، یعنی در منطقۀ آراوالی، بین مامبیا (بمبئی فعلی) و دهلی، و کمربند کان سنگ آهن در منطقۀ سینگ بوم. کمربند داروار از تجمع گنیسی ها، میگماتیت ها، و گرانیت ها ساخته شده است و شامل کمربندهای خطی گرینستون، حاصل از سنگ های رسوبی و آذرین دگرگون شده در درجات بالاتر یا پایین تری است که حفظ شده اند. بعضی از نهشته ها حاوی کان سنگ های هماتیت و منگنزند. طلا نیز، در پیوند با سنگ های آذرین بازی یا توده های نفوذی، در کمربندهای گرینستون وجود دارد. همۀ کمربند داروار براثر تجمع دایک های بازی حاصل شده و پس از پایان مرحلۀ اصلی دگرگونی، ۲۶۰۰ تا ۲۳۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. در منطقۀ آرادالی، باریکه گنیسی از همین دوران عموماً در لایۀ زیرین سنگ های پوششی متأخرتر یافت می شود. کمربند کان سنگ آهن منطقۀ سینگ بوم دارای مجموعه ای قدیمی از سنگ های دگرگونی است که در پایان فعالیت چرخۀ پرکامبرین پسین، حدود ۳۲۰۰میلیون سال قبل، شکل گرفته اند. در بالای این سنگ های دگرگونی قدیمی تر، مجموعۀ کان سنگ های آهن وجود دارد که چین خورده اند، اما لایه هایی غیردگرگونی از شیل ها، ماسه سنگ ها، گدازه های آتشفشانی، و نوارهای هماتیت ـ جاسپر وجود دارد که ارزش اقتصادی بسیاری برای هندوستان دارد، زیرا منبع اصلی کان سنگ آهن است. این چرخۀ رسوب گذاری با نفوذ گرانیت سینگ بوم در حدود ۲۷۰۰میلیون سال قبل پایان یافت. چرخۀ بعدی فعالیت درنتیجۀ فعالیت مجدد بخشی از این کمربند پدید آمد. همۀ این گرانکوه های اولیه با کمربندهای متحرّک دوران پرکامبرین پسین بریده شده اند که کمربند گذرگاه های کوهستانی شرقی و در طول ساحل شرقی است. کمربند آراوالی ـ دهلی از جنوب غرب، از دهلی، امتداد یافته است و کمربند ساتپورا در داخل خشکی از کلکته گسترده شده است. کمربند گذرگاه های کوهستانی شرقی کمربندی است از سنگ های دگرگونی با درجات بالا، گنیسی ها، و چارنوکیت ها که حدود ۲۰۰۰ تا ۱۲۰۰میلیون سال قبل شکل گرفته اند. در غرب این کمربند، نهشته های زمین ساختیِ متأخر و آذرین های چرخۀ گذرگاه های کوهستانی شرقی حوضۀ کوداپا در شمال غربی چنای (مدرس فعلی) را دربرگرفته اند. کمربند آراوالی ـ دهلی از شمال به شمال شرقی و در حدود ۸۰۰ کیلومتر، از راجستان به دهلی، کشیده شده است. سامانه آراوالی مجموعه ای از دگردیسی با درجۀ بالا و گرانیت هاست که از سنگ های پی سنگ پرکامبرین قدیم تر تشکیل شده است. بالای آن از انباشت های ضخیم رسوبی، که طی دوره های قدیم تر فعالیت کوه زایی دگرگون شده اند، و گرانیت های پساکوه زایی، در حدود ۱۶۵۰ تا ۱۱۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. کمربند ساتپورا از غرب به جنوب غربی کشیده شده است و در حدود ۸۰۰ کیلومتر از دلتای گنگ تا جایی ادامه دارد که در زیر سنگ های جوان تر ناپدید می شود. در بخش غربی کمربند، دو سازند به وجود آمده است: سری ساکولی که نهشته هایی دگرگون شده از یک درجۀ نسبتاً پایین است و گروه ساوسار، شامل سنگ های میگماتیز و دگرگون شده ای که حدود ۱۰۰۰میلیون سال قبل تشکیل شده اند. نهشته های دگرگونی شده شامل نهشته های غنی از کان سنگ های منگنزند. در بخش شرقی، کمربند ساتپورا فعالیت چرخۀ سینگ بوم را درپی داشته است و نیز شامل سنگ های قدیم تر کمربند کان سنگ آهن است. حاشیۀ بخش قدیم تر کمربند کان سنگ آهن منطقۀ رانش کمربند مس، و حاوی نهشته های باارزش مس و اورانیوم است. درخلال این چرخه، نهشته های ضخیم و آذرین ها در کمربند متحرک نفوذ کرده اند و تا حدود شمالی کمربند مس پیش رفته اند. این نهشته ها بعدها دگرگون شده و چین خورده اند. بین کمربندهای آراوالی ـ دهلی و ساتپورا، به طرف جنوب غربی، منطقۀ وسیعی است که از سنگ های سازند ویندین، کوارتزهای آب های کم عمق و شیل های زیرین، تشکیل شده است. این منطقه بعد از پایدارشدن کراتون اصلی هند، حدود ۹۰۰میلیون سال قبل، در دوران های متفاوت و روی سکّویی پایدار ایجاد شده است. کمربند متحرک از دوران پرکامبرین پسین تا دوران پالئوزوئیک پیشین، کمربند اقیانوس هند، دماغۀ شمال شرقی هند را قطع کرده است که تا سری لانکا ادامه دارد و به ساحل شرقی تا چنای می رسد. در سری لانکا، مجموعه سری هایی از سنگ های دگرگونی با درجۀ بالا درخلال دوره هایی از دگردیسی شکل گرفته اند که آخرین آن ها متعلق به ۵۰۰ تا ۶۰۰میلیون سال قبل بوده است. در دوران پالئوزوئیک پسین، هند هنوز بخشی از ابرقارۀ گندوانا بود که به صورت منطقه ای سپری شکل گرفته و از شمال با کمربند متحرک هیمالیا محدود شده بود. بر روی سکو، در مجاورت کمربند متحرک، نهشته های دوران کامبرین تا دوران مزوزوئیک قرار گرفته اند.
یخسارش. در پایان دوران پالئوزوئیک، یخسارشی گسترده در ابرقارۀ گندوانا اتفاق افتاد و نهشته های یخچالی ضخیمی انباشته شد. در هند، سامانۀ گندوانا در شمال شرقی شبه جزیره را دربرگرفت که با تیلیت های یخچالی آغاز شد و با رهاسازی زغال سنگ، ماسه سنگ ها، و شیل ها پایان یافت. محدودۀ زغال سنگ شامل درزهای پهناوری است که بیشتر زغال سنگ هند را تأمین می کند. قسمت بالاییِ لایه های متوالی گندوانا شامل ماسه سنگ ها و شیل های قاره ای مربوط به دوران تریاسه پیشین تا میانۀ دوران کرتاسه است. در دوران ژوراسیک پسین تا دوران کرتاسه، نفوذ نهشته های دریایی در حوضه های جدید بر روی حاشیه های شرقی و غربی کراتون آغاز شد. در دوران کرتاسۀ پیشینی تا دوران ترشیری پسین، گدازه های آتشفشانی فلاتی ضخیمی در نفت گیر دکان بر روی بسیاری از بخش های شمال شبه جزیرۀ هند فوران کرد. این فوران ها بیش از دو کیلومتر ضخامت داشت و با ایجاد شکافی در ابرقاره گندوانا مرتبط بود که در دوران کرتاسه آغاز شد. از این دوران به بعد هند به سمت شمال و بر روی صفحه ای پوسته ای حرکت کرد و در دوران ترشیری پیشین و دوران کواترنری، با قاره برخورد کرد و گرانکوه باستانی لوراسیا شکل گرفت. سپس، خیزش رشته کوه های هیمالیای جدید روی محل کمربند متحرک در حاشیۀ قاره قدیم گسترش پیدا کرد. نهشته های ضخیم دوران های ترشیری و پساترشیری ناشی از فرسایش رشته کوه ها در حین خیزش، و حاصل رسوبات روی جلگه های شمال هندند.
کمربند متحرک هیمالیا. تاریخ فعالیت این کمربند بسیار طولانی است. در آغاز، از پیشین ترین دوران پالئوزوئیک شروع و تا دوران فعلی ادامه دارد. این کمربند مانند بخشی از کمربندی بسیار بلند شکل گرفت که شمال قارۀ کهن لوراسیا را احاطه کرده بود و آخرین محل برخورد بین قطعاتی از ابرقارۀ گندوانا، افریقا، شبه جزیرۀ عربستان، شبه جزیرۀ هند، و لوراسیا بود. بعد از این که شکاف ابرقاره ایجاد شد، این قطعات به سمت شمال در حرکت بودند. طی دوران های پالئوزوئیک و مزوزوئیک، نهشته هایی بدون گسیخت در دریای باستانی تتیس، در طول حاشیۀ قارۀ لوراسیا، رسوب کرده بودند. این رسوبات بسیاری از بخش های شمالی هیمالیا را فراگرفته بودند. در دورترین بخش جنوبی و در حین برخورد قاره با گرانکوه و زیراندگی گرانکوه به طرف شمال، قسمت اصلی کمربند از برش ها و قطعاتی از شبه قاره هند ساخته شد. دورۀ اصلی کوه زایی در دوران مزوزوئیک پیشین آغاز شد. کمربندهای چین طی این چرخه تولید شدند و رشته کوه های پامیر، قراقورم، و هندوکش شکل گرفتند که از غرب، از افغانستان، به کمربند کوه زایی آلپی خاورمیانه و اروپا متصل شدند. بخش جنوب شرقی خشکی های اصلی آسیا را رشته کوه هایی می پوشانند که از جنوب شرقی آسیا، از هیمالیای شرقی، کشیده شده اند. اگرچه ساختار این رشته کوه ها مشابه دوران های کرتاسه تا کواترنری است، چنان که در هیمالیا هم مشاهده شد، چنین به نظر می رسد که قطعاً به رشته کوه های هیمالیا پیوسته باشند. شبه جزیرۀ مالایان شامل توده های نفوذی گرانیت است که به سبب دارابودن کان سنگ های قلع باارزش اند و از آن ها قلع استخراج می شود.
جانوران. موقعیت جغرافیایی آسیا و ارتباط آن با اروپا، و در گذشتۀ نه چندان دور با افریقا، امریکای شمالی و استرالیا، فرصت کافی برای تشکیل اجتماعات گیاهی و جانوری فراهم کرده است. فون آسیا شامل گونه هایی با شباهت نزدیک به قاره های همسایه است. نمونه هایی از این شباهت ها عبارت اند از گوسفند وحشی که در هر دو قارۀ آسیا و امریکای شمالی یافت می شود، گوزن شمالی بزرگ، سیاه گوش، گرگ، و دلۀ امریکایی که در اروپا، آسیا، و کانادا یافت می شوند، مورچه خوار فلس دار و شبه میمون ها، همچنین، یوزپلنگ، پلنگ، و شیر که در آسیا و افریقا یافت می شود. بنابراین، فون آسیا بسیار متنوع است. این قاره از نظر پوشش گیاهی به خوبی مطالعه شده است و تقریباً می توان قاره را به مناطق گیاهی متفاوت تقسیم بندی کرد. شمالی ترین ناحیه، توندرا، پوشش گیاهی کوتاه و پراکنده ای دارد و بخش زیرین خاک آن دایم یخ زده است (یخبندان دائم). اغلب جانوران فقط به صورت فصلی در توندرا زندگی می کنند و با نزدیک شدن زمستان به جنوب می روند. گوزن شمالی از معدود ساکنان دایم توندراست. جانور سم دار بزرگ اصلی توندرا گوزن شمالی بزرگ (اِلک) است. گوشت خواران توندرا عبارت اند از خرس قهوه ای، گرگ، دلۀ امریکایی، و روباه قطبی، همچنین دله و سمور. جوندگان این منطقه شامل موش مهاجرو سنجاب پرندهاند. از بین پرندگان، جغد برفیو یک نوع باقرقرهاز ساکنان دایم اند. دسته های عظیم حشراتی که در طول تابستان کوتاه تولید مثل می کنند، بسیاری از پرندگان مهاجر فصلی را جلب می کنند. توندرا به تایگا می پیوندد که کمربندی جنگلی متشکل از مخروطیان است که در طول قاره کشیده شده است و بزرگ ترین جنگل پیوستۀ جهان را تشکیل می دهد. با نزدیک شدن به ساحل اقیانوس آرام، تایگا در مقایسه با جنگل های درختان پهن برگ اروپا تغییر می کند و به ترکیبی از درختان برگ ریز تبدیل می شود. از بین جانوران این ناحیه برخی شبیه جانوران اروپا و برخی دیگر شبیه جانوران نواحی دیگر آسیایند. این جانوران عبارت اند از چند گونه گوزن، ازجمله گوزن قرمز و گوزن کوچک، بز آهوی آسیایی، از آهو ـ بُزان، خرس، پلنگ، و حتی نوعی میمون (مَکَک ژاپنی)، ببر بزرگ ترین و قوی ترین گوشت خوار زنده ای است که احتمالاً از این ناحیه منشأ گرفته و بعدها در شمال و غرب پخش شده است. در استپ جنوب توندرا، جنگل جای خود را به استپ بدون درخت می دهد که معادل اوراسیایی چمنزار و دشت است و در برخی نواحی به بیابان می رسد. ویژگی آب و هوایی استپ عبارت اند از زمستان فوق العاده سرد و تابستان بسیار گرم. بسیاری از گونه ها با ییلاق و قشلاق کردن متوالی به این مشکل ناشی از تنوع آب وهوایی فائق آمده اند. جوندگان حفار نظیر موش خرمای کوهی، موش مهاجر، و موش برای حفظ زیستگاه و به منزلۀ شکار اصلی پستانداران و پرندگان شکارچی پستاندارانی کلیدی اند. زمانی استپ جایگاه گله های بی شمار علف خواران گروهی، شامل الاغ وحشی، اسب وحشی، شتر وحشی، بز کوهی سیگا، و غزال غبغب دار بود، اما براثر استفادۀ روزافزون چوپان ها و احشام اهلی آن ها از علفزارها، گونه های وحشی کم شده و برخی از آن ها تقریباً در مرحلۀ انقراض اند. دریاچه ها و زمین های نمناک ویژگی مهم استپ هایند که برای پرندگان وحشی، از نظر تولید مثل و تجمع، بسیار مهم اند. دریاچه های مرکب مشتمل بر دریاچۀ بایکال است که قدیمی ترین و عمیق ترین دریاچۀ دنیاست. آب های این دریاچه شامل فون نامعمول جالبی شامل بیش از بیست گونه ماهی است که در هیچ جای دیگر دنیا یافت نمی شود و گونۀ منحصربه فردی فُک که یگانه گونۀ فُک آب شیرین است. فلات مرتع آسیای مرکزی محل زندگی چندین گونه است که مشخصۀ آن ها تطابق با آب وهوای سرد است. پستانداران این منطقه عبارت اند از غزال تبت، الاغ وحشی، پلنگ برفی، و شکار اصلیش، گوسفند آبی رنگ؛ جالب ترین این جانوران گاومیش وحشی و بز کوهی تبت است که همواره در ارتفاعاتی تا ۶۱۰۰ متر بالاتر از سطح دریا زندگی می کنند. این ارتفاع بالاترین ارتفاعی است که پستانداران بزرگ در آن یافت می شوند. گاومیش وحشی یکی از گروه های گوساله های وحشی آسیایی است که در کنام های اکولوژیک متنوعی اشتقاق یافته اند. در کنار گاو شاخ بلند وحشی و گاومیش منقرض شده، این گروه شامل بوفالو، گاو وحشی بانتنگ، نوعی گاو وحشی هند (گاور)، گاو نر جنگلی، دو نوع کوتوله، بوفالوی اندونزی و تاماروی فیلیپین است. حلقۀ بین گوسالۀ وحشی و گوسفند وحشی، گوسفند گاومانند، بز کوهی بزرگ تبت، و گاو مشک دار است. گروه های جالب دیگر شامل آهوی شهر، بز وحشی تور، گوسفند آبی، بز وحشی مارخور، و گوسفند ارغالی اند.
آسیای جنوب شرقی. سیچوآن در جنوب چین، جایی که محدودۀ شرقی فلات تبت به چین می رسد، منطقه استثنایی، جالب، و مهمی برای جانورشناسی است. این منطقه ناحیۀ واسط بین ناحیۀ پالئارکتیک و اورینتال (شرقی) است و گنجینۀ تعدادی از گونه های قدیمی، شامل پاندای عظیم الجثه، و گروهی از حشره خواران قدیمی است که با زندگی آبی سازش پیدا کردند، به حدی که پاهای بعضی از آن ها پرده شنا دارد همچنین، این منطقه احتمالاً خانۀ اجدادی قرقاول هاست. هیمالیا تقسیم طبیعی نواحی پالئارکتیک و اورینتال است. در جنوب، بسیاری از گونه ها مشابه گونه های افریقایی اند. علف خواران چمنزار، نظیر غزال هندی، و شکارچیانی نظیر شیر، یوزپلنگ، کفتار، و شغال در این منطقه یافت می شوند. جانوران جنگل عبارت اند از فیل و سه گونه کرگدن. کنام مورچه خوار را مورچه خوار پانگولین اشغال کرده است که در افریقا نیز یافت می شود. جنگل های گرمسیری آسیا یکی از سه جمعیت اصلی نخستیان جهان را در خود جای می دهد. این جمعیت شامل حدود ۴۵ گونه است که عبارت اند از شبه میمون ها (لوریس و تارسیر)، لنگور برگ خوار، اورانگوتان بورنئو و سوماترا، و گیبون. نهایت اختصاص در میمون بینی پهن دیده می شود که جنگل های گرم را ترک کرده است. این جنگل ها معمولاً زیستگاه نخستیانی بوده است که نیمی از سال را زیر برف می خوابند. همچنین، این ویژگی در میمون خرطوم دار نیز دیده می شود که با زندگی در باتلاق های حرّا سازش یافته و در این مرحله غواص و شناگر شده است.
نیز ←آسیا،_گیاهان
معبد ایتسوکوشیما (دروازه بزرگ)، میاجیما، هونشو، ژاپن
10132000-3.jpg
دیوار بزرگ چین
تاج محل، آگرا، هندوستان
موقعیت. قارۀ آسیا در نیم کرۀ شمالی زمین قرار دارد و از شمال به اقیانوس شمالگان، از شرق به اقیانوس آرام، از جنوب به اقیانوس هند، و از غرب به دریای سرخ، دریای مدیترانه، دریای سیاه، کوه های قفقاز، دریای خزر، و کوه های اورالمحدود است (مرز غربی آسیا از دریای خزر و دریاهای سیاه و اژه و مدیترانه می گذرد). مساحت این قاره ۴۴,۳۹۱,۱۶۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن ۳,۷۷۶,۱۸۱,۹۴۹ (۲۰۰۸) بزرگ ترین شهرهای آن، با جمعیت بیش از ۵میلیون نفر، عبارت اند از بانکوک، پکن، چنای، دهلی، داکا، هنگ کنگ، حیدرآباد، استانبول، جاکارتا، کلکته، کراچی، لاهور، مانیل، بمبئی، اوزاکا، سئول، شانگهای، شنیانگ، تهران، تیانجین، و توکیو.کرانه ها و جزایر. الف: کرانه های شمالی، که بخشی از اقیانوس شمالگان است، از دریای کارا، دریای لاپتف، و دریای سیبری شرقیتشکیل شده و دماغۀ چلیوسکین، شمالی ترین نقطۀ آن است. جزایر سِوِرنایا زِملیا، مجمع الجزایر سیبری جدید، و جزیرۀ ورانگِلمهم ترین جزایر آب های ساحلی آن هستند. ب: کرانه های شرقی، یا اقیانوس آرام، از دریای برینگ، دریای اختسک، دریای ژاپن، دریای زرد، دریای چین شرقی و دریای چین جنوبی پدید آمده و شبه جزیرۀ چوکچی آن را از کرانه های شمالی جدا می کند و شبه جزیره های کامچاتکا، کره، مالی مهم ترین عوارض ساحلی آن محسوب می شوند. شرقی ترین نقطۀ قارۀ آسیا به نام دماغۀ دژنیووا، در طول جغرافیایی ۱۶۹ درجه و ۴۰ دقیقه قرار دارد و ساخالین، ژاپن، تایوان، و لوزون عمده ترین جزایر آن به شمار می آیند. پ: کرانه های جنوبی، یا اقیانوس هند، از خلیج تایلند، خلیج بنگال، دریای عرب، خلیج عمان، خلیج فارس، و خلیج عدن تشکیل شده است و جنوبی ترین نقطۀ آن دماغۀ پیای (مالزی) در عرض جغرافیایی ۵۱ درجه و پانزده دقیقه شمالی جای دارد و سری لانکا، بورنئو، و سوماترا عمده ترین جزایر آن هستند. شبه جزیره های مالی، هند، و عربستان عوارض چشمگیر این قسمت را تشکیل می دهند. ت: مرزهای غربی از دریای سرخ، برزخ سوئز، دریای مدیترانه، دریای اژه، دریای سیاه، رشته کوه قفقاز، کرانه های شمال غربی دریای خزر، استپ های قزاقستان، شرق رود ولگا، و کوه های اورال تشکیل یافته و غربی ترین نقطۀ آن به نام دماغۀ بابا در غرب ترکیه قرار دارد. شبه جزیرۀ آناتولی مهم ترین عارضۀ ساحلی و جزیرۀ قبرس عمده ترین جزیرۀ آن است.
کوه ها. کوه های هیمالیا که بلندترین نقطۀ روی زمین یعنی کوه اورست (۸,۸۴۸ متر) را در خود جای داده در جنوب این قاره است و کوه های هندوکش، پامیر، و تین شان شاخه های فرعی آن به شمار می آیند. فلات پهناور تبت، که ارتفاع آن از ۴,۵۰۰ متر تجاوز می کند و از مرتفع ترین نواحی جهان است، بخش مرکزی این قاره را فرا گرفته و کوه هایی چون کونلون شان، در شمال؛ آلتای شان، در غرب؛ داهینگ گان لینگ، در شمال شرقی چین؛ ورخویانسک، استاناووی، چرسکی، و کولیما در سیبری شرقی؛ کوه های البرز و زاگرس، در ایران؛ و کوه های توروس، در ترکیه و نیز آتشفشان های فراوانی در کامچاتکا، ژاپن، فیلیپین، اندونزی، مالزی، ایران، و ترکیه بخشی از بلندی های این قارۀ پهناور را تشکیل می دهند. افزون بر ارتفاعات بالا، صحرای گُبی، بیابان های وسیع مغولستان و تاکلاماکان، سین کیانگ اویغورِ چین، فلات دکن، در جنوب هند؛ کویر لوت و دشت کویر، در ایران؛ و صحرای وسیع عربستان، استپ های قرقیزستان و قزاقستان نیز از دیگر عوارض چشمگیر و مهم آسیا محسوب می شوند.
رودها و دریاچه ها. رود های فراوان و پرآبی در این قاره جریان دارند که برخی از آن ها عبارت اند از اوب، ینی سی، آمور، هوانگ، جانگ (یانگ تسه)، و شی در شرق؛ مکونگ، سالوین، ایراوادی، در جنوب شرقی؛ براهماپوترا، گنگ، و سند، در جنوب؛ دجله و فرات، در جنوب غربی؛ و رود اورال، در غرب. دریاچه های پهناور خزر، آرال، بایکال، و بالخاش و نیز دریاچه های نسبتاً کوچک دونگتینگ هو، ارومیه، و وان از دیگر عوارض آبی این قاره به شمار می آیند.
زبان و دین. زبان های رایج در این قاره عبارت اند از چینی و ژاپنی در شرق، هندی، اردو، و فارسی در جنوب، مغولی و ترکی در آسیای غربی و مرکزی، و عبری و عربی در جنوب غربی. اسلام، مسیحیت، هندو، بودایی، کنفوسیوسی، شینتویی، و آنیمیسم دین های رایج در این قارۀ پهناور به شمار می روند.
تقسیمات سیاسی. قارۀ آسیا از ۴۷ کشور به شرح زیر تشکیل می شود: افغانستان، آذربایجان، ارمنستان، اندونزی، ایران، اردن، رژیم اشغالگر قدس، امارات متحدۀ عربی، ازبکستان، بحرین، بنگلادش، بوتان، برونئی، پاکستان، تاجیکستان، تایوان، تایلند، ترکیه، ترکمنستان، ژاپن، چین، سوریه، سنگاپور، سری لانکا، عراق، عربستان سعودی، عمان، فیلیپین قبرس، قرقیزستان، قزاقستان، قطر، کامبوج، کره شمالی، کرۀ جنوبی، کویت، گرجستان، لائوس، لبنان، مالزی، مالدیو، مغولستان، میانمار (برمه)، پنال، ویتنام، هند و یمن و علاوه بر آن بخش وسیعی از کشور روسیه (سیبری) و نیز بخشی از خاک مصر (صحرای سینا).
زمین شناسی. قارۀ آسیا متشکل از تعداد بسیاری واحدهای زمین شناسی جدا، با منشأ و سن متفاوت است. کمربند هیمالیا۲۹ تودۀ اصلی مرکزی و شمالی آسیا را از دو بلوک پایدار جنوبی یعنی شبه قارۀ هند و عربستان جدا می کند. این بلوک های جنوبی در ابتدا بخشی از جنوب ابرقارۀ باستانی گندوانالندبودند که در دوران فانروزوئیکپسین، بعد از شکافتگی گندوانا، به آسیا پیوستند. بخش شمالی آسیا قسمتی از قارۀ باستانی لوراسیااست و از کراتون هایی باستانی ساخته شده است که براثر فعالیت کمربندهای متحرک در دوران فانروزوئیک پیشین جدا شده اند. کمربند هیمالیا به صورت شرقی ـ غربی از مدیترانه در خاورمیانه تا هیمالیا۳۳ کشیده شده است و سپس، در جهت جنوبی چرخیده، از برمه، مالزی و اندونزی می گذرد. این کمربند، کمربند متحرکی بسیار بزرگ و با عمری طولانی است که به تناوب از دوران فانروزوئیک فعال بوده و هنوز هم فعال است. لوراسیای آسیایی منطقۀ قاره ای پهناوری از شمال رشته کوه های هیمالیا است که اکنون گرانکوهی پایدار است و تعدادی از پهنه های سپری باستانی از دوران پرکامبرینرا شامل می شود. سکوی سیبریبزرگ ترین سپری است که بخش جنوبی قارۀ آسیا را پوشانده و متشکل از سنگ های پرکامبرین است که به صورت گرانکوه هایی از میان پوشش ضخیم رسوبات دوران اخیر بیرون آمده اند. در گرانکوه آنابار، در بخش مرکزی سکو، سنگ هایی دگرگونی با درجات بالا، متعلق به دوران پیشین تا اواسط دورۀ پرکامبرین، با توالیِ زمین های هموارِ دورۀ پرکامبرین پسین احاطه شده اند. گرانکوه اَلداندر جنوب شرقی سکوی سیبری شامل سنگ های بسیار پیر با دگرگونی درجات بالا، مربوط به دورۀ پرکامبرین پیشین، است که با رسوبات دگرگون شدۀ دورۀ پرکامبرین میانی و گرانیت ها به هم پیوسته اند. طلا به صورت رگه یا معدن آبرفتی در این سنگ های یافت می شود. در بخش های شمال شرقی و شمال غربی سکّو، مناطق وسیعی از سنگ های دورۀ پرکامبرین پیشین وجود دارد و مبیّن آن است که کمربندهای متحرّک حدود ۱۶۰۰ تا ۸۰۰میلیون سال قبل فعال بوده اند. شبه جزیرۀ تایمیر در شمال سکوی سیبری قرار دارد و شامل گرانکوهی از سنگ های دگرگونی پرکامبرین است که وسیعاً در کمربند چین جوان تری از دورۀ پالئوزوئیک ادغام شده است. تعدادی بلوک پایدار نیز از دوران پرکامبرین در آسیای شرقی وجود دارد که در میان کمربندهای چین پالئوزوئیک پیشین، در شرق چین، منچوری و کره، محفوظ مانده اند. سنگ های جوان تر لوراسیای آسیایی در بعضی مناطق که کاملاً از هم جدایند، یافت می شوند. در غرب سکّوی سیبری، توالی ضخیمی از رسوبات مزوزوئیک و ترشیری در زیر زمین های پست غربی سیبری قرار گرفته است. این مناطق از غرب به کمربند متحرّک پالئوزوئیک بالایی در کوه های اورال می رسند. در شمال غربی، سکوی سیبری با سامانۀ درۀ کافتی دریاچۀ بایکال قطع می شود. جنوب سکو منطقه ای هم تافته از کمربندهای متحرک پالئوزوئیک است. در شرق سکّو، در چین، هم تافته ای از کمربندهای چین مزوزوئیک قرار دارد. در حاشیۀ شرقی قارۀ آسیا، جزایر کمانی حاصل از کمربند متحرک و هنوز فعالِ دور اقیانوس آرام قرار دارند. سامانۀ درۀ کافتی بایکال سامانه ای کافتی و کمانی از دوران ترشیری است. این سامانه تقریباً به طول ۲هزار کیلومتر در امتداد حاشیۀ جنوبی کراتون سیبری کشیده شده است و سری ای از ناوه های گسلی، شامل توده هایی ضخیم از نهشته های رسوبی و سنگ های آتشفشانی، است. دریاچۀ بایکال در بخش مرکزی کافت و حدود ۳ کیلومتر زیر بلوک ها، در هر طرف درۀ کافتی، قرار گرفته است.
آسیای مرکزی. کمربندهای متحرک پالئوزوئیک کوه های منطقۀ مغولستان و آسیای مرکزی را تا جنوب سکوی سیبری دربرگرفته اند. این کمربندها، که شامل رسوبات دوران های پرکامبرین پیشین تا پالئوزوئیک اند، و نیز تودۀ نفوذی گرانیت در فازهای فعالیت کمربند کوه زایی (← کوه زایی) در دوران پرکامبرین پیشین و ازمنۀ کالدونی و هرسی نین نقش داشته اند. نهشته های مزوزوئیک و ترشیری از نوع قاره ای، در داخل و به موازات کمربندهای چین یافت می شوند و عموماً ناآشفته اند. همۀ مناطق مذکور برآمدگی های تفریقی عظیمی دارند و جوش سنگ های ضخیمی از بلوک های برآمدگی و نهشته های تعدادی از حوضه ها براثر سایش تشکیل شده اند.
آسیای شمال شرقی. کمربندهای چین مزوزوئیک در شمال شرقی آسیا یافت می شوند و در کنار حاشیۀ شمال شرقی سکّوی سیبری قرار دارند. لایه های ضخیم نهشته های آواری از دوران های پرمین تا ژوراسیک در مجاورت سکویند و چین خوردگی و درگیری گرانیت های دوران مزوزوئیک، که شامل کان سنگ های طلا، قلع، و تنگستن اند، نیز در این منطقه یافت می شود. در شرقِ دور، به طرف جایی که اکنون حاشیۀ قاره ای است، کمربند متحرکی وجود دارد که از دوران فانروزوئیک پسینی فعال است. بیشترین فعالیت کوه زایی این کمربند در دوران آلپی بوده است. گرانیت های ترشیری و آندزیت، داسیت، و بازالتِ گدازه های آتشفشانیِ دوران های ترشیری و کواترنری نیز در کمربند مذکور فراوان اند. این کمربند در شرق، در حاشیۀ جزایر کمانی فعال فعلی در حاشیۀ اقیانوسی، در کامچاتکا، کوریلز، ژاپن و فیلیپین قرار دارد. سکوی سیبری پرکامبرین وسیعاً با نهشته های آب کم عمق دریای فلات قاره، حاصل از تبخیر و نهشته های غیردریایی، پوشیده شده و در محدوده ای زمانی از دوران کامبرین تا کرتاسه، از زغال های تعدادی از لایه ها تشکیل شده است. گدازه های آتشفشانی ضخیم فلات با پیوند آذرین لایه ها و دایک های بازی در دوران های پرمین و تریاسه به وجود آمده اند و به نفت گیرهای سیبری معروف اند. تنوره های کیمبرلیتی حاوی الماس در دوران تریاسه در داخل و در نزدیکی منطقۀ بازالتی فلات ایجاد شده اند. کراتون هند، بخش مثلثی شکل جنوبی هندوستان و سری لانکا، از نظر زمین شناسی بخشی از کمربند متحرک هیمالیا در شمال است و بخش جنوبی در اصل، چونان قسمتی از ابرقارۀ گندوانا، به افریقا متصل بوده و به طرف شمال رانش کرده و در دوران زمین شناسی اخیر به قارۀ آسیا پیوسته است. کراتون هند از پی سنگ بلورین پرکامبرین قدیمی، شامل سنگ های شکل گرفته در دوره های متعدد تحرک پرکامبرین، ایجاد شده است. قدیمی ترین سنگ های پرکامبرین مربوط به دوران های پسین تا میانۀ پرکامبرین اند و در کمربند داروار در جنوب غربی هندوستان دیده می شوند، یعنی در منطقۀ آراوالی، بین مامبیا (بمبئی فعلی) و دهلی، و کمربند کان سنگ آهن در منطقۀ سینگ بوم. کمربند داروار از تجمع گنیسی ها، میگماتیت ها، و گرانیت ها ساخته شده است و شامل کمربندهای خطی گرینستون، حاصل از سنگ های رسوبی و آذرین دگرگون شده در درجات بالاتر یا پایین تری است که حفظ شده اند. بعضی از نهشته ها حاوی کان سنگ های هماتیت و منگنزند. طلا نیز، در پیوند با سنگ های آذرین بازی یا توده های نفوذی، در کمربندهای گرینستون وجود دارد. همۀ کمربند داروار براثر تجمع دایک های بازی حاصل شده و پس از پایان مرحلۀ اصلی دگرگونی، ۲۶۰۰ تا ۲۳۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. در منطقۀ آرادالی، باریکه گنیسی از همین دوران عموماً در لایۀ زیرین سنگ های پوششی متأخرتر یافت می شود. کمربند کان سنگ آهن منطقۀ سینگ بوم دارای مجموعه ای قدیمی از سنگ های دگرگونی است که در پایان فعالیت چرخۀ پرکامبرین پسین، حدود ۳۲۰۰میلیون سال قبل، شکل گرفته اند. در بالای این سنگ های دگرگونی قدیمی تر، مجموعۀ کان سنگ های آهن وجود دارد که چین خورده اند، اما لایه هایی غیردگرگونی از شیل ها، ماسه سنگ ها، گدازه های آتشفشانی، و نوارهای هماتیت ـ جاسپر وجود دارد که ارزش اقتصادی بسیاری برای هندوستان دارد، زیرا منبع اصلی کان سنگ آهن است. این چرخۀ رسوب گذاری با نفوذ گرانیت سینگ بوم در حدود ۲۷۰۰میلیون سال قبل پایان یافت. چرخۀ بعدی فعالیت درنتیجۀ فعالیت مجدد بخشی از این کمربند پدید آمد. همۀ این گرانکوه های اولیه با کمربندهای متحرّک دوران پرکامبرین پسین بریده شده اند که کمربند گذرگاه های کوهستانی شرقی و در طول ساحل شرقی است. کمربند آراوالی ـ دهلی از جنوب غرب، از دهلی، امتداد یافته است و کمربند ساتپورا در داخل خشکی از کلکته گسترده شده است. کمربند گذرگاه های کوهستانی شرقی کمربندی است از سنگ های دگرگونی با درجات بالا، گنیسی ها، و چارنوکیت ها که حدود ۲۰۰۰ تا ۱۲۰۰میلیون سال قبل شکل گرفته اند. در غرب این کمربند، نهشته های زمین ساختیِ متأخر و آذرین های چرخۀ گذرگاه های کوهستانی شرقی حوضۀ کوداپا در شمال غربی چنای (مدرس فعلی) را دربرگرفته اند. کمربند آراوالی ـ دهلی از شمال به شمال شرقی و در حدود ۸۰۰ کیلومتر، از راجستان به دهلی، کشیده شده است. سامانه آراوالی مجموعه ای از دگردیسی با درجۀ بالا و گرانیت هاست که از سنگ های پی سنگ پرکامبرین قدیم تر تشکیل شده است. بالای آن از انباشت های ضخیم رسوبی، که طی دوره های قدیم تر فعالیت کوه زایی دگرگون شده اند، و گرانیت های پساکوه زایی، در حدود ۱۶۵۰ تا ۱۱۰۰میلیون سال قبل، ایجاد شده است. کمربند ساتپورا از غرب به جنوب غربی کشیده شده است و در حدود ۸۰۰ کیلومتر از دلتای گنگ تا جایی ادامه دارد که در زیر سنگ های جوان تر ناپدید می شود. در بخش غربی کمربند، دو سازند به وجود آمده است: سری ساکولی که نهشته هایی دگرگون شده از یک درجۀ نسبتاً پایین است و گروه ساوسار، شامل سنگ های میگماتیز و دگرگون شده ای که حدود ۱۰۰۰میلیون سال قبل تشکیل شده اند. نهشته های دگرگونی شده شامل نهشته های غنی از کان سنگ های منگنزند. در بخش شرقی، کمربند ساتپورا فعالیت چرخۀ سینگ بوم را درپی داشته است و نیز شامل سنگ های قدیم تر کمربند کان سنگ آهن است. حاشیۀ بخش قدیم تر کمربند کان سنگ آهن منطقۀ رانش کمربند مس، و حاوی نهشته های باارزش مس و اورانیوم است. درخلال این چرخه، نهشته های ضخیم و آذرین ها در کمربند متحرک نفوذ کرده اند و تا حدود شمالی کمربند مس پیش رفته اند. این نهشته ها بعدها دگرگون شده و چین خورده اند. بین کمربندهای آراوالی ـ دهلی و ساتپورا، به طرف جنوب غربی، منطقۀ وسیعی است که از سنگ های سازند ویندین، کوارتزهای آب های کم عمق و شیل های زیرین، تشکیل شده است. این منطقه بعد از پایدارشدن کراتون اصلی هند، حدود ۹۰۰میلیون سال قبل، در دوران های متفاوت و روی سکّویی پایدار ایجاد شده است. کمربند متحرک از دوران پرکامبرین پسین تا دوران پالئوزوئیک پیشین، کمربند اقیانوس هند، دماغۀ شمال شرقی هند را قطع کرده است که تا سری لانکا ادامه دارد و به ساحل شرقی تا چنای می رسد. در سری لانکا، مجموعه سری هایی از سنگ های دگرگونی با درجۀ بالا درخلال دوره هایی از دگردیسی شکل گرفته اند که آخرین آن ها متعلق به ۵۰۰ تا ۶۰۰میلیون سال قبل بوده است. در دوران پالئوزوئیک پسین، هند هنوز بخشی از ابرقارۀ گندوانا بود که به صورت منطقه ای سپری شکل گرفته و از شمال با کمربند متحرک هیمالیا محدود شده بود. بر روی سکو، در مجاورت کمربند متحرک، نهشته های دوران کامبرین تا دوران مزوزوئیک قرار گرفته اند.
یخسارش. در پایان دوران پالئوزوئیک، یخسارشی گسترده در ابرقارۀ گندوانا اتفاق افتاد و نهشته های یخچالی ضخیمی انباشته شد. در هند، سامانۀ گندوانا در شمال شرقی شبه جزیره را دربرگرفت که با تیلیت های یخچالی آغاز شد و با رهاسازی زغال سنگ، ماسه سنگ ها، و شیل ها پایان یافت. محدودۀ زغال سنگ شامل درزهای پهناوری است که بیشتر زغال سنگ هند را تأمین می کند. قسمت بالاییِ لایه های متوالی گندوانا شامل ماسه سنگ ها و شیل های قاره ای مربوط به دوران تریاسه پیشین تا میانۀ دوران کرتاسه است. در دوران ژوراسیک پسین تا دوران کرتاسه، نفوذ نهشته های دریایی در حوضه های جدید بر روی حاشیه های شرقی و غربی کراتون آغاز شد. در دوران کرتاسۀ پیشینی تا دوران ترشیری پسین، گدازه های آتشفشانی فلاتی ضخیمی در نفت گیر دکان بر روی بسیاری از بخش های شمال شبه جزیرۀ هند فوران کرد. این فوران ها بیش از دو کیلومتر ضخامت داشت و با ایجاد شکافی در ابرقاره گندوانا مرتبط بود که در دوران کرتاسه آغاز شد. از این دوران به بعد هند به سمت شمال و بر روی صفحه ای پوسته ای حرکت کرد و در دوران ترشیری پیشین و دوران کواترنری، با قاره برخورد کرد و گرانکوه باستانی لوراسیا شکل گرفت. سپس، خیزش رشته کوه های هیمالیای جدید روی محل کمربند متحرک در حاشیۀ قاره قدیم گسترش پیدا کرد. نهشته های ضخیم دوران های ترشیری و پساترشیری ناشی از فرسایش رشته کوه ها در حین خیزش، و حاصل رسوبات روی جلگه های شمال هندند.
کمربند متحرک هیمالیا. تاریخ فعالیت این کمربند بسیار طولانی است. در آغاز، از پیشین ترین دوران پالئوزوئیک شروع و تا دوران فعلی ادامه دارد. این کمربند مانند بخشی از کمربندی بسیار بلند شکل گرفت که شمال قارۀ کهن لوراسیا را احاطه کرده بود و آخرین محل برخورد بین قطعاتی از ابرقارۀ گندوانا، افریقا، شبه جزیرۀ عربستان، شبه جزیرۀ هند، و لوراسیا بود. بعد از این که شکاف ابرقاره ایجاد شد، این قطعات به سمت شمال در حرکت بودند. طی دوران های پالئوزوئیک و مزوزوئیک، نهشته هایی بدون گسیخت در دریای باستانی تتیس، در طول حاشیۀ قارۀ لوراسیا، رسوب کرده بودند. این رسوبات بسیاری از بخش های شمالی هیمالیا را فراگرفته بودند. در دورترین بخش جنوبی و در حین برخورد قاره با گرانکوه و زیراندگی گرانکوه به طرف شمال، قسمت اصلی کمربند از برش ها و قطعاتی از شبه قاره هند ساخته شد. دورۀ اصلی کوه زایی در دوران مزوزوئیک پیشین آغاز شد. کمربندهای چین طی این چرخه تولید شدند و رشته کوه های پامیر، قراقورم، و هندوکش شکل گرفتند که از غرب، از افغانستان، به کمربند کوه زایی آلپی خاورمیانه و اروپا متصل شدند. بخش جنوب شرقی خشکی های اصلی آسیا را رشته کوه هایی می پوشانند که از جنوب شرقی آسیا، از هیمالیای شرقی، کشیده شده اند. اگرچه ساختار این رشته کوه ها مشابه دوران های کرتاسه تا کواترنری است، چنان که در هیمالیا هم مشاهده شد، چنین به نظر می رسد که قطعاً به رشته کوه های هیمالیا پیوسته باشند. شبه جزیرۀ مالایان شامل توده های نفوذی گرانیت است که به سبب دارابودن کان سنگ های قلع باارزش اند و از آن ها قلع استخراج می شود.
جانوران. موقعیت جغرافیایی آسیا و ارتباط آن با اروپا، و در گذشتۀ نه چندان دور با افریقا، امریکای شمالی و استرالیا، فرصت کافی برای تشکیل اجتماعات گیاهی و جانوری فراهم کرده است. فون آسیا شامل گونه هایی با شباهت نزدیک به قاره های همسایه است. نمونه هایی از این شباهت ها عبارت اند از گوسفند وحشی که در هر دو قارۀ آسیا و امریکای شمالی یافت می شود، گوزن شمالی بزرگ، سیاه گوش، گرگ، و دلۀ امریکایی که در اروپا، آسیا، و کانادا یافت می شوند، مورچه خوار فلس دار و شبه میمون ها، همچنین، یوزپلنگ، پلنگ، و شیر که در آسیا و افریقا یافت می شود. بنابراین، فون آسیا بسیار متنوع است. این قاره از نظر پوشش گیاهی به خوبی مطالعه شده است و تقریباً می توان قاره را به مناطق گیاهی متفاوت تقسیم بندی کرد. شمالی ترین ناحیه، توندرا، پوشش گیاهی کوتاه و پراکنده ای دارد و بخش زیرین خاک آن دایم یخ زده است (یخبندان دائم). اغلب جانوران فقط به صورت فصلی در توندرا زندگی می کنند و با نزدیک شدن زمستان به جنوب می روند. گوزن شمالی از معدود ساکنان دایم توندراست. جانور سم دار بزرگ اصلی توندرا گوزن شمالی بزرگ (اِلک) است. گوشت خواران توندرا عبارت اند از خرس قهوه ای، گرگ، دلۀ امریکایی، و روباه قطبی، همچنین دله و سمور. جوندگان این منطقه شامل موش مهاجرو سنجاب پرندهاند. از بین پرندگان، جغد برفیو یک نوع باقرقرهاز ساکنان دایم اند. دسته های عظیم حشراتی که در طول تابستان کوتاه تولید مثل می کنند، بسیاری از پرندگان مهاجر فصلی را جلب می کنند. توندرا به تایگا می پیوندد که کمربندی جنگلی متشکل از مخروطیان است که در طول قاره کشیده شده است و بزرگ ترین جنگل پیوستۀ جهان را تشکیل می دهد. با نزدیک شدن به ساحل اقیانوس آرام، تایگا در مقایسه با جنگل های درختان پهن برگ اروپا تغییر می کند و به ترکیبی از درختان برگ ریز تبدیل می شود. از بین جانوران این ناحیه برخی شبیه جانوران اروپا و برخی دیگر شبیه جانوران نواحی دیگر آسیایند. این جانوران عبارت اند از چند گونه گوزن، ازجمله گوزن قرمز و گوزن کوچک، بز آهوی آسیایی، از آهو ـ بُزان، خرس، پلنگ، و حتی نوعی میمون (مَکَک ژاپنی)، ببر بزرگ ترین و قوی ترین گوشت خوار زنده ای است که احتمالاً از این ناحیه منشأ گرفته و بعدها در شمال و غرب پخش شده است. در استپ جنوب توندرا، جنگل جای خود را به استپ بدون درخت می دهد که معادل اوراسیایی چمنزار و دشت است و در برخی نواحی به بیابان می رسد. ویژگی آب و هوایی استپ عبارت اند از زمستان فوق العاده سرد و تابستان بسیار گرم. بسیاری از گونه ها با ییلاق و قشلاق کردن متوالی به این مشکل ناشی از تنوع آب وهوایی فائق آمده اند. جوندگان حفار نظیر موش خرمای کوهی، موش مهاجر، و موش برای حفظ زیستگاه و به منزلۀ شکار اصلی پستانداران و پرندگان شکارچی پستاندارانی کلیدی اند. زمانی استپ جایگاه گله های بی شمار علف خواران گروهی، شامل الاغ وحشی، اسب وحشی، شتر وحشی، بز کوهی سیگا، و غزال غبغب دار بود، اما براثر استفادۀ روزافزون چوپان ها و احشام اهلی آن ها از علفزارها، گونه های وحشی کم شده و برخی از آن ها تقریباً در مرحلۀ انقراض اند. دریاچه ها و زمین های نمناک ویژگی مهم استپ هایند که برای پرندگان وحشی، از نظر تولید مثل و تجمع، بسیار مهم اند. دریاچه های مرکب مشتمل بر دریاچۀ بایکال است که قدیمی ترین و عمیق ترین دریاچۀ دنیاست. آب های این دریاچه شامل فون نامعمول جالبی شامل بیش از بیست گونه ماهی است که در هیچ جای دیگر دنیا یافت نمی شود و گونۀ منحصربه فردی فُک که یگانه گونۀ فُک آب شیرین است. فلات مرتع آسیای مرکزی محل زندگی چندین گونه است که مشخصۀ آن ها تطابق با آب وهوای سرد است. پستانداران این منطقه عبارت اند از غزال تبت، الاغ وحشی، پلنگ برفی، و شکار اصلیش، گوسفند آبی رنگ؛ جالب ترین این جانوران گاومیش وحشی و بز کوهی تبت است که همواره در ارتفاعاتی تا ۶۱۰۰ متر بالاتر از سطح دریا زندگی می کنند. این ارتفاع بالاترین ارتفاعی است که پستانداران بزرگ در آن یافت می شوند. گاومیش وحشی یکی از گروه های گوساله های وحشی آسیایی است که در کنام های اکولوژیک متنوعی اشتقاق یافته اند. در کنار گاو شاخ بلند وحشی و گاومیش منقرض شده، این گروه شامل بوفالو، گاو وحشی بانتنگ، نوعی گاو وحشی هند (گاور)، گاو نر جنگلی، دو نوع کوتوله، بوفالوی اندونزی و تاماروی فیلیپین است. حلقۀ بین گوسالۀ وحشی و گوسفند وحشی، گوسفند گاومانند، بز کوهی بزرگ تبت، و گاو مشک دار است. گروه های جالب دیگر شامل آهوی شهر، بز وحشی تور، گوسفند آبی، بز وحشی مارخور، و گوسفند ارغالی اند.
آسیای جنوب شرقی. سیچوآن در جنوب چین، جایی که محدودۀ شرقی فلات تبت به چین می رسد، منطقه استثنایی، جالب، و مهمی برای جانورشناسی است. این منطقه ناحیۀ واسط بین ناحیۀ پالئارکتیک و اورینتال (شرقی) است و گنجینۀ تعدادی از گونه های قدیمی، شامل پاندای عظیم الجثه، و گروهی از حشره خواران قدیمی است که با زندگی آبی سازش پیدا کردند، به حدی که پاهای بعضی از آن ها پرده شنا دارد همچنین، این منطقه احتمالاً خانۀ اجدادی قرقاول هاست. هیمالیا تقسیم طبیعی نواحی پالئارکتیک و اورینتال است. در جنوب، بسیاری از گونه ها مشابه گونه های افریقایی اند. علف خواران چمنزار، نظیر غزال هندی، و شکارچیانی نظیر شیر، یوزپلنگ، کفتار، و شغال در این منطقه یافت می شوند. جانوران جنگل عبارت اند از فیل و سه گونه کرگدن. کنام مورچه خوار را مورچه خوار پانگولین اشغال کرده است که در افریقا نیز یافت می شود. جنگل های گرمسیری آسیا یکی از سه جمعیت اصلی نخستیان جهان را در خود جای می دهد. این جمعیت شامل حدود ۴۵ گونه است که عبارت اند از شبه میمون ها (لوریس و تارسیر)، لنگور برگ خوار، اورانگوتان بورنئو و سوماترا، و گیبون. نهایت اختصاص در میمون بینی پهن دیده می شود که جنگل های گرم را ترک کرده است. این جنگل ها معمولاً زیستگاه نخستیانی بوده است که نیمی از سال را زیر برف می خوابند. همچنین، این ویژگی در میمون خرطوم دار نیز دیده می شود که با زندگی در باتلاق های حرّا سازش یافته و در این مرحله غواص و شناگر شده است.
نیز ←آسیا،_گیاهان
wikijoo: آسیا،_قاره
