📚#آوات_قلمܐܡܝܕ
🇮🇷پژوهش محسن داداش پور باکر
📲اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی
بسم الله الرحمن الرحیم
📜امام علی علیه السلام:
هیچ راهی برتر از تحقیق و حقیقت جویی نیست.
... [مشاهده متن کامل]
سکه ای با تصویر و عنوان اسپهبد خورشید دابویی
🔵اسپهبد خورشید دابویه
طبرستان ( در گذشته به تمام مناطق شمال ایران در حدفاصل دریای کاسپی تا رشته کوه های البرز طبرستان می گفتند. این مناطق شامل مازندران، گیلان و دیلم بودند ) پس از سقوط ساسانیان، تحت تصرف اشراف محلی اداره می شد. افرادی نظیر “گیل گاوباره”، “باو“، “فرخان” و… در مقاطعی در گوشه و کنار طبرستان، با لقب �اسپهبد� حکمرانی می کردند.
اسپهبد در دوران ساسانی لقبی بود برای افرادی که به عنوان گماشته شاه ساسانی در مناطقی خاص از اسران حکمرانی می کردند. پس از اسلام این لقب به معنای شاه طبرستان بیشتر استفاده می شد.
یکی از بزرگترین این اسپهبدان، “خورشید” پسر “دادمهر” پسر “دابویه” پسر “گیل” از شاهزادگان ساسانی بود. به قدرت رسیدن خورشید در طبرستان، همزمان بود با کشته شدن ابومسلم خراسانی توسط خلیفه عباسی “منصور دوانیقی”. منصور پس از رهایی از تهدید ابومسلم، از به قدرت رسیدن خورشید آگاه شده و برآن شد تا رویای تسخیر طبرستان را محقق سازد ( طبرستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، هرگز به طور کامل توسط اعراب فتح نگردید ) . وی در آغاز با خورشید مصالحه کرد و تاجی برای او فرستاده و اسپهبد خورشید را از جانب خود، شاه طبرستان نامید.
اما این صلح نمادین پایدار نبود و چندی بعد، خلیفه لشگری را به بهانه عبور از طبرستان برای رسیدن به خراسان، به آمل فرستاد. از آنجا که خورشید، گمان نمی کرد که خلیفه قصد نیرنگ دارد، این ورود اعراب به طبرستان را جدی نگرفت. لشگر عرب به محض رسیدن به آمل، مرزبان شهر را به قتل رسانده و سپس شروع به دعوت مردم به اسلام نمود.
خورشید که از این اتفاق غافلگیر شده بود، همسر و فرزندان و ثروتش را در غاری صعب العبور گذاشته ( این غار امروزه با نام �غار اسپهبد خورشید� معروف است ) و خود برای جمع کردن لشگری بزرگ، راهی رویان و دیلم در غرب طبرستان گردید. دو سال و هفت ماه زمان برد تا خورشید، لشگری ۵۰هزار نفری، برای بازپس گیری طبرستان مهیا سازد. اما هنگامی که خود را برای نبرد آماده می کرد، خبر رسید که اعراب غار را یافته، ثروت او را به تاراج برده اند و همسران و دخترانش را اسیر و میان خود تقسیم کرده اند. خورشید با شنیدن این خبر، چنان اندوهگین گردید که در سال ۱۴۴هجری خودکشی کرد.
این پیروزی برای اعراب، مقطعی بود. چندی بعد “اسپهبد شروین باوندی” از شاهزادگان ساسانی و “اسپهبد وندادهرمز” ( پدربزرگ مازیار معروف، متحد بابک خرمدین ) از شاهزادگان پارتی، با یکدیگر متحد شده، لشگری مهیا نمودند و بار دیگر طبرستان را از اعراب، تهی کردند.
✍بهمن انصاری
📕منبع:
کتاب شهریاران طبرستان از قرن دو تا چهار هجری، صفحات ۱۷ تا ۲۲
🌐https://mohsendadashpour2021. blogfa. com/post/4814
#غار
#اسپهبد_خورشید
#سوادکوه
🔳غار اسپهبد خورشید سوادکوه
✍اسپهبد خورشید ( به پارسی میانه:
زادهٔ ۷۳۴ میلادی – درگذشتهٔ ۷۶۱ میلادی ) سرشناس به فرشواذ مرزبان که برخی تاریخ دانان امروزی نام او را �خورشید شاه� نوشته اند، واپسین اسپهبد دودمان دابویگان طبرستان بود.
📝نظریه وجود دو اسپهبد خورشید دابویی
✍برخی بر این باورند که پیش از فرخان، کسی به نام �خورشید یکم� فرمانروایی نموده، اینان درازای فرمانروایی اش را هفده سال دانسته اند. این کار در این راستا انجام شده است که سکه شناسان توانسته بودند سکه هایی از سال های ۶۰، ۶۱ و ۶۴ طبری، بر اساس ۷۰۸، ۷۰۹ و ۷۱۲ میلادی بیابند و بر همین اساس دو تن با نام های خورشید یکم و دوم را گمان کردند.
برای نمونه �یوستی�، تاریخ دان آلمانی، در کتاب نام های ایرانی، اسپهبد خورشید یکم را در فهرست شاهان تبرستان آورده و اذعان می کند؛ سکه های اسپهبد خورشید یکم، از کهن ترین سکه های ضرب شده در تبرستان هستند که تا آن زمان یافته شدند. وی می گوید پیش از سکه این اسپهبد، از دیگر اسپهبدان مازندران، سکه ای یافت نشده بود.
حتی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر اساس این سکه ها برخی پیروزی های پیوند داده شده به فرخان بزرگ را به زمان خورشید یکم پیوند داده است. به نوشتهٔ دانشنامه ایرانیکا دلیل درست وجود سکه های ناهماهنگ، ضرب سکه های خورشید پس از مرگ وی تا سال ها ۱۴۹ و ۷۶۶ و همچنین خواندن اشتباه سال ضرب سکه بوده است چون در خط پهلوی واژگان �شصت� و �دِه ست� همانندند.
اسپهبد همچون شهریاران پیشین دابویی، سکه هایی را در زمان حکومت خویش ضرب نمود. از خورشید سکه های زیبا و متعددی در دست است. در طرف چپ این سکه ها در حاشیه داخلی پشتِ سکه، سال ضرب سکه به تاریخ تبری به خط پهلوی نوشته شده است. برای گاهشماری، گاوبارگان تاریخ مرگ یزدگرد سوم را مبدأ تاریخ اختیار کرده بودند که مطابق با سال ۶۵۲ میلادی و ۳۲ ه. ق و سال ۲۱ سال یزدگردی است. [۱۳۳] نقشی از آتشدان و هیربدان بر پشت سکه درج شده است و در هردو سوی سکه تصاویری از ماه و ستاره است. اندازهٔ این سکه ها نیز مشابه سکه های دادمهر و فرخان بزرگ است.
پدر خورشید، دادمهر، وقتی که او شش سال داشت درگذشت. با مرگ پدر، یکی از عموهای خورشید به نام فرخان کوچک به مدت هشت سال نیابت و قیومیت او را بر عهده گرفت و در سال ۷۴۸ میلادی با رسیدن خورشید به سن چهارده سالگی حکومت را به وی سپرد. خورشید پس از تحویل گرفتن مقام اسپهبدی از فرخان کوچک، با توطئه فرزندان او روبه رو شد. او پس از تاجگذاری در تمیشه، در نبردی فرزندان فرخان را شکست داده و در سارویه، مرکز طبرستان، مستقر شد.
یک پیشامد برجستهٔ وابسته به فرمانروایی خورشید، پناه بردن یک شورشی به نام سنباد در سال ۷۵۴ میلادی به اوست. سنباد پیش از شورش خود در برابر عباسیان، بخشی از گنجینه های خود را به خورشید سپرد و سپس به جنگ شتافت ولی در جنگ شکست خورد. دو روایت هست که در یکی سنباد در جنگ کشته شده است، ولی در روایت دیگر زمانی که به سمت طبرستان می آمد، پسرعموی خورشید، طوس، به پیشواز او رفت و زمانی که این دو به هم رسیدند، ناسازگاری ای میانشان پدید آمد که باعث شد تا طوس سنباد را بکشد. اسپهبد پس از سرزنش طوس، سر سنباد را به بغداد، نزد خلیفهٔ عباسی، منصور دوانیقی، فرستاد که این باعث خشنودی خلیفه و نزدیکی او با خورشید شد.
پس از نزدیکی منصور و خورشید، مهدی عباسی، جانشین منصور، توانست از اسپهبد برای ورود سپاهیانش به طبرستان و رفتن به خراسان از این راه اجازه بگیرد، ولی زمانی که در سال ۷۵۹ میلادی سربازان عباسی وارد طبرستان شدند، به گشایش این مرزوبوم پرداختند و واپایش شهرها را به دست گرفتند.
خورشید، زن و فرزندان خود را به همراه دارایی هایش در غاری گذاشته و به سوی پلام در دیلم گریخت. در سال ۷۶۱ میلادی زمانی که خورشید خبر پیروزی عرب ها بر پناهندگان غار ( پس از دوسال و ۷ماه محاصره[۷] ) و دستگیری خانواده اش را شنید، خودکشی کرد. این هنگامی بود که به روایتی نزدیک به پنجاه هزار سرباز در دیلم به او پیوسته بودند و همچنین از سوی دیگر، منصور عباسی خرسند شده بود برایش امان نامه بفرستد.
خورشید در زمان فرمانروایی خود دارای زنان بسیاری بود؛ جانشین او که از نخستین همسرش، ورمجه هرویه، زاده شده بود �هرمز� نام داشت. این پسر پس از گشایش طبرستان، به همراه دو برادر و خواهرانش به بند کشیده شد و دین اسلام را پذیرفت. همچنین یکی از فرزندان خورشید در زمان مرگش، در جایگاه سفیر، در چین بود.
به باور برخی تاریخ دانان پس از گشایش طبرستان به دست عرب ها، آنان در یک برههٔ زمانی سکه هایی مانند سکه های زمان فرمانروایی خورشید ضرب می کردند که این موجب شد تا برخی دیگر از سکه شناسان دو فرمانروا با نام های خورشید یکم و دوم را در دودمان دابویگان به شمار بیاورند و برخی سکه شناسان به اشتباه وی را خورشید دوم نیز خوانده اند.
پدشخوارگر یا فرشوادگر:
ناحیه ای شامل مناطق ساحلی جنوب دریای خزر بود. طبرستان پرجمعیت ترین و توسعه یافته ترین ایالت این سرزمین بود.
🌍اوضاع منطقه پیش از تولد خورشید
در میان ولایات سابق شاهنشاهی ساسانی، مناطق سواحل جنوبی دریای خزر، در برابر حمله اعراب و نفوذ اسلام، سرسختانه ایستادگی کردند. این مناطق در پناه کوه های بلند البرز، در برابر حملهٔ سپاه بزرگ عرب ها به هنگام پیشروی به سوی خراسان، جان به در بردند. در آن هنگام طبرستان پیشرفته ترین و پرجمعیت ترین ولایت از ولایات ساحلی دریای خزر، تحت حکومت سلسله ای از اسپهبدان به نام دابویگان بود. در آن هنگام، دودمان های دیگری نیز در طبرستان حاکمیت داشتند. حضور این سلسله ها گواه آن است که شاید رویدادهای طبرستان، بازتاب تلاشی بود در راستای بازسازی مراتب دستگاه دیوانسالاری بلندپایه تر ساسانی؛ در هنگامی که پیروز پسر یزدگرد سوم به احیای شاهنشاهی ساسانی امید بسته بود. احتمالاً وجود القابی همانند �گیل گیلانشاه�، �پدشخوارگرشاه�، و �اسپهبد�، که گفته شده از سوی یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی بدیشان اعطا شده بود، برای پادشاهان تا اندازه ای گواه بقای احساسات ایران گرایانه باشد که تا مدت ها پس از انقراض دابویان به دست مسلمانان، همچنان حفظ لقب اسپهبد را تشویق می کرد.
سلسلهٔ زرتشتی دابویگان پس از انقراض ساسانیان و حملهٔ عرب، در سال های ۶۶۰ تا ۷۵۹ میلادی در گیلان و دیلم و طبرستان با استقلال حکومت کردند. در دورهٔ ساسانیان، مرسوم بود که حکام طبرستان و دیلم و گیلان از بین شاهزادگان و نزدیکان شاه منصوب شوند. دابویگان مدعی بودند نسب نیایشان گیل گاوباره ( یا گیل گیلانشاه ) ، به ساسانیان می رسد. آنان توانستند به عنوان بازماندگان ساسانیان در این سرزمین مدت ها پایداری کنند.
نخستین اسپهبد گاوباری گیل گیلانشاه بود که در سال ۶۴۲ میلادی به فرمانروایی طبرستان و گیلان دست یافت و یزدگرد سوم به او خلعت و لقب �فرشواذگرشاه� داد. پس از او پسر بزرگش دابویه بین سال های ۶۸۱ تا ۷۱۱ میلادی حکومت نمود. فرمانروای بعدی دابویگان فرخان بزرگ است. پس از وی نیز دو پسرش، دادمهر و فرخان کوچک و سپس خورشید، فرزند دادمهر، به حکومت رسیدند. از عوامل بقای این دودمان شرایط جغرافیایی کوهستانی با جنگل هایی فراوان، قدرت نظامی دابویگان و آمادگی نیروهای ایشان، مشروعیت سیاسی این خاندان، حفظ رسوم ساسانی و سیاست های خارجی مناسب و دفع موفقیت آمیز شورش های داخلی بوده است.
در زمان خلافت معاویه، حاکم دودمان امویان، شخصی به نام مصقله بن هبیره شیبانی با چهار هزار سرباز و به نقلی بیست هزار نفر، برای فتح طبرستان، راهی این سرزمین شد. این حمله در زمان گیل گیلانشاه بود و پس از دو سال درگیری بین گیل گیلانشاه و مصقله، عرب ها توانستند وارد طبرستان شوند؛ ولی در نبردهایی که شکل گرفت، ارتش آن ها نابود شد و خود مصقله به قتل رسید. در دوران دابویه عرب ها نتوانستند به طبرستان نفوذ یابند. پس از آن ارتش دیگری به سرکردگی یزید بن مهلب به نبرد با فرخان بزرگ شتافت. [یادداشت ۱] وی با بد رفتاری با مردم در جرجان، فرخان بزرگ را وادار به پذیرش پیمان صلح کرد. از آن پس قرار بر این بود که مردم طبرستان، هرساله چهار میلیون و هفتصد هزار درهم مثقالی، به عنوان غرامت جنگی بپردازند. چهارصد بار زعفران پیشکش نموده و چهارصد نفر مَرد را که به روی سرشان سپری داشته و با قنطاری نقره ای و بالشی حریری در دست، به حاکمان عرب دهند. این تعهدات مدت ها اجرا می شد و گاهی نیز حکام طبرستان از آن سرپیچی می کردند؛ ولی در زمان خلافت مروان بن محمد، آخرین خلیفه اموی شام، مردم طبرستان به کلی این پیمان را شکستند و تن به خراج ندادند.
🌿خردسالی
خورشید در سال ۷۳۴ میلادی به دنیا آمد؛ درحالی که پدرش، دادمهر، فرزند ارشد فرخان بزرگ، از ۷۲۸ تا ۷۴۰ میلادی به مدت دوازده سال، حکومت طبرستان را در اختیار داشت. هنگام مرگ دادمهر، خورشید هنوز به سن قانونی حکومت نرسیده بود؛ بر همین اساس به وصیت دادمهر، برادرش فرخان کوچک، [یادداشت ۲] به عنوان نایب السلطنه و جانشین موقت تا سال ۷۴۸ میلادی حکومت را در دست گرفت. مدت قیومیت وی بر خورشید را شش سال ذکر کرده اند. پس از مرگ دادمهر، فرخان کوچک برادرزاده اش را به شهر تمیشه فرستاد. خورشید در این هنگام تنها شش سال داشت.
در تمام دوران نایب السلطنت بودن فرخان کوچک، بنی امیه هیچگاه لشکری به سوی طبرستان گسیل نداشتند در این دوران، ابومسلم خراسانی شورش خویش را آغاز کرد. [یادداشت ۳] درکل، اواخر دوران امویان و اوایل حکومت عباسیان طبرستان اوضاع آرامی داشت و مردم در آرامش به سر می بردند.
🔳ورمجه هرویه
هر از چندگاهی خورشید برای دیدن عموی خود، که بر تخت سلطنت نشسته بود، از تمیشه به سارویه، که پایتخت وقت طبرستان بود، می رفت. فرخان کوچک کنیزی به نام �ورمجه هرویه� داشت که آشنا با فنون شعبده بازی بود؛ این کنیز هرگاه خورشید به سارویه می رفت، او را با شعبده سرگرم می کرد. این روند تا جایی ادامه یافت که خورشید عاشق کنیز شد و با او نامه نگاری می کرد. فرخان کوچک نیز به او تعهد کرد که آن گاه که به سن قانونی رسد، این کنیز را به وی می دهد؛ لیکن تا آن زمان کنیز نزد او به ودیعت می ماند.
🌿نوجوانی:
✍به نقل از چراغعلی اعظمی سنگسری پس از شش سال حکومت فرخان کوچک، خورشید در سال ۷۴۸ میلادی و پس از رسیدن به سن چهارده سالگی، از اسپهبد فرخان کوچک در نامه ای خواست که حکومت را به وی واگذار کند. فرخان محتوای نامه را با فرزندانش درمیان گذاشت و سپس آن را پذیرفت. پسران فرخان، برخلاف پدر، با این عمل مخالفت می ورزیدند.
🟡توطئه فرزندان فرخان کوچک علیه خورشید
پس از آن که خورشید برای تصاحب قدرت و حکومت به سارویه رفت، فرخان کوچک مجلسی بزرگ ترتیب داد و فرزندان فرخان کوچک نیز، که در طلب رسیدن به حکومت بودند، تصمیم گرفتند که هنگام نوشیدن شراب، خورشید را با زوبین بکشند. ورمجه هرویه از این تصمیم آگاه شد و خبر را به خورشید رساند. خورشید از برادر رضاعی خود، جلوانان، خواست تا دو اسب تیزپا را به درگاه بیاورد. خود نیز پس از خوردن غذا، سوار بر اسبی شد و به همراه جلوانان به سوی تمیشه تاخت.
پس از آن که فرخان کوچک از قضایا باخبر شد، در نامه ای از خورشید عذر خواست و از آنچه رخ داد، اظهار شرمندگی نمود. سپس از اسپهبدی کناره گرفت و مرکب شاهی و خدمتکاران را به تمیشه نزد خورشید فرستاد تا او در آن شهر فرمانروایی خویش را آغاز کند. یکسال پس از این ماجرا شبانه خورشید به سوی سارویه لشکرکشی نمود و در نزدیکی کاخ دادقان [یادداشت ۴] سپاهیان عموزادگانش را درهم کوفت. سپس به ساری رفت و رو به فرخان کوچک چنین گفت: �تو را گناهی نیست؛ جایگاهی که دلت خواهد اختیار فرمای و هرکه تو را با آن خوش است، با خویشتن آنجا برو و به سلامت بنشین. � سپس فرزندان فرخان را به مکانی به نام �فرخان فیروز� تبعید کرد.
📑وضعیت خلافت در زمان زمامداری اسپهبد خورشید
در زمان مروان بن محمد، فردی به نام ابومسلم خراسانی علیه امویان قیام نمود و کار بدانجا کشید که سفاح به یاری ابومسلم خراسانی به حکومت رسید و عباسیان صاحب حکومت شدند.
در ۷۴۸ میلادی که سپاه عباسی به طبرستان رسید، خورشید نیز با قبول دعوت ابومسلم به این قدرت جدید خراج پرداخت و تابعیت امویان را وانهاد.
پس از آن که سفاح درگذشت، برادر وی، ابوجعفر عبدالله منصور، در رأس امور قرار گرفت. منصور در عراق ابومسلم را به قتل رساند و با این عمل درمیان خراسانیان نارضایتی هایی پدید آمد.
قلمرو اسپهبدان دابویی و امیران متکی به آنان در عصر خورشید:
██ پادوسبانیان
██ قارنوندیان و بهران
██ وندرند
██ مسمغان دنباوند
██ دیگر مناطق دابویگان
📝نخستین روزهای زمامداری
اسپهبد خورشید تمام خزائن پدر و عمو را برداشت و در نخستین گام �وندرند� را مرزبان آمل و �فهران� ( بهرام ) را مرزبان کوهستان نمود. سپس �فرخان� را ملازم خویش خواند و �شهرخواستان پور یزدانگرد� را فرمانده لشکرش نمود. این سه تن همگی از فرزندان �گشنسپ پور سارویه پور فرخان بزرگ� بودند که ابن اسفندیار به اشتباه آنان را عموزادگانِ مادر خورشید ذکر کرده؛ درحالی که به گفتهٔ چراغعلی اعظمی سنگسری این افراد پسرانِ پسرعمویِ اسپهبد خورشید بوده اند.
گفته شده که دلیل این کار کمک های گشنسپ به خورشید برای رسیدن به حکومت و استقرار در ساری بوده است.
فردی به نام �قارن� از سپهداران خورشید بوده است که با توجه به زمان حکومت او و اوصاف ابن اسفندیار در مورد او، اعظمی سنگسری او را همان قارن سوم فرزند سوخرا چهارم می داند. سوخرای چهارم از اسپهبدان دودمان قارنوندیان بود که دابویه او را از حکومت کنار گذاشت و پس از مرگش، خورشید فرزند او را به سپهداری بازگرداند.
بنابر آنچه در منابع چینی آمده، سفیران اسپهبد خورشید در دربار دودمان تانگ در چین حضور داشتند که نشان می دهد وی با دودمان تانگ روابطی دیپلماتیک داشته است. حکومت خورشید در سال ۷۴۶ میلادی، توسط �هو لو بان� به عنوان شاهزاده ای محلی به رسمیت شناخته شده.
📖بازسازی شهرها و ساخت کاخ های متعدد
اعظمی سنگسری به نقل از ابن اسفندیار می نویسد خورشید قصری که جایگاه اسپهبد بود را بازسازی کرد و چهارصد جریب زمین بدان اختصاص داد، سپس اطرافش را خندقی کند و حصاری برآن نهاد.
همچنین خود کاخی مجزا بنا کرد که دارای �سه بام برهم� بود و آن را �شه دله� یا �سه دله�[یادداشت ۵] می گفتند، خورشید بر این کاخ بازاری نیز اضافه نمود.
خورشید همچنین بیرون از حصار اسپهبدان، رباط بزرگی بنیان نهاد و کاروانسرایی ساخت. او اطراف شهر سارویه پنج دروازه بنا کرد، که هرکدام به سویی، یا به کوهستان، دریا، گیلان، گرگان یا شکارگاه راه می یافتند. البته پنجمین دروازه مخصوص شخص اسپهبد بوده است. به دستور اسپهبد از کوهستان به دریا، رودخانه ای مصنوعی ساختند و آن را �گیلانه جوی� نام نهادند. همچنین وی دستور داد تا ماهی هایی را به جایگاهی در کاخ او منتقل کنند و خود بعضی اوقات در آن استخر به صید ماهی می پرداخت.
ابن اسفندیار همچنین نقل نموده که خورشید باغ وحش و شکارگاهی نیز در پشت دروازه شکار بنا نهاد و در آن حیواناتی چون گوزن، خوک، خرگوش، گرگ و پلنگ را نگهداری می کرد و هرگاه نیز دوست داشت در آنجا شکار نموده و بعضی از وحوش را دوباره آزاد می کرد. خدمتکاران نیز هیچگاه جرئت نمی کردند که این حیوانات را شکار کنند.
همچنین در زمان خورشید، طبرستان به رونق اقتصادی نیز رسید و این سرزمین به مرکزی برای تولیدات عمدهٔ نساجی و کشاورزی از جمله ابریشم، پنبه، پشم و دیگر محصولات متنوع کشاورزی این بخش غنی و حاصلخیز ایران بدل گشت و معاملهٔ با سقسین [یادداشت ۶] و بلغار در ترکستان رونق گرفت. به نظر می رسد که این تجارت به کمک دریای خزر صورت گرفته باشد. گفته شده است که خورشید با ساخت کاروان سراها و ایجاد بازارهای متعدد موجب این شکوفایی بود. دربارهٔ قوای نظامی او نیز آورده اند که به عنوان یک حاکم خُرد یک گارد شخصی، ارتش و نمایندگانی در بخش های مختلف طبرستان داشته است.
🌸همسران
ابن اسفندیار دربارهٔ تعداد زنان و کاخ های خورشید چنین می گوید که او ۹۳ همسر داشت و هرکدام دارای کاخی بوده اند. در این بین ورمجه هرویه، نخستین همسر اسپهبد، قصری در ساحل دریا داشت و خورشید هر روز به او سرمی زد و اگر روزی نمی توانست چنین کند و کاری فوری پیش می آمد، هزار دینار برایش می فرستاد. از این زن فرزندی پسر به دنیا آمد که او را �هرمز� نامیدند و او ولیعهد خورشید شد.
📌همچنین یکی از دختران فرخان بزرگ، به نام �آزرمیدخت� و ملقب به گران گوشوار و یکی از دختران فرخان کوچک، به نام �یاکند� ( یاقوت ) ، از زنان معروف خورشید بوده اند که نامشان در تاریخ آمده است.
🔴شورش سنباد
ابومسلم پیش از رفتن به بغداد قسمتی از خزانه اش را در ری به سنباد داد. اسپهبد خورشید از قیام سنباد که در سال ۷۵۴ یا ۷۵۵ میلادی به پا خاست نیز حمایت کرد. سنباد هم پیش از آن که قیام خویش را علنی کند، مقداری از خزائن و چهارپایانی زیادی که داشت را نزد اسپهبد خورشید به ودیعه نهاد و برای وی هدایایی نیز ارسال کرد. این اموال حدوداً شش میلیون درهم بوده است.
سنباد سپهسالار سیاه جامگان در لشکر ابومسلم بود و پس از مرگ ابومسلم، به خونخواهی وی قیام کرد. بیشتر یاران سنباد از اهالی کوهستان بودند و عده ای از زرتشتیان ری و طبرستان نیز به همراهی وی شتافته بودند. از سوی دیگر، منصور سرداری به نام جهور بن مرار عجلی و ده هزار سرباز را به مصاف وی فرستاد. در نبردی که میان دو سپاه در بیابان های بین همدان و ری درگرفت، سنباد شکست خورد.
اختلافاتی در روایت ها از مرگ سنباد وجود دارد که روایت نخست[یادداشت ۷] به مرگ او در میدان نبرد اشاره دارد ولی روایت دوم[یادداشت ۸] این گونه شرح می دهد که سنباد از معرکه گریخت و به سوی طبرستان رونهاد؛ چنانچه اسپهبد خورشید از او دعوت کرده تا به وی پناه دهد. اسپهبد پسرعموی خودش، طوس، را به استقبال سنباد فرستاد. طوس پس از رسیدن به سنباد، در جایی میان قومس و طبرستان، از اسب پیاده شد و سلام کرد ولی سنباد از اسبش پایین نیامد و در همان حال پاسخش را داد. طوس از این حرکت ناراحت شد و دو فرد مذکور بحثی کردند. سپس طوس بر اسب نشست و شمشیرش را بر گردن سنباد فرود آورد و اموال و خزائنی که همراهش بود را با خود نزد اسپهبد برد.
در تاریخ طبری برخلاف منابع پیشین چنین نوشته شده که شخصی به نام �لونان طبری� سنباد را پس از این که وی از فرستادهٔ منصور در بیابانی میان همدان و ری شکست خورد، در محلی میان طبرستان و قومس به قتل رسانده است.
📖ارتباط اسپهبد و خلیفه و شورش جهور
وقتی جهور اخبار را به منصور رساند، منصور دستور داد که او این خزائن را از اسپهبد پس بگیرد؛ خورشید هم گرچه پس از بازگشت طوس، او را به خاطر کارش نفرین کرده بود ولی اموال سنباد را ضبط نموده و سر سنباد را توسط فردی به نام �فیروز� به بغداد، نزد منصور، فرستاد. همچنین اسپهبد از دادن گنجینهٔ سنباد به منصور پرهیز می کرد. خلیفه فیروز را که به عنوان فرستادهٔ اسپهبد سر سنباد را به بغداد برده بود، بسیار تکریم کرده و فیروز پس از بازگشت این اعمال منصور را به خورشید گزارش داد. سپس به دستور اسپهبد، هدایا و گنجینه هایی را به بغداد برد و به منصور هدیه داد. منصور هدایا را پذیرفت و از اسپهبد خواست که خزائن سنباد و ابومسلم را به دارالحکومه بفرستد ولی خورشید در پاسخ گفت که این خزائن نزد او نیست. منصور ابتدا سعی کرد شخصی از نزدیکان خورشید را بر تخت شاهی بنشاند ولی موفق نشد و قراردادی با وی بست که خورشید متعهد به پرداخت مالیاتی سنگین شد.
در مورد سرنوشت غنائم سنباد از جنگ روایتی به این شرح وجود دارد که پس از پیروزی جهور، او اموال سنباد را به غنیمت گرفت و در ری ماند. خلیفه منصور از او خواست که غنایم را به نزد او بفرستد، اما جهور خودداری کرد و سر به شورش برداشت. منصور برای سرکوبی شورش سپاهی به رهبری محمد بن الاشعث فرستاد. در جنگی که درگرفت جهور شکست خورد و گریخت. او سرانجام در آذربایجان توسط گروهی از یاران خود کشته شد و سرش را نزد منصور فرستادند.
مقیاسی تقریبی از حدود قلمرو خلافت عباسیان ( تیره ) و گاوباریان دابویی ( بنفش )
📌پذیرش سلطه عباسیان
منصور با اسپهبد ارتباط دوستانه ای برقرار نمود و ولیعهد خود، مهدی، [یادداشت ۹] را به ری فرستاد و به او گفت که از اسپهبد بخواهد که ولیعهدش، هرمز، را به بغداد بفرستد ولی اسپهبد به دلیل خردسالی هرمز از این کار سرباز زد و مهدی در پاسخ به پدرش هم از وی خواست که به این امر اصرار نورزد. پس از آن منصور برای اسپهبد �تاج شاهنشاهی� فرستاد تا او سلطه خلیفه را بپذیرد و نظرش به عباسیان جلب گردد.
پس از آن خورشید پذیرفت که خراج بپردازد. این خراج به میزانی بود که به ساسانیان نیز پرداخت می شد. خورشید پس از آن مطابق عهدها و رسوم پیشین، �سیصد هزار درهم که بهر درهم چهار دنگ سیم سپید بود، جامهٔ سبز ابریشمین، از بساط و بالش سیصدتا، کتان رنگین نیکو سیصد لت، کوردین های زرین و رویانی و لفورج سیصد، زعفران که در همه دنیا مثل آن نبود ده خروار، انار دانک سرخ ده خروار، ماهی شورده ده خروار� نزد منصور فرستاد. این اقلام که همراه چهل استر و روی هر استر، غلامی ترک یا کنیزی بودند، موجب طمع منصور در ولایت طبرستان شدند.
🟡نقشه عباسیان برای ورود به طبرستان
این پرداخت خراج زیاد به طول نینجامید؛ زیرا خورشید از قیام عبدالجبار بن عبدالرحمن، حاکم خراسان که علیه عباسیان شورید، در ۷۵۸ یا ۷۵۹ میلادی سود بُرد و از پرداخت خراج خودداری کرد. این بار خلیفه تصمیم گرفت یک بار برای همیشه، کار را با نافرمانی این خراجگزار خود یکسره کند و آن را به قلمرو خود ضمیمه کند. منصور از اسپهبد خواست که در دفع عبدالجبار به دستگاه عباسی کمک نماید، زیرا آن سال در عراق قحطی روی داده بود.
به همین منظور مهدی، به دستور پدرش، فرستاده ای به ساری نزد خورشید گسیل داشت و از او خواست که بگذارد قسمتی از لشکر عباسی از کنار دریا به سوی خراسان رود. فرستاده که فردی ایرانی بود، خبر را به اسپهبد رساند و در زمان بازگشت از کاخ وی، از کار خویش پشیمان شده و به نقل از ابن اسفندیار چنین پنداشت که �دریغ است این نعمت و حشمت و پادشاهی و چندین عمارت پایان پذیرد� و به همین دلیل درخواست نمود که دوباره خورشید را ملاقات کند تا �طمع� خلیفه را نزد او بازگو کند؛ ولی این اجازه را به او ندادند. اسپهبد که از نیرنگ عباسیان آگاهی پیدا نکرد، برای احتیاط از آن که مردم طبرستان به زحمت نیفتند و از عبور لشکریان عرب آسیبی نبینند، �ساکنان صحرا و بیابان را گفت که از شوارع کوچ نموده به قلل جبال روند تا از لشکر بیگانه متضرر نشوند�.
📖روایتی دیگر از دلیل نبرد
عبدالحسین زرین کوب در کتاب دو قرن سکوت به گونه ای دیگر ماجرا را آغاز می کند؛ وی چنین نوشته است که در سال ۷۵۸ یا ۷۵۹ میلادی، اسپهبد خورشید در طبرستان دستور داد همهٔ اعراب را بکشند و حتی ایرانیانی که به دین اسلام درآمده بودند را به قتل رسانند.
زرین کوب چنین توضیح می دهد که این شورش ها رنگ و بوی �ضد عرب� داشته و هرآنچه اعراب خشونت علیه این شورش ها نشان می دادند، عزم ایرانیان برای قیام بیشتر می شده است.
██ مسیر نیروهای اسپهبد خورشید برای نبرد با مصغان، پیش از هجوم عرب ها
██ مسیر تهاجم سپاهیان عباسی به طبرستان
██ حرکت نیروهای اسپهبد خورشید پس از تهاجم اعراب
این اواخر مردم از اسپهبد خورشید �استهزا و استخفاف� دیده بودند و این موجب نارضایتیشان شده بود، این اسپهبد همچنین در حال نبرد با �مصمغان دنباوند�[یادداشت ۱۰] بود و لشکریانش را به دماوند فرستاده بود. و سرانجام در سال ۷۵۹ میلادی، به دستور مهدی عباسی، �ابوالخصیب مرزوق السندی� از راه �زازرم� و �شاه کوه� و همچنین �ابوعون بن عبدالملک� از سوی گرگان به سمت طبرستان تاختند. اسپهبد با مصمغان صلح نموده و همراه او با اعراب به جنگ پرداخت، اما نبرد طولانی گشت و با وجود مقاومت مصمغان، دامنهٔ کوهستان ( رویان ) [یادداشت ۱۱] هم میدان جنگ شد. از سویی به توصیه �ابرویز�، [یادداشت ۱۲] برادر مصمغان، فردی به نام �عمر بن علاء�[یادداشت ۱۳] که سال ها پیش شخصی را کشته و در گرگان به اسپهبد پناهنده شده بود، به کمک سپاه عباسی شتافت و با دو هزار نفر از لشکریان ابوالخصیب مرزوق، به آمل یورش برده و آن شهر را گشود، همچنین او توانست رویان، کلار و چالوس را فتح کند و این شهرها مرز میان مناطق فتح شدهٔ مسلمانان و منطقهٔ دیلم شد. در این هنگام گروهی از مردم طبرستان که از �جور و استخفاف� خورشید راضی نبودند، برای نگهداشتن املاک و اسباب خویش، نزد عوامل عباسی آمده و مسلمان می شدند. عمر بن علا رویان و حتی مناطق غربی تر یعنی چالوس و کلار را تصرف کرد و این شهر مرز مسلمانان و دیلم شد.
در معجم البلدان داستانی بدین شرح آمده است که منصور خلیفه بغداد روح بن حاتم المهلبی و خازم بن خزیمه التمیمی را به همراه ابوالخصیب مرزوق به طبرستان روانه کرد. چون وارد طبرستان شدند تا چندی با اهالی در مدافعه و زدوخورد بودند اما موفق به پیروزی نشدند و عاقبت این سه تن نقشه ای طراحی کرده و روح بن حاتم و خازم بن خزیمه با ابوالخصیب مرزوق نزاعی دروغین کرده و او را زدند و موها و ریشش را تراشیدند. ابوالخصیب مرزوق مطابق آن نقشه نزد اسپهبد خورشید رفت و از آن دو تن به اسپهبد شکایت کرد، اسپهبد نیز وی را پناه داده و از خواص دربار خود قرار داد. ابوالخصیب مرزوق پس از مدتی خیانت نموده و مناطقی را تحت تصرف خویش درآورد.
⚠️گریختن اسپهبد
غار اسپهبد خورشید ( به مازندرانی: کمرلاپ ) امروزه در شهرستان سوادکوه استان مازندران است.
اسپهبد خورشید که از حملهٔ ناگهانی عرب ها غافلگیر شده بود، اهل و عیال و خزائنش را به دژی طبیعی برد که امروزه آن را �غار اسپهبد خورشید� نامیده اند. این دژ در زمان ابن اسفندیار با نام �عایشه کرکیلی دژ� شناخته می شد. ابن اسفندیار می گوید عایشه کرکیلی دژ بالای دربند کولا و در راه زارم قرار داشته است، در این دژ به اندازه ۱۰ سال آب ذخیره کرده و غله و نان کافی انباشته بودند. وی دربارهٔ دروازهٔ این دژ می گوید: �بر آن دری نهاده بودند از سنگ خاره، که بپانصد مردم گرفتندی و بپانصد فرونهادی و چنان بود که چون در، بر آن می گذاشتندی، کس را به آن راه و آگاهی میسر نمی افتاد�
اسپهبد خورشید، خود نیز از راه لارجان، به رویان، که در آن زمان پادوسبان دوم فرمانروایش بود، رفت و از آن دیار به دیلم رفته و در فلام ساکن شد و در این منطقه به جمع سپاه پرداخت. تا عباسیان را تهدید به حمله کند. پس از ۲ سال و ۷ ماه، شمار این سپاهیان به پنجاه هزار تن رسیده بود.
⬛مرگ اسپهبد خورشید
نقشهٔ داخل غار
سپاهیان عباسی در این مدت عایشه کرکیلی دژ را محاصره کرده بودند و مدتی بعد، بیماری وَبا در دژ شیوع یافت، این بیماری موجب شد تا چهارصد نفر مردند و اجسادشان را اهالی دژ در یک جا جمع کردند ولی نمی توانستند این اجساد را از غار بیرون کنند، به تدریج به دلیل تعفن اجساد بقیهٔ اهالی غار مجبور شدند که تسلیم شوند. این افراد تسلیم شده، به عنوان اسیر به بغداد و نزد خلیفه فرستاده شدند. در میان این اسیران، سه پسر خورشید به نام های هرمز ( ولیعهد ) ، دادمهر و وندادهرمز نیز حضور داشتند. رفتار خاندان خورشید نزد خلیفه، موجب گشت که منصور عباسی راضی شود و به خورشید امان نامه بفرستد ولی اسپهبد خورشید زمانی که شنید خاندان وی را به اسارت گرفته اند، گفت �بعد از این، به عمر و عیش رغبتی نیست و آرامش مرگ بهتر است�، او سپس با خوردن زَهری که در نگین انگشترش بود، خودکشی کرد. گفته شده پس از فتح دژ، سپاهیان مسلمان، هفت شبانه روز مشغول بیرون آوردن خزائن و اموال اسپهبدان از عایشه کرکیلی دژ بودند. احتمالاً دماوند هم مدت کوتاهی پس از آن توسط مسلمانان فتح شد.
🌿خانواده و سرزمین خورشید پس از مرگش
پس از مرگ خورشید در سال ۷۶۱ میلادی برابر ۱۴۴ هجری قمری و ۱۰۹ طبری، سپاهیان وی پراکنده شدند؛ ولیعهد وی، هرمز نیز نتوانست جای پدر را بازپس گیرد و در نتیجه دودمان دابویگان منقرض گشت. هیچ اطلاعات دیگری از این سه پسر در کتب تاریخی نیست و این احتمال وجود دارد که آن ها برای خود اسامی عربی برگزیده باشند. به جز این سه پسر، گویا خورشید پسر دیگری هم داشته، چنانچه منابع چینی هم نوشته اند که یکی از پسران خورشید در زمان هجوم عباسیان در دربار امپراتوری تانگ حضور داشته است و نقل شده که پس از اطلاع یافتن از مرگ پدر و فتح طبرستان، �عنوان افسر کل به او اعطا شد و ردایی بنفش و یک ماهی طلایی به او اهدا شد. در زمانی که وی در پایتخت بود، اعراب سیاه پوش سرزمینش را اشغال کردند. � این احتمال وجود دارد که فرزند مذکور اسپهبد با رفتن به چین، قصد داشته با فرزندان یا نوادگان یزدگرد سوم هم رکاب شود تا با هم علیه عرب ها بشورند.
به طور کلی در خصوص نام دختران اسیر شدهٔ خورشید اختلاف زیادی وجود دارد و مورخانی آن ها را دختران مسمغان دنباوند می دانند و نه از خانوادهٔ خورشید. ابن اسفندیار دربارهٔ دختران اسپهبد چنان می گوید که یکی از آنان با منصور ازدواج نموده، دیگری را خلیفه به �عباس بن محد بن علی� بخشیده که از این ازدواج پسری به نام ابراهیم متولد شده، همچنین گزارش شده که �شِکْله�، مادر عبرت افزا بن المهدی و ابراهیم بن مهدی، از دختران خورشید بوده است، که به نظر اشتباه می آید.
پس از خورشید اغلب اسپهبدان نیمه مستقل بودند.
گرچه مرگ این اسپهبد موجب گشت که عباسیان بر منطقهٔ هامون طبرستان چیره شوند و نایبان خلیفه بتوانند به تبلیغ دین و جمع آوری مالیات پردازند ولی این بدان معنی نبود که عباسیان توانستند سراسر این سرزمین را تصرف کنند؛ چنانچه اسپهبدان قارنوندی، باوندی و پادوسبانی همچنان در مناطق کوهستانی طبرستان و رویان به فرمانروایی خویش ادامه می دادند. ۲۵ سال پس از مرگ خورشید، عده ای از شاهان طبری در یک شورش برنامه ریزی شده، به پاخاسته و سرزمین های از دست رفته را بازپس گرفتند.
📀ضرب سکه
مقالهٔ اصلی: سکه های سبک ساسانی طبرستان
چند نمونه از سکه ها
اسپهبد همچون شهریاران پیشین دابویی، سکه هایی را در زمان حکومت خویش ضرب نمود. از خورشید سکه های زیبا و متعددی در دست است. در طرف چپ این سکه ها در حاشیه داخلی پشتِ سکه، سال ضرب سکه به تاریخ تبری به خط پهلوی نوشته شده است. برای گاهشماری، گاوبارگان تاریخ مرگ یزدگرد سوم را مبدأ تاریخ اختیار کرده بودند که مطابق با سال ۶۵۲ میلادی و ۳۲ ه. ق و سال ۲۱ سال یزدگردی است. نقشی از آتشدان و هیربدان بر پشت سکه درج شده است و در هردو سوی سکه تصاویری از ماه و ستاره است. اندازهٔ این سکه ها نیز مشابه سکه های دادمهر و فرخان بزرگ است.
📜نظریه وجود دو اسپهبد خورشید دابویی
نقش و طرح روی یکی از سکه ها به صورت تفکیک پذیر
یکی از سکه های اسپهبد خورشید که در موزه تاریخ جمهوری آذربایجان نگهداری می شود.
برخی بر این باورند که پیش از فرخان، کسی به نام �خورشید یکم� فرمانروایی نموده، اینان درازای فرمانروایی اش را هفده سال دانسته اند. این کار در این راستا انجام شده است که سکه شناسان توانسته بودند سکه هایی از سال های ۶۰، ۶۱ و ۶۴ طبری، بر اساس ۷۰۸، ۷۰۹ و ۷۱۲ میلادی بیابند و بر همین اساس دو تن با نام های خورشید یکم و دوم را گمان کردند. برای نمونه �یوستی�، تاریخ دان آلمانی، در کتاب نام های ایرانی، اسپهبد خورشید یکم را در فهرست شاهان تبرستان آورده و اذعان می کند؛ سکه های اسپهبد خورشید یکم، از کهن ترین سکه های ضرب شده در تبرستان هستند که تا آن زمان یافته شدند. وی می گوید پیش از سکه این اسپهبد، از دیگر اسپهبدان مازندران، سکه ای یافت نشده بود. حتی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر اساس این سکه ها برخی پیروزی های پیوند داده شده به فرخان بزرگ را به زمان خورشید یکم پیوند داده است. به نوشتهٔ دانشنامه ایرانیکا دلیل درست وجود سکه های ناهماهنگ، ضرب سکه های خورشید پس از مرگ وی تا سال ها ۱۴۹ و ۷۶۶ و همچنین خواندن اشتباه سال ضرب سکه بوده است چون در خط پهلوی واژگان �شصت� و �دِه ست� همانندند.
📚منابع اولیه که به اسپهبد خورشید پرداخته اند:
📕تاریخ طبرستان:
کتابی تاریخی اثر ابن اسفندیار است که در حدود ۶۱۳ هجری قمری تألیف شده است. موضوع آن در مورد تاریخ طبرستان است. این کتاب مطالبی دربردارد که در جای دیگر نمی توان یافت. ابن اسفندیار دبیر حکومت محلی آل باوند بود. ابن اسفندیار در سال ۶۰۶ هجری قمری به بغداد و سپس به ری سفر کرد. او در کتابخانه ای در ری به جزوه ای راجع به حکام قدیم طبرستان نوشتهٔ �ابوالحسن علی بن محمد یزدادی� به زبان عربی دست یافت و آن را به زبان فارسی ترجمه کرد. ابن اسفندیار تا قبل از حمله مغول به خوارزم به مدت ۵ سال در این شهر اقامت داشت و در طی این مدت با استفاده از منابع غنی کتابخانه های این شهر، نوشتن کتاب تاریخ طبرستان را به اتمام رساند.
📕تاریخ طبرستان و رویان و مازندران:
کتابی تاریخی به زبان فارسی اثر ظهیرالدین مرعشی است که در حدود ۸۸۱ هجری قمری تألیف شده است. این کتاب تلفیقی است از تاریخ طبرستان اثر علی رویانی طبرستانی و تاریخ رویان اثر اولیاءالله آملی، و نویسنده دو فصل بر این کتاب ها افزوده است. ظهیرالدین مرعشی به روشنی گفته است که جملات را از کتاب تاریخ رویانِ اولیاءالله آملی بدون تغییر و عیناً نقل کرده است همچنین کسروی نیز تاریخ رویان را رونویسی ای از تاریخ طبرستانِ ابن اسفندیار می داند.
📕تاریخ طبری:
کتابی است به زبان عربی که توسط محمد بن جریر طبری تاریخ نگار و محقق مسلمان ایرانی در اواخر سده سوم پس از هجرت به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی ( مقارن با هجرت به مدینه ) به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری شمسی را در بر می گیرد. محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ یا ۲۲۵ قمری در آمل زاده شد.
📕تاریخ رویان:
کتابی تاریخی اثر اولیاءالله آملی است که در حدود ۸۰۵ هجری قمری تألیف شده است. بیشترین استفاده اولیاءالله آملی برای تألیف این کتاب، تاریخ طبرستانِ ابن اسفندیار بوده است.
📕معجم البلدان:
کتابی است، برپایهٔ جغرافیا، نوشتهٔ یاقوت حموی. در بخشی از این کتاب تاریخ کلی شهرها مورد بحث قرار گرفته است.
🪙سکه های ضرب شده نیز منبعی برای بررسی تاریخ این دودمان محسوب می شوند.
📚منابع:
۱/ لطف آبادی، محسن. �کنش و واکنش اعراب مسلمان و طبریان زردشتی سواحل دریای مازندران در قرون نخستین اسلامی ( تا پیش از قیام مازیار ) �. فصلنامه علمی - پژوهشی مسکویه، تابستان ۱۳۹۰، شمارهٔ ۶.
۲/خسروبیگی، هوشنگ؛ ایزدیار پیربستی، آسیه ( ۱۳۹۴ ) . �علل استمرار آل دابویه در طبرستان� ( PDF ) ( ۹۴ ) . مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ.
۳/زرین کوب، عبدالحسین ( ۱۳۸۷ ) . تاریخ ایران بعد از اسلام. انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸ - ۹۶۴ - ۰۰ - ۰۰۶۴ - ۹.
۴/زرین کوب، عبدالحسین ( ۱۳۳۶ ) . �درفش سیاه�. دو قرن سکوت. انتشارات امیرکبیر.
۵/طاهری شهاب، سید محمد ( ۱۳۹۰ ) . �نمونه هایی از مسکوکات ضرب شده در طبرستان� ( ۱۳ ) . پیام بهارستان.
۶/فهیمی، مهین ( ۱۳۷۵ ) . �تاریخ رویان�. دانشنامه جهان اسلام. ج. یک
۷/مادلونگ، ویلفرد ( ۱۳۸۹ ) . �سلسله های کوچک شمال ایران�. تاریخ ایران کمبریج. ج. چهارم. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸ - ۹۶۴ - ۰۰ - ۰۳۰۲ - ۲.
۸/مفرد، محمدعلی ( ۱۳۸۶ ) . ظهور و سقوط آل زیار. تهران: انتشارات رسانش. شابک ۹۶۴ - ۷۱۸۲ - ۹۴ - ۵.
۹/مهجوری، اسمعیل ( ۱۳۴۲ ) . تاریخ مازندران. ج. ۱. ساری: چاپ اثر.
۱۰/میرمحمدی، حمیدرضا ( ۱۳۸۸ ) . �معجم البلدان ( تألیف یاقوت حموی بغدادی و ترجمهٔ علینقی منزوی ) � ( ۱۱۵ ) . قم: آینه پژوهش
۱۱/واسمر، ر ( ۱۳۷۴ ) . �سکه های مازندران�. در قلمرو مازندران. ج. سوم. ترجمهٔ نصرالله پورمحمدی و آشور نیازی. به کوشش حسین صمدی. قائمشهر.
"اسپهبد خورشید - ویکی پدیا، دانشنامهٔ آزاد" https://fa. wikipedia. org/wiki/اسپهبد_خورشید
🌐https://mohsendadashpour2021. blogfa. com/post/4814
"غار اسپهبد خورشید - ویکی پدیا، دانشنامهٔ آزاد" https://fa. wikipedia. org/wiki/غار_اسپهبد_خورشید
🟨نکته: در برخی نوشتارهای منتشر شده به نظر می رسد اسامی و وقایع کتابت شده در این اثر خطی، مربوط به زمانهای دورتر و یا هم عصر مولف مزبور باشد که نیاز به تحقیق جامع دارد.
📸در برخی از نوشتارها هیچگونه نمایه ای از این کتابت خطی در اختیار پژوهش ادملاوند نیست.
🔴 به منظور حفظ حریم شخصی، انتشار نمایه یا اصالت سند و یا کتابت و یا نام دارنده ی این اسناد و کتابت به خودشان واگذار شده است.
⚠️معرفی اشخاص، به معنای تایید یا تبلیغ آنان نیست و هدف ما صرفا پژوهشی می باشد.
🟠با توجه به نسبی بودن علم تاریخ، این مطالب تا زمانی اعتبار دارد که سند اصیل و متقنی آن را نفی نکند.
در صورتی که اسناد جدید و دارای اصالتی به دست آید که با مطالب موجود در این پژوهش تعارض داشته باشد، نگارنده بدون هیچ گونه تعصبی ، آن را خواهد پذیرفت.
⚠️تمامی آثار [صوت، فیلم، نمایه، اسناد و نوشتار] منتشر شده در این صفحه تحت حمایت #نگارخانه_ادملا و یا #پژوهش_اِدمُلّاوَند | زیر مجموعه ی آوات قلمܐܡܝܕ صرفا فقط دارای #ارزش_پژوهشی هستند و ارزش قانونی دیگری ندارند.
𒇹𒂹𒄁𒇺 𒃀𒀀𒃀𒀀𒄹 𒁁𒈀𒃹 𒁀𒀀𒆺𒃹
🟡تمامی حقوق برای محسن داداش پور باکر محفوظ است.
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
📑#پژوهش_ادملاوند
@edmolavand
📚#آوات_قلمܐܡܝܕ
📡✦ ࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─
#اسپهبدخورشید
📖بیشتر بدانید
🔳اسپهبدخورشید کیست؟👇👇
https://mohsendadashpour2021. blogfa. com/post/4815
🔳غار اسپهبد خورشید👇👇
https://mohsendadashpour2021. blogfa. com/post/4814
🇮🇷پژوهش محسن داداش پور باکر
📲اشتراک گذاری در شبکه های اجتماعی
بسم الله الرحمن الرحیم
📜امام علی علیه السلام:
هیچ راهی برتر از تحقیق و حقیقت جویی نیست.
... [مشاهده متن کامل]
سکه ای با تصویر و عنوان اسپهبد خورشید دابویی
🔵اسپهبد خورشید دابویه
طبرستان ( در گذشته به تمام مناطق شمال ایران در حدفاصل دریای کاسپی تا رشته کوه های البرز طبرستان می گفتند. این مناطق شامل مازندران، گیلان و دیلم بودند ) پس از سقوط ساسانیان، تحت تصرف اشراف محلی اداره می شد. افرادی نظیر “گیل گاوباره”، “باو“، “فرخان” و… در مقاطعی در گوشه و کنار طبرستان، با لقب �اسپهبد� حکمرانی می کردند.
اسپهبد در دوران ساسانی لقبی بود برای افرادی که به عنوان گماشته شاه ساسانی در مناطقی خاص از اسران حکمرانی می کردند. پس از اسلام این لقب به معنای شاه طبرستان بیشتر استفاده می شد.
یکی از بزرگترین این اسپهبدان، “خورشید” پسر “دادمهر” پسر “دابویه” پسر “گیل” از شاهزادگان ساسانی بود. به قدرت رسیدن خورشید در طبرستان، همزمان بود با کشته شدن ابومسلم خراسانی توسط خلیفه عباسی “منصور دوانیقی”. منصور پس از رهایی از تهدید ابومسلم، از به قدرت رسیدن خورشید آگاه شده و برآن شد تا رویای تسخیر طبرستان را محقق سازد ( طبرستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، هرگز به طور کامل توسط اعراب فتح نگردید ) . وی در آغاز با خورشید مصالحه کرد و تاجی برای او فرستاده و اسپهبد خورشید را از جانب خود، شاه طبرستان نامید.
اما این صلح نمادین پایدار نبود و چندی بعد، خلیفه لشگری را به بهانه عبور از طبرستان برای رسیدن به خراسان، به آمل فرستاد. از آنجا که خورشید، گمان نمی کرد که خلیفه قصد نیرنگ دارد، این ورود اعراب به طبرستان را جدی نگرفت. لشگر عرب به محض رسیدن به آمل، مرزبان شهر را به قتل رسانده و سپس شروع به دعوت مردم به اسلام نمود.
خورشید که از این اتفاق غافلگیر شده بود، همسر و فرزندان و ثروتش را در غاری صعب العبور گذاشته ( این غار امروزه با نام �غار اسپهبد خورشید� معروف است ) و خود برای جمع کردن لشگری بزرگ، راهی رویان و دیلم در غرب طبرستان گردید. دو سال و هفت ماه زمان برد تا خورشید، لشگری ۵۰هزار نفری، برای بازپس گیری طبرستان مهیا سازد. اما هنگامی که خود را برای نبرد آماده می کرد، خبر رسید که اعراب غار را یافته، ثروت او را به تاراج برده اند و همسران و دخترانش را اسیر و میان خود تقسیم کرده اند. خورشید با شنیدن این خبر، چنان اندوهگین گردید که در سال ۱۴۴هجری خودکشی کرد.
این پیروزی برای اعراب، مقطعی بود. چندی بعد “اسپهبد شروین باوندی” از شاهزادگان ساسانی و “اسپهبد وندادهرمز” ( پدربزرگ مازیار معروف، متحد بابک خرمدین ) از شاهزادگان پارتی، با یکدیگر متحد شده، لشگری مهیا نمودند و بار دیگر طبرستان را از اعراب، تهی کردند.
✍بهمن انصاری
📕منبع:
کتاب شهریاران طبرستان از قرن دو تا چهار هجری، صفحات ۱۷ تا ۲۲
#غار
#اسپهبد_خورشید
#سوادکوه
🔳غار اسپهبد خورشید سوادکوه
✍اسپهبد خورشید ( به پارسی میانه:
زادهٔ ۷۳۴ میلادی – درگذشتهٔ ۷۶۱ میلادی ) سرشناس به فرشواذ مرزبان که برخی تاریخ دانان امروزی نام او را �خورشید شاه� نوشته اند، واپسین اسپهبد دودمان دابویگان طبرستان بود.
📝نظریه وجود دو اسپهبد خورشید دابویی
✍برخی بر این باورند که پیش از فرخان، کسی به نام �خورشید یکم� فرمانروایی نموده، اینان درازای فرمانروایی اش را هفده سال دانسته اند. این کار در این راستا انجام شده است که سکه شناسان توانسته بودند سکه هایی از سال های ۶۰، ۶۱ و ۶۴ طبری، بر اساس ۷۰۸، ۷۰۹ و ۷۱۲ میلادی بیابند و بر همین اساس دو تن با نام های خورشید یکم و دوم را گمان کردند.
برای نمونه �یوستی�، تاریخ دان آلمانی، در کتاب نام های ایرانی، اسپهبد خورشید یکم را در فهرست شاهان تبرستان آورده و اذعان می کند؛ سکه های اسپهبد خورشید یکم، از کهن ترین سکه های ضرب شده در تبرستان هستند که تا آن زمان یافته شدند. وی می گوید پیش از سکه این اسپهبد، از دیگر اسپهبدان مازندران، سکه ای یافت نشده بود.
حتی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر اساس این سکه ها برخی پیروزی های پیوند داده شده به فرخان بزرگ را به زمان خورشید یکم پیوند داده است. به نوشتهٔ دانشنامه ایرانیکا دلیل درست وجود سکه های ناهماهنگ، ضرب سکه های خورشید پس از مرگ وی تا سال ها ۱۴۹ و ۷۶۶ و همچنین خواندن اشتباه سال ضرب سکه بوده است چون در خط پهلوی واژگان �شصت� و �دِه ست� همانندند.
اسپهبد همچون شهریاران پیشین دابویی، سکه هایی را در زمان حکومت خویش ضرب نمود. از خورشید سکه های زیبا و متعددی در دست است. در طرف چپ این سکه ها در حاشیه داخلی پشتِ سکه، سال ضرب سکه به تاریخ تبری به خط پهلوی نوشته شده است. برای گاهشماری، گاوبارگان تاریخ مرگ یزدگرد سوم را مبدأ تاریخ اختیار کرده بودند که مطابق با سال ۶۵۲ میلادی و ۳۲ ه. ق و سال ۲۱ سال یزدگردی است. [۱۳۳] نقشی از آتشدان و هیربدان بر پشت سکه درج شده است و در هردو سوی سکه تصاویری از ماه و ستاره است. اندازهٔ این سکه ها نیز مشابه سکه های دادمهر و فرخان بزرگ است.
پدر خورشید، دادمهر، وقتی که او شش سال داشت درگذشت. با مرگ پدر، یکی از عموهای خورشید به نام فرخان کوچک به مدت هشت سال نیابت و قیومیت او را بر عهده گرفت و در سال ۷۴۸ میلادی با رسیدن خورشید به سن چهارده سالگی حکومت را به وی سپرد. خورشید پس از تحویل گرفتن مقام اسپهبدی از فرخان کوچک، با توطئه فرزندان او روبه رو شد. او پس از تاجگذاری در تمیشه، در نبردی فرزندان فرخان را شکست داده و در سارویه، مرکز طبرستان، مستقر شد.
یک پیشامد برجستهٔ وابسته به فرمانروایی خورشید، پناه بردن یک شورشی به نام سنباد در سال ۷۵۴ میلادی به اوست. سنباد پیش از شورش خود در برابر عباسیان، بخشی از گنجینه های خود را به خورشید سپرد و سپس به جنگ شتافت ولی در جنگ شکست خورد. دو روایت هست که در یکی سنباد در جنگ کشته شده است، ولی در روایت دیگر زمانی که به سمت طبرستان می آمد، پسرعموی خورشید، طوس، به پیشواز او رفت و زمانی که این دو به هم رسیدند، ناسازگاری ای میانشان پدید آمد که باعث شد تا طوس سنباد را بکشد. اسپهبد پس از سرزنش طوس، سر سنباد را به بغداد، نزد خلیفهٔ عباسی، منصور دوانیقی، فرستاد که این باعث خشنودی خلیفه و نزدیکی او با خورشید شد.
پس از نزدیکی منصور و خورشید، مهدی عباسی، جانشین منصور، توانست از اسپهبد برای ورود سپاهیانش به طبرستان و رفتن به خراسان از این راه اجازه بگیرد، ولی زمانی که در سال ۷۵۹ میلادی سربازان عباسی وارد طبرستان شدند، به گشایش این مرزوبوم پرداختند و واپایش شهرها را به دست گرفتند.
خورشید، زن و فرزندان خود را به همراه دارایی هایش در غاری گذاشته و به سوی پلام در دیلم گریخت. در سال ۷۶۱ میلادی زمانی که خورشید خبر پیروزی عرب ها بر پناهندگان غار ( پس از دوسال و ۷ماه محاصره[۷] ) و دستگیری خانواده اش را شنید، خودکشی کرد. این هنگامی بود که به روایتی نزدیک به پنجاه هزار سرباز در دیلم به او پیوسته بودند و همچنین از سوی دیگر، منصور عباسی خرسند شده بود برایش امان نامه بفرستد.
خورشید در زمان فرمانروایی خود دارای زنان بسیاری بود؛ جانشین او که از نخستین همسرش، ورمجه هرویه، زاده شده بود �هرمز� نام داشت. این پسر پس از گشایش طبرستان، به همراه دو برادر و خواهرانش به بند کشیده شد و دین اسلام را پذیرفت. همچنین یکی از فرزندان خورشید در زمان مرگش، در جایگاه سفیر، در چین بود.
به باور برخی تاریخ دانان پس از گشایش طبرستان به دست عرب ها، آنان در یک برههٔ زمانی سکه هایی مانند سکه های زمان فرمانروایی خورشید ضرب می کردند که این موجب شد تا برخی دیگر از سکه شناسان دو فرمانروا با نام های خورشید یکم و دوم را در دودمان دابویگان به شمار بیاورند و برخی سکه شناسان به اشتباه وی را خورشید دوم نیز خوانده اند.
پدشخوارگر یا فرشوادگر:
ناحیه ای شامل مناطق ساحلی جنوب دریای خزر بود. طبرستان پرجمعیت ترین و توسعه یافته ترین ایالت این سرزمین بود.
🌍اوضاع منطقه پیش از تولد خورشید
در میان ولایات سابق شاهنشاهی ساسانی، مناطق سواحل جنوبی دریای خزر، در برابر حمله اعراب و نفوذ اسلام، سرسختانه ایستادگی کردند. این مناطق در پناه کوه های بلند البرز، در برابر حملهٔ سپاه بزرگ عرب ها به هنگام پیشروی به سوی خراسان، جان به در بردند. در آن هنگام طبرستان پیشرفته ترین و پرجمعیت ترین ولایت از ولایات ساحلی دریای خزر، تحت حکومت سلسله ای از اسپهبدان به نام دابویگان بود. در آن هنگام، دودمان های دیگری نیز در طبرستان حاکمیت داشتند. حضور این سلسله ها گواه آن است که شاید رویدادهای طبرستان، بازتاب تلاشی بود در راستای بازسازی مراتب دستگاه دیوانسالاری بلندپایه تر ساسانی؛ در هنگامی که پیروز پسر یزدگرد سوم به احیای شاهنشاهی ساسانی امید بسته بود. احتمالاً وجود القابی همانند �گیل گیلانشاه�، �پدشخوارگرشاه�، و �اسپهبد�، که گفته شده از سوی یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی بدیشان اعطا شده بود، برای پادشاهان تا اندازه ای گواه بقای احساسات ایران گرایانه باشد که تا مدت ها پس از انقراض دابویان به دست مسلمانان، همچنان حفظ لقب اسپهبد را تشویق می کرد.
سلسلهٔ زرتشتی دابویگان پس از انقراض ساسانیان و حملهٔ عرب، در سال های ۶۶۰ تا ۷۵۹ میلادی در گیلان و دیلم و طبرستان با استقلال حکومت کردند. در دورهٔ ساسانیان، مرسوم بود که حکام طبرستان و دیلم و گیلان از بین شاهزادگان و نزدیکان شاه منصوب شوند. دابویگان مدعی بودند نسب نیایشان گیل گاوباره ( یا گیل گیلانشاه ) ، به ساسانیان می رسد. آنان توانستند به عنوان بازماندگان ساسانیان در این سرزمین مدت ها پایداری کنند.
نخستین اسپهبد گاوباری گیل گیلانشاه بود که در سال ۶۴۲ میلادی به فرمانروایی طبرستان و گیلان دست یافت و یزدگرد سوم به او خلعت و لقب �فرشواذگرشاه� داد. پس از او پسر بزرگش دابویه بین سال های ۶۸۱ تا ۷۱۱ میلادی حکومت نمود. فرمانروای بعدی دابویگان فرخان بزرگ است. پس از وی نیز دو پسرش، دادمهر و فرخان کوچک و سپس خورشید، فرزند دادمهر، به حکومت رسیدند. از عوامل بقای این دودمان شرایط جغرافیایی کوهستانی با جنگل هایی فراوان، قدرت نظامی دابویگان و آمادگی نیروهای ایشان، مشروعیت سیاسی این خاندان، حفظ رسوم ساسانی و سیاست های خارجی مناسب و دفع موفقیت آمیز شورش های داخلی بوده است.
در زمان خلافت معاویه، حاکم دودمان امویان، شخصی به نام مصقله بن هبیره شیبانی با چهار هزار سرباز و به نقلی بیست هزار نفر، برای فتح طبرستان، راهی این سرزمین شد. این حمله در زمان گیل گیلانشاه بود و پس از دو سال درگیری بین گیل گیلانشاه و مصقله، عرب ها توانستند وارد طبرستان شوند؛ ولی در نبردهایی که شکل گرفت، ارتش آن ها نابود شد و خود مصقله به قتل رسید. در دوران دابویه عرب ها نتوانستند به طبرستان نفوذ یابند. پس از آن ارتش دیگری به سرکردگی یزید بن مهلب به نبرد با فرخان بزرگ شتافت. [یادداشت ۱] وی با بد رفتاری با مردم در جرجان، فرخان بزرگ را وادار به پذیرش پیمان صلح کرد. از آن پس قرار بر این بود که مردم طبرستان، هرساله چهار میلیون و هفتصد هزار درهم مثقالی، به عنوان غرامت جنگی بپردازند. چهارصد بار زعفران پیشکش نموده و چهارصد نفر مَرد را که به روی سرشان سپری داشته و با قنطاری نقره ای و بالشی حریری در دست، به حاکمان عرب دهند. این تعهدات مدت ها اجرا می شد و گاهی نیز حکام طبرستان از آن سرپیچی می کردند؛ ولی در زمان خلافت مروان بن محمد، آخرین خلیفه اموی شام، مردم طبرستان به کلی این پیمان را شکستند و تن به خراج ندادند.
🌿خردسالی
خورشید در سال ۷۳۴ میلادی به دنیا آمد؛ درحالی که پدرش، دادمهر، فرزند ارشد فرخان بزرگ، از ۷۲۸ تا ۷۴۰ میلادی به مدت دوازده سال، حکومت طبرستان را در اختیار داشت. هنگام مرگ دادمهر، خورشید هنوز به سن قانونی حکومت نرسیده بود؛ بر همین اساس به وصیت دادمهر، برادرش فرخان کوچک، [یادداشت ۲] به عنوان نایب السلطنه و جانشین موقت تا سال ۷۴۸ میلادی حکومت را در دست گرفت. مدت قیومیت وی بر خورشید را شش سال ذکر کرده اند. پس از مرگ دادمهر، فرخان کوچک برادرزاده اش را به شهر تمیشه فرستاد. خورشید در این هنگام تنها شش سال داشت.
در تمام دوران نایب السلطنت بودن فرخان کوچک، بنی امیه هیچگاه لشکری به سوی طبرستان گسیل نداشتند در این دوران، ابومسلم خراسانی شورش خویش را آغاز کرد. [یادداشت ۳] درکل، اواخر دوران امویان و اوایل حکومت عباسیان طبرستان اوضاع آرامی داشت و مردم در آرامش به سر می بردند.
🔳ورمجه هرویه
هر از چندگاهی خورشید برای دیدن عموی خود، که بر تخت سلطنت نشسته بود، از تمیشه به سارویه، که پایتخت وقت طبرستان بود، می رفت. فرخان کوچک کنیزی به نام �ورمجه هرویه� داشت که آشنا با فنون شعبده بازی بود؛ این کنیز هرگاه خورشید به سارویه می رفت، او را با شعبده سرگرم می کرد. این روند تا جایی ادامه یافت که خورشید عاشق کنیز شد و با او نامه نگاری می کرد. فرخان کوچک نیز به او تعهد کرد که آن گاه که به سن قانونی رسد، این کنیز را به وی می دهد؛ لیکن تا آن زمان کنیز نزد او به ودیعت می ماند.
🌿نوجوانی:
✍به نقل از چراغعلی اعظمی سنگسری پس از شش سال حکومت فرخان کوچک، خورشید در سال ۷۴۸ میلادی و پس از رسیدن به سن چهارده سالگی، از اسپهبد فرخان کوچک در نامه ای خواست که حکومت را به وی واگذار کند. فرخان محتوای نامه را با فرزندانش درمیان گذاشت و سپس آن را پذیرفت. پسران فرخان، برخلاف پدر، با این عمل مخالفت می ورزیدند.
🟡توطئه فرزندان فرخان کوچک علیه خورشید
پس از آن که خورشید برای تصاحب قدرت و حکومت به سارویه رفت، فرخان کوچک مجلسی بزرگ ترتیب داد و فرزندان فرخان کوچک نیز، که در طلب رسیدن به حکومت بودند، تصمیم گرفتند که هنگام نوشیدن شراب، خورشید را با زوبین بکشند. ورمجه هرویه از این تصمیم آگاه شد و خبر را به خورشید رساند. خورشید از برادر رضاعی خود، جلوانان، خواست تا دو اسب تیزپا را به درگاه بیاورد. خود نیز پس از خوردن غذا، سوار بر اسبی شد و به همراه جلوانان به سوی تمیشه تاخت.
پس از آن که فرخان کوچک از قضایا باخبر شد، در نامه ای از خورشید عذر خواست و از آنچه رخ داد، اظهار شرمندگی نمود. سپس از اسپهبدی کناره گرفت و مرکب شاهی و خدمتکاران را به تمیشه نزد خورشید فرستاد تا او در آن شهر فرمانروایی خویش را آغاز کند. یکسال پس از این ماجرا شبانه خورشید به سوی سارویه لشکرکشی نمود و در نزدیکی کاخ دادقان [یادداشت ۴] سپاهیان عموزادگانش را درهم کوفت. سپس به ساری رفت و رو به فرخان کوچک چنین گفت: �تو را گناهی نیست؛ جایگاهی که دلت خواهد اختیار فرمای و هرکه تو را با آن خوش است، با خویشتن آنجا برو و به سلامت بنشین. � سپس فرزندان فرخان را به مکانی به نام �فرخان فیروز� تبعید کرد.
📑وضعیت خلافت در زمان زمامداری اسپهبد خورشید
در زمان مروان بن محمد، فردی به نام ابومسلم خراسانی علیه امویان قیام نمود و کار بدانجا کشید که سفاح به یاری ابومسلم خراسانی به حکومت رسید و عباسیان صاحب حکومت شدند.
در ۷۴۸ میلادی که سپاه عباسی به طبرستان رسید، خورشید نیز با قبول دعوت ابومسلم به این قدرت جدید خراج پرداخت و تابعیت امویان را وانهاد.
پس از آن که سفاح درگذشت، برادر وی، ابوجعفر عبدالله منصور، در رأس امور قرار گرفت. منصور در عراق ابومسلم را به قتل رساند و با این عمل درمیان خراسانیان نارضایتی هایی پدید آمد.
قلمرو اسپهبدان دابویی و امیران متکی به آنان در عصر خورشید:
██ پادوسبانیان
██ قارنوندیان و بهران
██ وندرند
██ مسمغان دنباوند
██ دیگر مناطق دابویگان
📝نخستین روزهای زمامداری
اسپهبد خورشید تمام خزائن پدر و عمو را برداشت و در نخستین گام �وندرند� را مرزبان آمل و �فهران� ( بهرام ) را مرزبان کوهستان نمود. سپس �فرخان� را ملازم خویش خواند و �شهرخواستان پور یزدانگرد� را فرمانده لشکرش نمود. این سه تن همگی از فرزندان �گشنسپ پور سارویه پور فرخان بزرگ� بودند که ابن اسفندیار به اشتباه آنان را عموزادگانِ مادر خورشید ذکر کرده؛ درحالی که به گفتهٔ چراغعلی اعظمی سنگسری این افراد پسرانِ پسرعمویِ اسپهبد خورشید بوده اند.
گفته شده که دلیل این کار کمک های گشنسپ به خورشید برای رسیدن به حکومت و استقرار در ساری بوده است.
فردی به نام �قارن� از سپهداران خورشید بوده است که با توجه به زمان حکومت او و اوصاف ابن اسفندیار در مورد او، اعظمی سنگسری او را همان قارن سوم فرزند سوخرا چهارم می داند. سوخرای چهارم از اسپهبدان دودمان قارنوندیان بود که دابویه او را از حکومت کنار گذاشت و پس از مرگش، خورشید فرزند او را به سپهداری بازگرداند.
بنابر آنچه در منابع چینی آمده، سفیران اسپهبد خورشید در دربار دودمان تانگ در چین حضور داشتند که نشان می دهد وی با دودمان تانگ روابطی دیپلماتیک داشته است. حکومت خورشید در سال ۷۴۶ میلادی، توسط �هو لو بان� به عنوان شاهزاده ای محلی به رسمیت شناخته شده.
📖بازسازی شهرها و ساخت کاخ های متعدد
اعظمی سنگسری به نقل از ابن اسفندیار می نویسد خورشید قصری که جایگاه اسپهبد بود را بازسازی کرد و چهارصد جریب زمین بدان اختصاص داد، سپس اطرافش را خندقی کند و حصاری برآن نهاد.
همچنین خود کاخی مجزا بنا کرد که دارای �سه بام برهم� بود و آن را �شه دله� یا �سه دله�[یادداشت ۵] می گفتند، خورشید بر این کاخ بازاری نیز اضافه نمود.
خورشید همچنین بیرون از حصار اسپهبدان، رباط بزرگی بنیان نهاد و کاروانسرایی ساخت. او اطراف شهر سارویه پنج دروازه بنا کرد، که هرکدام به سویی، یا به کوهستان، دریا، گیلان، گرگان یا شکارگاه راه می یافتند. البته پنجمین دروازه مخصوص شخص اسپهبد بوده است. به دستور اسپهبد از کوهستان به دریا، رودخانه ای مصنوعی ساختند و آن را �گیلانه جوی� نام نهادند. همچنین وی دستور داد تا ماهی هایی را به جایگاهی در کاخ او منتقل کنند و خود بعضی اوقات در آن استخر به صید ماهی می پرداخت.
ابن اسفندیار همچنین نقل نموده که خورشید باغ وحش و شکارگاهی نیز در پشت دروازه شکار بنا نهاد و در آن حیواناتی چون گوزن، خوک، خرگوش، گرگ و پلنگ را نگهداری می کرد و هرگاه نیز دوست داشت در آنجا شکار نموده و بعضی از وحوش را دوباره آزاد می کرد. خدمتکاران نیز هیچگاه جرئت نمی کردند که این حیوانات را شکار کنند.
همچنین در زمان خورشید، طبرستان به رونق اقتصادی نیز رسید و این سرزمین به مرکزی برای تولیدات عمدهٔ نساجی و کشاورزی از جمله ابریشم، پنبه، پشم و دیگر محصولات متنوع کشاورزی این بخش غنی و حاصلخیز ایران بدل گشت و معاملهٔ با سقسین [یادداشت ۶] و بلغار در ترکستان رونق گرفت. به نظر می رسد که این تجارت به کمک دریای خزر صورت گرفته باشد. گفته شده است که خورشید با ساخت کاروان سراها و ایجاد بازارهای متعدد موجب این شکوفایی بود. دربارهٔ قوای نظامی او نیز آورده اند که به عنوان یک حاکم خُرد یک گارد شخصی، ارتش و نمایندگانی در بخش های مختلف طبرستان داشته است.
🌸همسران
ابن اسفندیار دربارهٔ تعداد زنان و کاخ های خورشید چنین می گوید که او ۹۳ همسر داشت و هرکدام دارای کاخی بوده اند. در این بین ورمجه هرویه، نخستین همسر اسپهبد، قصری در ساحل دریا داشت و خورشید هر روز به او سرمی زد و اگر روزی نمی توانست چنین کند و کاری فوری پیش می آمد، هزار دینار برایش می فرستاد. از این زن فرزندی پسر به دنیا آمد که او را �هرمز� نامیدند و او ولیعهد خورشید شد.
📌همچنین یکی از دختران فرخان بزرگ، به نام �آزرمیدخت� و ملقب به گران گوشوار و یکی از دختران فرخان کوچک، به نام �یاکند� ( یاقوت ) ، از زنان معروف خورشید بوده اند که نامشان در تاریخ آمده است.
🔴شورش سنباد
ابومسلم پیش از رفتن به بغداد قسمتی از خزانه اش را در ری به سنباد داد. اسپهبد خورشید از قیام سنباد که در سال ۷۵۴ یا ۷۵۵ میلادی به پا خاست نیز حمایت کرد. سنباد هم پیش از آن که قیام خویش را علنی کند، مقداری از خزائن و چهارپایانی زیادی که داشت را نزد اسپهبد خورشید به ودیعه نهاد و برای وی هدایایی نیز ارسال کرد. این اموال حدوداً شش میلیون درهم بوده است.
سنباد سپهسالار سیاه جامگان در لشکر ابومسلم بود و پس از مرگ ابومسلم، به خونخواهی وی قیام کرد. بیشتر یاران سنباد از اهالی کوهستان بودند و عده ای از زرتشتیان ری و طبرستان نیز به همراهی وی شتافته بودند. از سوی دیگر، منصور سرداری به نام جهور بن مرار عجلی و ده هزار سرباز را به مصاف وی فرستاد. در نبردی که میان دو سپاه در بیابان های بین همدان و ری درگرفت، سنباد شکست خورد.
اختلافاتی در روایت ها از مرگ سنباد وجود دارد که روایت نخست[یادداشت ۷] به مرگ او در میدان نبرد اشاره دارد ولی روایت دوم[یادداشت ۸] این گونه شرح می دهد که سنباد از معرکه گریخت و به سوی طبرستان رونهاد؛ چنانچه اسپهبد خورشید از او دعوت کرده تا به وی پناه دهد. اسپهبد پسرعموی خودش، طوس، را به استقبال سنباد فرستاد. طوس پس از رسیدن به سنباد، در جایی میان قومس و طبرستان، از اسب پیاده شد و سلام کرد ولی سنباد از اسبش پایین نیامد و در همان حال پاسخش را داد. طوس از این حرکت ناراحت شد و دو فرد مذکور بحثی کردند. سپس طوس بر اسب نشست و شمشیرش را بر گردن سنباد فرود آورد و اموال و خزائنی که همراهش بود را با خود نزد اسپهبد برد.
در تاریخ طبری برخلاف منابع پیشین چنین نوشته شده که شخصی به نام �لونان طبری� سنباد را پس از این که وی از فرستادهٔ منصور در بیابانی میان همدان و ری شکست خورد، در محلی میان طبرستان و قومس به قتل رسانده است.
📖ارتباط اسپهبد و خلیفه و شورش جهور
وقتی جهور اخبار را به منصور رساند، منصور دستور داد که او این خزائن را از اسپهبد پس بگیرد؛ خورشید هم گرچه پس از بازگشت طوس، او را به خاطر کارش نفرین کرده بود ولی اموال سنباد را ضبط نموده و سر سنباد را توسط فردی به نام �فیروز� به بغداد، نزد منصور، فرستاد. همچنین اسپهبد از دادن گنجینهٔ سنباد به منصور پرهیز می کرد. خلیفه فیروز را که به عنوان فرستادهٔ اسپهبد سر سنباد را به بغداد برده بود، بسیار تکریم کرده و فیروز پس از بازگشت این اعمال منصور را به خورشید گزارش داد. سپس به دستور اسپهبد، هدایا و گنجینه هایی را به بغداد برد و به منصور هدیه داد. منصور هدایا را پذیرفت و از اسپهبد خواست که خزائن سنباد و ابومسلم را به دارالحکومه بفرستد ولی خورشید در پاسخ گفت که این خزائن نزد او نیست. منصور ابتدا سعی کرد شخصی از نزدیکان خورشید را بر تخت شاهی بنشاند ولی موفق نشد و قراردادی با وی بست که خورشید متعهد به پرداخت مالیاتی سنگین شد.
در مورد سرنوشت غنائم سنباد از جنگ روایتی به این شرح وجود دارد که پس از پیروزی جهور، او اموال سنباد را به غنیمت گرفت و در ری ماند. خلیفه منصور از او خواست که غنایم را به نزد او بفرستد، اما جهور خودداری کرد و سر به شورش برداشت. منصور برای سرکوبی شورش سپاهی به رهبری محمد بن الاشعث فرستاد. در جنگی که درگرفت جهور شکست خورد و گریخت. او سرانجام در آذربایجان توسط گروهی از یاران خود کشته شد و سرش را نزد منصور فرستادند.
مقیاسی تقریبی از حدود قلمرو خلافت عباسیان ( تیره ) و گاوباریان دابویی ( بنفش )
📌پذیرش سلطه عباسیان
منصور با اسپهبد ارتباط دوستانه ای برقرار نمود و ولیعهد خود، مهدی، [یادداشت ۹] را به ری فرستاد و به او گفت که از اسپهبد بخواهد که ولیعهدش، هرمز، را به بغداد بفرستد ولی اسپهبد به دلیل خردسالی هرمز از این کار سرباز زد و مهدی در پاسخ به پدرش هم از وی خواست که به این امر اصرار نورزد. پس از آن منصور برای اسپهبد �تاج شاهنشاهی� فرستاد تا او سلطه خلیفه را بپذیرد و نظرش به عباسیان جلب گردد.
پس از آن خورشید پذیرفت که خراج بپردازد. این خراج به میزانی بود که به ساسانیان نیز پرداخت می شد. خورشید پس از آن مطابق عهدها و رسوم پیشین، �سیصد هزار درهم که بهر درهم چهار دنگ سیم سپید بود، جامهٔ سبز ابریشمین، از بساط و بالش سیصدتا، کتان رنگین نیکو سیصد لت، کوردین های زرین و رویانی و لفورج سیصد، زعفران که در همه دنیا مثل آن نبود ده خروار، انار دانک سرخ ده خروار، ماهی شورده ده خروار� نزد منصور فرستاد. این اقلام که همراه چهل استر و روی هر استر، غلامی ترک یا کنیزی بودند، موجب طمع منصور در ولایت طبرستان شدند.
🟡نقشه عباسیان برای ورود به طبرستان
این پرداخت خراج زیاد به طول نینجامید؛ زیرا خورشید از قیام عبدالجبار بن عبدالرحمن، حاکم خراسان که علیه عباسیان شورید، در ۷۵۸ یا ۷۵۹ میلادی سود بُرد و از پرداخت خراج خودداری کرد. این بار خلیفه تصمیم گرفت یک بار برای همیشه، کار را با نافرمانی این خراجگزار خود یکسره کند و آن را به قلمرو خود ضمیمه کند. منصور از اسپهبد خواست که در دفع عبدالجبار به دستگاه عباسی کمک نماید، زیرا آن سال در عراق قحطی روی داده بود.
به همین منظور مهدی، به دستور پدرش، فرستاده ای به ساری نزد خورشید گسیل داشت و از او خواست که بگذارد قسمتی از لشکر عباسی از کنار دریا به سوی خراسان رود. فرستاده که فردی ایرانی بود، خبر را به اسپهبد رساند و در زمان بازگشت از کاخ وی، از کار خویش پشیمان شده و به نقل از ابن اسفندیار چنین پنداشت که �دریغ است این نعمت و حشمت و پادشاهی و چندین عمارت پایان پذیرد� و به همین دلیل درخواست نمود که دوباره خورشید را ملاقات کند تا �طمع� خلیفه را نزد او بازگو کند؛ ولی این اجازه را به او ندادند. اسپهبد که از نیرنگ عباسیان آگاهی پیدا نکرد، برای احتیاط از آن که مردم طبرستان به زحمت نیفتند و از عبور لشکریان عرب آسیبی نبینند، �ساکنان صحرا و بیابان را گفت که از شوارع کوچ نموده به قلل جبال روند تا از لشکر بیگانه متضرر نشوند�.
📖روایتی دیگر از دلیل نبرد
عبدالحسین زرین کوب در کتاب دو قرن سکوت به گونه ای دیگر ماجرا را آغاز می کند؛ وی چنین نوشته است که در سال ۷۵۸ یا ۷۵۹ میلادی، اسپهبد خورشید در طبرستان دستور داد همهٔ اعراب را بکشند و حتی ایرانیانی که به دین اسلام درآمده بودند را به قتل رسانند.
زرین کوب چنین توضیح می دهد که این شورش ها رنگ و بوی �ضد عرب� داشته و هرآنچه اعراب خشونت علیه این شورش ها نشان می دادند، عزم ایرانیان برای قیام بیشتر می شده است.
██ مسیر نیروهای اسپهبد خورشید برای نبرد با مصغان، پیش از هجوم عرب ها
██ مسیر تهاجم سپاهیان عباسی به طبرستان
██ حرکت نیروهای اسپهبد خورشید پس از تهاجم اعراب
این اواخر مردم از اسپهبد خورشید �استهزا و استخفاف� دیده بودند و این موجب نارضایتیشان شده بود، این اسپهبد همچنین در حال نبرد با �مصمغان دنباوند�[یادداشت ۱۰] بود و لشکریانش را به دماوند فرستاده بود. و سرانجام در سال ۷۵۹ میلادی، به دستور مهدی عباسی، �ابوالخصیب مرزوق السندی� از راه �زازرم� و �شاه کوه� و همچنین �ابوعون بن عبدالملک� از سوی گرگان به سمت طبرستان تاختند. اسپهبد با مصمغان صلح نموده و همراه او با اعراب به جنگ پرداخت، اما نبرد طولانی گشت و با وجود مقاومت مصمغان، دامنهٔ کوهستان ( رویان ) [یادداشت ۱۱] هم میدان جنگ شد. از سویی به توصیه �ابرویز�، [یادداشت ۱۲] برادر مصمغان، فردی به نام �عمر بن علاء�[یادداشت ۱۳] که سال ها پیش شخصی را کشته و در گرگان به اسپهبد پناهنده شده بود، به کمک سپاه عباسی شتافت و با دو هزار نفر از لشکریان ابوالخصیب مرزوق، به آمل یورش برده و آن شهر را گشود، همچنین او توانست رویان، کلار و چالوس را فتح کند و این شهرها مرز میان مناطق فتح شدهٔ مسلمانان و منطقهٔ دیلم شد. در این هنگام گروهی از مردم طبرستان که از �جور و استخفاف� خورشید راضی نبودند، برای نگهداشتن املاک و اسباب خویش، نزد عوامل عباسی آمده و مسلمان می شدند. عمر بن علا رویان و حتی مناطق غربی تر یعنی چالوس و کلار را تصرف کرد و این شهر مرز مسلمانان و دیلم شد.
در معجم البلدان داستانی بدین شرح آمده است که منصور خلیفه بغداد روح بن حاتم المهلبی و خازم بن خزیمه التمیمی را به همراه ابوالخصیب مرزوق به طبرستان روانه کرد. چون وارد طبرستان شدند تا چندی با اهالی در مدافعه و زدوخورد بودند اما موفق به پیروزی نشدند و عاقبت این سه تن نقشه ای طراحی کرده و روح بن حاتم و خازم بن خزیمه با ابوالخصیب مرزوق نزاعی دروغین کرده و او را زدند و موها و ریشش را تراشیدند. ابوالخصیب مرزوق مطابق آن نقشه نزد اسپهبد خورشید رفت و از آن دو تن به اسپهبد شکایت کرد، اسپهبد نیز وی را پناه داده و از خواص دربار خود قرار داد. ابوالخصیب مرزوق پس از مدتی خیانت نموده و مناطقی را تحت تصرف خویش درآورد.
⚠️گریختن اسپهبد
غار اسپهبد خورشید ( به مازندرانی: کمرلاپ ) امروزه در شهرستان سوادکوه استان مازندران است.
اسپهبد خورشید که از حملهٔ ناگهانی عرب ها غافلگیر شده بود، اهل و عیال و خزائنش را به دژی طبیعی برد که امروزه آن را �غار اسپهبد خورشید� نامیده اند. این دژ در زمان ابن اسفندیار با نام �عایشه کرکیلی دژ� شناخته می شد. ابن اسفندیار می گوید عایشه کرکیلی دژ بالای دربند کولا و در راه زارم قرار داشته است، در این دژ به اندازه ۱۰ سال آب ذخیره کرده و غله و نان کافی انباشته بودند. وی دربارهٔ دروازهٔ این دژ می گوید: �بر آن دری نهاده بودند از سنگ خاره، که بپانصد مردم گرفتندی و بپانصد فرونهادی و چنان بود که چون در، بر آن می گذاشتندی، کس را به آن راه و آگاهی میسر نمی افتاد�
اسپهبد خورشید، خود نیز از راه لارجان، به رویان، که در آن زمان پادوسبان دوم فرمانروایش بود، رفت و از آن دیار به دیلم رفته و در فلام ساکن شد و در این منطقه به جمع سپاه پرداخت. تا عباسیان را تهدید به حمله کند. پس از ۲ سال و ۷ ماه، شمار این سپاهیان به پنجاه هزار تن رسیده بود.
⬛مرگ اسپهبد خورشید
نقشهٔ داخل غار
سپاهیان عباسی در این مدت عایشه کرکیلی دژ را محاصره کرده بودند و مدتی بعد، بیماری وَبا در دژ شیوع یافت، این بیماری موجب شد تا چهارصد نفر مردند و اجسادشان را اهالی دژ در یک جا جمع کردند ولی نمی توانستند این اجساد را از غار بیرون کنند، به تدریج به دلیل تعفن اجساد بقیهٔ اهالی غار مجبور شدند که تسلیم شوند. این افراد تسلیم شده، به عنوان اسیر به بغداد و نزد خلیفه فرستاده شدند. در میان این اسیران، سه پسر خورشید به نام های هرمز ( ولیعهد ) ، دادمهر و وندادهرمز نیز حضور داشتند. رفتار خاندان خورشید نزد خلیفه، موجب گشت که منصور عباسی راضی شود و به خورشید امان نامه بفرستد ولی اسپهبد خورشید زمانی که شنید خاندان وی را به اسارت گرفته اند، گفت �بعد از این، به عمر و عیش رغبتی نیست و آرامش مرگ بهتر است�، او سپس با خوردن زَهری که در نگین انگشترش بود، خودکشی کرد. گفته شده پس از فتح دژ، سپاهیان مسلمان، هفت شبانه روز مشغول بیرون آوردن خزائن و اموال اسپهبدان از عایشه کرکیلی دژ بودند. احتمالاً دماوند هم مدت کوتاهی پس از آن توسط مسلمانان فتح شد.
🌿خانواده و سرزمین خورشید پس از مرگش
پس از مرگ خورشید در سال ۷۶۱ میلادی برابر ۱۴۴ هجری قمری و ۱۰۹ طبری، سپاهیان وی پراکنده شدند؛ ولیعهد وی، هرمز نیز نتوانست جای پدر را بازپس گیرد و در نتیجه دودمان دابویگان منقرض گشت. هیچ اطلاعات دیگری از این سه پسر در کتب تاریخی نیست و این احتمال وجود دارد که آن ها برای خود اسامی عربی برگزیده باشند. به جز این سه پسر، گویا خورشید پسر دیگری هم داشته، چنانچه منابع چینی هم نوشته اند که یکی از پسران خورشید در زمان هجوم عباسیان در دربار امپراتوری تانگ حضور داشته است و نقل شده که پس از اطلاع یافتن از مرگ پدر و فتح طبرستان، �عنوان افسر کل به او اعطا شد و ردایی بنفش و یک ماهی طلایی به او اهدا شد. در زمانی که وی در پایتخت بود، اعراب سیاه پوش سرزمینش را اشغال کردند. � این احتمال وجود دارد که فرزند مذکور اسپهبد با رفتن به چین، قصد داشته با فرزندان یا نوادگان یزدگرد سوم هم رکاب شود تا با هم علیه عرب ها بشورند.
به طور کلی در خصوص نام دختران اسیر شدهٔ خورشید اختلاف زیادی وجود دارد و مورخانی آن ها را دختران مسمغان دنباوند می دانند و نه از خانوادهٔ خورشید. ابن اسفندیار دربارهٔ دختران اسپهبد چنان می گوید که یکی از آنان با منصور ازدواج نموده، دیگری را خلیفه به �عباس بن محد بن علی� بخشیده که از این ازدواج پسری به نام ابراهیم متولد شده، همچنین گزارش شده که �شِکْله�، مادر عبرت افزا بن المهدی و ابراهیم بن مهدی، از دختران خورشید بوده است، که به نظر اشتباه می آید.
پس از خورشید اغلب اسپهبدان نیمه مستقل بودند.
گرچه مرگ این اسپهبد موجب گشت که عباسیان بر منطقهٔ هامون طبرستان چیره شوند و نایبان خلیفه بتوانند به تبلیغ دین و جمع آوری مالیات پردازند ولی این بدان معنی نبود که عباسیان توانستند سراسر این سرزمین را تصرف کنند؛ چنانچه اسپهبدان قارنوندی، باوندی و پادوسبانی همچنان در مناطق کوهستانی طبرستان و رویان به فرمانروایی خویش ادامه می دادند. ۲۵ سال پس از مرگ خورشید، عده ای از شاهان طبری در یک شورش برنامه ریزی شده، به پاخاسته و سرزمین های از دست رفته را بازپس گرفتند.
📀ضرب سکه
مقالهٔ اصلی: سکه های سبک ساسانی طبرستان
چند نمونه از سکه ها
اسپهبد همچون شهریاران پیشین دابویی، سکه هایی را در زمان حکومت خویش ضرب نمود. از خورشید سکه های زیبا و متعددی در دست است. در طرف چپ این سکه ها در حاشیه داخلی پشتِ سکه، سال ضرب سکه به تاریخ تبری به خط پهلوی نوشته شده است. برای گاهشماری، گاوبارگان تاریخ مرگ یزدگرد سوم را مبدأ تاریخ اختیار کرده بودند که مطابق با سال ۶۵۲ میلادی و ۳۲ ه. ق و سال ۲۱ سال یزدگردی است. نقشی از آتشدان و هیربدان بر پشت سکه درج شده است و در هردو سوی سکه تصاویری از ماه و ستاره است. اندازهٔ این سکه ها نیز مشابه سکه های دادمهر و فرخان بزرگ است.
📜نظریه وجود دو اسپهبد خورشید دابویی
نقش و طرح روی یکی از سکه ها به صورت تفکیک پذیر
یکی از سکه های اسپهبد خورشید که در موزه تاریخ جمهوری آذربایجان نگهداری می شود.
برخی بر این باورند که پیش از فرخان، کسی به نام �خورشید یکم� فرمانروایی نموده، اینان درازای فرمانروایی اش را هفده سال دانسته اند. این کار در این راستا انجام شده است که سکه شناسان توانسته بودند سکه هایی از سال های ۶۰، ۶۱ و ۶۴ طبری، بر اساس ۷۰۸، ۷۰۹ و ۷۱۲ میلادی بیابند و بر همین اساس دو تن با نام های خورشید یکم و دوم را گمان کردند. برای نمونه �یوستی�، تاریخ دان آلمانی، در کتاب نام های ایرانی، اسپهبد خورشید یکم را در فهرست شاهان تبرستان آورده و اذعان می کند؛ سکه های اسپهبد خورشید یکم، از کهن ترین سکه های ضرب شده در تبرستان هستند که تا آن زمان یافته شدند. وی می گوید پیش از سکه این اسپهبد، از دیگر اسپهبدان مازندران، سکه ای یافت نشده بود. حتی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر اساس این سکه ها برخی پیروزی های پیوند داده شده به فرخان بزرگ را به زمان خورشید یکم پیوند داده است. به نوشتهٔ دانشنامه ایرانیکا دلیل درست وجود سکه های ناهماهنگ، ضرب سکه های خورشید پس از مرگ وی تا سال ها ۱۴۹ و ۷۶۶ و همچنین خواندن اشتباه سال ضرب سکه بوده است چون در خط پهلوی واژگان �شصت� و �دِه ست� همانندند.
📚منابع اولیه که به اسپهبد خورشید پرداخته اند:
📕تاریخ طبرستان:
کتابی تاریخی اثر ابن اسفندیار است که در حدود ۶۱۳ هجری قمری تألیف شده است. موضوع آن در مورد تاریخ طبرستان است. این کتاب مطالبی دربردارد که در جای دیگر نمی توان یافت. ابن اسفندیار دبیر حکومت محلی آل باوند بود. ابن اسفندیار در سال ۶۰۶ هجری قمری به بغداد و سپس به ری سفر کرد. او در کتابخانه ای در ری به جزوه ای راجع به حکام قدیم طبرستان نوشتهٔ �ابوالحسن علی بن محمد یزدادی� به زبان عربی دست یافت و آن را به زبان فارسی ترجمه کرد. ابن اسفندیار تا قبل از حمله مغول به خوارزم به مدت ۵ سال در این شهر اقامت داشت و در طی این مدت با استفاده از منابع غنی کتابخانه های این شهر، نوشتن کتاب تاریخ طبرستان را به اتمام رساند.
📕تاریخ طبرستان و رویان و مازندران:
کتابی تاریخی به زبان فارسی اثر ظهیرالدین مرعشی است که در حدود ۸۸۱ هجری قمری تألیف شده است. این کتاب تلفیقی است از تاریخ طبرستان اثر علی رویانی طبرستانی و تاریخ رویان اثر اولیاءالله آملی، و نویسنده دو فصل بر این کتاب ها افزوده است. ظهیرالدین مرعشی به روشنی گفته است که جملات را از کتاب تاریخ رویانِ اولیاءالله آملی بدون تغییر و عیناً نقل کرده است همچنین کسروی نیز تاریخ رویان را رونویسی ای از تاریخ طبرستانِ ابن اسفندیار می داند.
📕تاریخ طبری:
کتابی است به زبان عربی که توسط محمد بن جریر طبری تاریخ نگار و محقق مسلمان ایرانی در اواخر سده سوم پس از هجرت به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب وقایع پس از شروع تاریخ اسلامی ( مقارن با هجرت به مدینه ) به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۲۹۳ هجری شمسی را در بر می گیرد. محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ یا ۲۲۵ قمری در آمل زاده شد.
📕تاریخ رویان:
کتابی تاریخی اثر اولیاءالله آملی است که در حدود ۸۰۵ هجری قمری تألیف شده است. بیشترین استفاده اولیاءالله آملی برای تألیف این کتاب، تاریخ طبرستانِ ابن اسفندیار بوده است.
📕معجم البلدان:
کتابی است، برپایهٔ جغرافیا، نوشتهٔ یاقوت حموی. در بخشی از این کتاب تاریخ کلی شهرها مورد بحث قرار گرفته است.
🪙سکه های ضرب شده نیز منبعی برای بررسی تاریخ این دودمان محسوب می شوند.
📚منابع:
۱/ لطف آبادی، محسن. �کنش و واکنش اعراب مسلمان و طبریان زردشتی سواحل دریای مازندران در قرون نخستین اسلامی ( تا پیش از قیام مازیار ) �. فصلنامه علمی - پژوهشی مسکویه، تابستان ۱۳۹۰، شمارهٔ ۶.
۲/خسروبیگی، هوشنگ؛ ایزدیار پیربستی، آسیه ( ۱۳۹۴ ) . �علل استمرار آل دابویه در طبرستان� ( PDF ) ( ۹۴ ) . مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ.
۳/زرین کوب، عبدالحسین ( ۱۳۸۷ ) . تاریخ ایران بعد از اسلام. انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸ - ۹۶۴ - ۰۰ - ۰۰۶۴ - ۹.
۴/زرین کوب، عبدالحسین ( ۱۳۳۶ ) . �درفش سیاه�. دو قرن سکوت. انتشارات امیرکبیر.
۵/طاهری شهاب، سید محمد ( ۱۳۹۰ ) . �نمونه هایی از مسکوکات ضرب شده در طبرستان� ( ۱۳ ) . پیام بهارستان.
۶/فهیمی، مهین ( ۱۳۷۵ ) . �تاریخ رویان�. دانشنامه جهان اسلام. ج. یک
۷/مادلونگ، ویلفرد ( ۱۳۸۹ ) . �سلسله های کوچک شمال ایران�. تاریخ ایران کمبریج. ج. چهارم. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: انتشارات امیرکبیر. شابک ۹۷۸ - ۹۶۴ - ۰۰ - ۰۳۰۲ - ۲.
۸/مفرد، محمدعلی ( ۱۳۸۶ ) . ظهور و سقوط آل زیار. تهران: انتشارات رسانش. شابک ۹۶۴ - ۷۱۸۲ - ۹۴ - ۵.
۹/مهجوری، اسمعیل ( ۱۳۴۲ ) . تاریخ مازندران. ج. ۱. ساری: چاپ اثر.
۱۰/میرمحمدی، حمیدرضا ( ۱۳۸۸ ) . �معجم البلدان ( تألیف یاقوت حموی بغدادی و ترجمهٔ علینقی منزوی ) � ( ۱۱۵ ) . قم: آینه پژوهش
۱۱/واسمر، ر ( ۱۳۷۴ ) . �سکه های مازندران�. در قلمرو مازندران. ج. سوم. ترجمهٔ نصرالله پورمحمدی و آشور نیازی. به کوشش حسین صمدی. قائمشهر.
"اسپهبد خورشید - ویکی پدیا، دانشنامهٔ آزاد" https://fa. wikipedia. org/wiki/اسپهبد_خورشید
"غار اسپهبد خورشید - ویکی پدیا، دانشنامهٔ آزاد" https://fa. wikipedia. org/wiki/غار_اسپهبد_خورشید
🟨نکته: در برخی نوشتارهای منتشر شده به نظر می رسد اسامی و وقایع کتابت شده در این اثر خطی، مربوط به زمانهای دورتر و یا هم عصر مولف مزبور باشد که نیاز به تحقیق جامع دارد.
📸در برخی از نوشتارها هیچگونه نمایه ای از این کتابت خطی در اختیار پژوهش ادملاوند نیست.
🔴 به منظور حفظ حریم شخصی، انتشار نمایه یا اصالت سند و یا کتابت و یا نام دارنده ی این اسناد و کتابت به خودشان واگذار شده است.
⚠️معرفی اشخاص، به معنای تایید یا تبلیغ آنان نیست و هدف ما صرفا پژوهشی می باشد.
🟠با توجه به نسبی بودن علم تاریخ، این مطالب تا زمانی اعتبار دارد که سند اصیل و متقنی آن را نفی نکند.
در صورتی که اسناد جدید و دارای اصالتی به دست آید که با مطالب موجود در این پژوهش تعارض داشته باشد، نگارنده بدون هیچ گونه تعصبی ، آن را خواهد پذیرفت.
⚠️تمامی آثار [صوت، فیلم، نمایه، اسناد و نوشتار] منتشر شده در این صفحه تحت حمایت #نگارخانه_ادملا و یا #پژوهش_اِدمُلّاوَند | زیر مجموعه ی آوات قلمܐܡܝܕ صرفا فقط دارای #ارزش_پژوهشی هستند و ارزش قانونی دیگری ندارند.
𒇹𒂹𒄁𒇺 𒃀𒀀𒃀𒀀𒄹 𒁁𒈀𒃹 𒁀𒀀𒆺𒃹
🟡تمامی حقوق برای محسن داداش پور باکر محفوظ است.
─═༅𖣔❅ ⃟ ⃟ ﷽ ⃟ ⃟ ❅𖣔༅═─
📑#پژوهش_ادملاوند
📚#آوات_قلمܐܡܝܕ
📡✦ ࿐჻ᭂ🇮🇷࿐჻𖣔༅═─
#اسپهبدخورشید
📖بیشتر بدانید
🔳اسپهبدخورشید کیست؟👇👇
🔳غار اسپهبد خورشید👇👇