زین الدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی ( ۱۰۴۰–۱۱۳۶م ) معروف به سید اسماعیل پزشک فیلسوف و دین پژوه ایرانی بود که به عربی و فارسی می نوشت.
او طبیب دربار قطب الدین محمد در خوارزم شد. مهمترین اثرش در پزشکی ذخیره خوارزمشاهی است.
... [مشاهده متن کامل]
اهمیّت آثار سیّد اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده که مجموعه های بزرگ پزشکی همچون کامل الصّناعه علی بن عبّاس مجوسی اهوازی و الحاوی و المنصوری محمّد زکریّای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی بود جرجانی به زبان فارسی نوشت و آنان که عربی نمی دانستند به آسانی توانستند بهره مند گردند.
جرجانی اصطلاحات عربی را هم همراه اصطلاحات فارسی میاورد و در آغاز ذخیره تصریح می کند:
«اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است لفظ های تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و به تازی گفتن سبک تر باشد آن لفظ هم به تازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبان ها روان تر».
برای او القاب و کنیه های متفاوتی ذکر کرده اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. متأسفانه دربارهٔ سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی زادگاه وی را به اشتباه گرگانج دانسته اند در حالی که زادگاه وی باید گرگان ( جرجان ) باشد چرا که زبان خوارزمی که در گرگانج آن دروان رایج بود با زبان فارسی که در کتاب ذخیره به کار رفته فاصله بسیاری دارد. از طرف دیگر در همان دوران جرجان در ادبیات با همین عنوان شهره بود و نام گرگانج در آثار آن دوران چندان مرسوم نبود. بطور مثال در همین دوران عبدالقاهر بن عبدالرحمان ابوبکر جرجانی ( ۴۰۵/ ۱۰۱۴ –۴۷۴ق/ ۱۰۸۱ق ) زبان شناس و ادیب ( در زبان عربی ) ایرانی می زیسته که او هم متولد جرجان ( گرگان ) بوده و یا على بن محمد استرآبادى ( 740 - 816ق ) معروف به میر سید شریف جرجانى، از نامداران علم کلام، حکمت و ادب و منطق و از عالمان پرآوازه سده هشتم هجرى که دو نام متفاوت او یعنی جرجانی و استر آبادی نیز رواج این اسم را مشخص می سازد و هیچ کس او را مرتبط با گرگانج در خوارزم نمی داند. همچنین او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به دربار خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده است و مشخص است که از شهری دیگر به شهر خوارزم سفر کرده است. و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، می توان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت، برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانسته اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده است و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصاً نمی شناخته است.
او طبیب دربار قطب الدین محمد در خوارزم شد. مهمترین اثرش در پزشکی ذخیره خوارزمشاهی است.
... [مشاهده متن کامل]
اهمیّت آثار سیّد اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده که مجموعه های بزرگ پزشکی همچون کامل الصّناعه علی بن عبّاس مجوسی اهوازی و الحاوی و المنصوری محمّد زکریّای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی بود جرجانی به زبان فارسی نوشت و آنان که عربی نمی دانستند به آسانی توانستند بهره مند گردند.
جرجانی اصطلاحات عربی را هم همراه اصطلاحات فارسی میاورد و در آغاز ذخیره تصریح می کند:
«اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است لفظ های تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنی آن دانند و به تازی گفتن سبک تر باشد آن لفظ هم به تازی یاد کرده آمد تا از تکلّف دورتر باشد و بر زبان ها روان تر».
برای او القاب و کنیه های متفاوتی ذکر کرده اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. متأسفانه دربارهٔ سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی زادگاه وی را به اشتباه گرگانج دانسته اند در حالی که زادگاه وی باید گرگان ( جرجان ) باشد چرا که زبان خوارزمی که در گرگانج آن دروان رایج بود با زبان فارسی که در کتاب ذخیره به کار رفته فاصله بسیاری دارد. از طرف دیگر در همان دوران جرجان در ادبیات با همین عنوان شهره بود و نام گرگانج در آثار آن دوران چندان مرسوم نبود. بطور مثال در همین دوران عبدالقاهر بن عبدالرحمان ابوبکر جرجانی ( ۴۰۵/ ۱۰۱۴ –۴۷۴ق/ ۱۰۸۱ق ) زبان شناس و ادیب ( در زبان عربی ) ایرانی می زیسته که او هم متولد جرجان ( گرگان ) بوده و یا على بن محمد استرآبادى ( 740 - 816ق ) معروف به میر سید شریف جرجانى، از نامداران علم کلام، حکمت و ادب و منطق و از عالمان پرآوازه سده هشتم هجرى که دو نام متفاوت او یعنی جرجانی و استر آبادی نیز رواج این اسم را مشخص می سازد و هیچ کس او را مرتبط با گرگانج در خوارزم نمی داند. همچنین او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به دربار خوارزم در ۵۰۴ ق یاد کرده است و مشخص است که از شهری دیگر به شهر خوارزم سفر کرده است. و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب ۷۰ سال گفته است، می توان تولد وی را در ۴۳۴ ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت، برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانسته اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده است و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصاً نمی شناخته است.
