استقرا

حسن ملی گرا است.
علی ملی گرا است.
رضا ملی گرا است.
نتیجه: همهٔ ایرانی ها ملی گرا هستند.
همان طور که دیده می شود با وجودِ مقدمات نتیجه ضروری نمی گردد. تنها نوعِ استقرا که در آن چنین ضرورتی وجود دارد استقرایِ کامل است: فرض کنید در اتاقی ده نفر حضور دارند و فرض کنید یک نظرسنجی از همهٔ آن ها نشان می دهد که همه ملی گرا هستند. دراین صورت می توان گفت: «همهٔ افرادِ این اتاق ملی گرا هستند». این نتیجه گیری با این که از جنسِ استنتاج نیست اما ضرورتاً صحیح است. اما در بیش ترِ موارد دسترسی به همهٔ موارد وجود ندارد، بویژه اگر موضوعِ موردِ بررسی بتواند در آینده نیز پیش آید. حتی اگر همهٔ کلاغ هایِ امروزی را دانه به دانه بررسی کنیم و مشاهده کنیم که همگی سیاه هستند نمی توان نتیجه گرفت که «همهٔ کلاغ ها سیاه هستند» زیرا این حکم کلاغ هایِ آینده را نیز شامل می شود.
در ادامه اشکالاتِ استقرا و استقراگرایی را بررسی خواهیم نمود، اما در این جا اشاره به این نکته مفید است که با وجودِ همهٔ اشکالات اگر استقرا نباشد احتمالاً یکی قوی ترین راه هایِ به دست آوردنِ گزاره هایِ کلی از دست می رود، و چنانچه این گزاره ها نباشند احتمالاً مصادیقِ زیادی از استدلال هایِ استنتاجی نیز از بین می روند ( زیرا در استنتاج مقدمات کلی هستند ) .
3 - ربودن ( abduction ) : «ربودن» در واقع نوعی حدس زدن است. این نوع از استدلال در تقسیم بندیِ ارسطو وجود ندارد، اما در فلسفهٔ علمِ جدید بسیار اهمیت دارد. نامِ دیگرِ این استدلال استنتاجِ بهترین تبیین است. تبیینِ ( explanation ) یک پدیده عبارت است از بیانِ علل و عواملِ رخ دادنِ آن پدیده بطوری که رخ دادنِ آن توجیه گردد. از دیدِ بسیاری از فلاسفه یکی از اهدافِ اساسی و محوریِ علم بطورِ کلی تبیینِ پدیده ها ست. ربودن یا استنتاجِ بهترینِ تبیین عبارت است از رسیدن به یک ( بهترین ) فرضیه از یک مجموعه از مشاهدات. این استدلال به این ترتیب است:
مشاهدهٔ O برقرار است.
فرضیهٔ H مشاهدهٔ O را تبیین می کند.
فرضیهٔ H بهترین فرضیه از میانِ رقیبان اش است.
نتیجه: H صادق است.
این شکلِ استدلال - که بحث هایِ مفصلی را در فلسفهٔ علم به خود اختصاص داده است - ، نیز از نوعِ استدلال هایِ غیرِالزام آور است، یعنی داشتنِ مقدمات داشتنِ نتیجه را ضروری نمی کند.
روش شناسیِ استقراگرایانه
حال که با ماهیتِ استدلالِ استقرایی آشنا شدیم می توانیم ببینیم استقراگرایی به چه معنا ست.
مسلم است که در علم از استدلالِ استنتاجی استفاده می شود. تمامِ استدلال هایِ منطقی و ریاضی - که مثلاً در فیزیک کاربردِ عمده دارند - از جنسِ استنتاج هستند. اما دیدیم که استنتاج نمی تواند برایِ ما قوانینِ کلی پدید آورد ( ممکن است گفته شود قوانینِ منطق کلی هستند؛ اما اولاً این قوانین بر استنتاج حاکم اند نه این که خود مبتنی بر استنتاج باشند، و ثانیاً این قوانین غیرِ تجربی اند، در حالی که قوانینِ فیزیک تجربی اند ) . پس علوم قوانینِ کلی را از کجا می آورند؟ باید چیزی بیش از استنتاج بر علم حاکم باشد، وگرنه علمی وجود نخواهد داشت.
فرانسیس بیکن فیلسوفِ قرنِ شانزدهمِ میلادی نخستین کسی بود که استقرا را پیشنهاد داد. او معتقد بود که:
1. استقرا باید در علومِ طبیعی به کار رود تا قوانینِ کلی پدید آیند.
2. استقرا یک شیوهٔ استدلالِ موجه و معقول است.
بیکن به دانشمندانِ آینده توصیه نمود ( در زمانِ بیکن در واقع هنوز دانشمندی به معنایِ مدرن وجود نداشت، و به همین دلیل شاید بتوان بیکن را پیامبرِ علم نامید ) که هرچه می توانند داده جمع آوری کنند، و جداولی طراحی کنند که این داده ها بطورِ منظم در آن ها قرار داده شده اند. بدین ترتیب قانونِ علمی خود به خود از دلِ داده ها بیرون خواهد آمد. در واقع می توان نظمِ حاکم بر داده ها را کشف نمود و سپس آن را در یک استدلالِ استقرایی تعمیم داد.
هدفِ علم از نظرِ بیکن دو چیز بود: علمِ مطلق و قدرتِ مطلق. دو آرزویِ بزرگی که علم برایِ بشر برآورده خواهد نمود.
مثال هایی از اکتشافاتِ علمی در تاریخ وجود دارد که گویا کاملاً با روشِ بیکن انجام شده اند. تیکو براهه منجمِ هلندی که استادِ کپلر فیزیکدانِ مشهورِ آلمانی بوده است رصدهایِ متعددی دربارهٔ مکانِ سیاراتِ منظومهٔ شمسی انجام داد که داده هایِ فراوانِ حاصل از آن ها اساسِ قوانینِ سه گانهٔ کپلر را فراهم آورد.
پوزیتیوست هایِ منطقی به معنایِ دقیقِ کلمه «استقراگرا» نبودند، مگر آن که واژه را به معنایِ متفکری به کار بریم که صرفاً استقرا را مجاز می داند، و دربارهٔ مبانیِ منطقیِ آن تئوری می پردازد.
مشکلاتِ استقراگرایی
استقراگرایی با وجودِ جذابیت اش دچارِ مشکلاتِ بسیاری است. دیدیم که بیکن دو اعتقاد دربارهٔ استقرا داشت. این دو اعتقاد در پیروانِ بعدیِ وی نیز باقی ماند. اشکالاتِ عمدهٔ این روش شناسی بتبعِ این دو گزاره به دو دسته تقسیم می گردند:
۱ - ساده ترینِ این مشکلات جور در نیامدنِ این روش شناسی با تاریخِ علم است. براستی مثال هایی از تاریخ که استقراگرایی را تأیید کنند چقدر هستند؟ می دانیم که نیوتن موفق شد نظریه ای بپردازد ( نظریهٔ جهانیِ گرانش ) که هر سه قانونِ کپلر و قوانینِ گالیله در موردِ سقوطِ آزاد را همزمان به دست دهد. این کشف بعلاوه توضیح می داد که چرا معقول است فکر کنیم که زمین دورِ خورشید می گردد، و ضمناً علتِ جذبِ اشیا توسطِ زمین و علتِ گردشِ اجرام به دورِ یکدیگر را به یک علتِ واحد کاهش می داد. آیا نیوتن قانونِ جهانیِ گرانش را با نگاه به داده هایِ تجربی به دست آورد؟ آیا واقعاً خیر . . .

محتویات
گونه های استقرا
استقراء تام
استقراء تام یعنی افراد موردنظر محصور و معدود باشند و هر یک جداگانه مورد بررسی قرار بگیرند و پس از آن حکم کلّی صادر شود. مانند این که یک اخترشناس تک تک سیاره های منظومهٔ خورشیدی را رصد می کند و می یابد که هریک از آن ها مداری بیضوی دارند؛ آن گاه حکم می کند که همهٔ سیّارات منظومه خورشیدی مدار بیضوی دارند؛ و یا در یک روستا، پزشک تک تک افراد را مورد آزمایش قرار می دهد و آن گاه حکم می کند که همهٔ افراد این روستا مبتلا به انگل روده اند.
استقراء ناقص
استقراء ناقص یعنی افراد موردنظر غیرقابل شمارش ( نامعدود ) باشند و ما تنها تعدادی از آن ها را دارای ویژگی ای بیابیم، آن گاه، آن خصوصیت را تعمیم دهیم و نتیجه بگیریم همگی افراد آن ویژگی را دارند. برای نمونه هنگام سرشماری شهری کوچک می یابیم همهٔ خانواده هایی که تاکنون از آنان پرسش شده است، مسلمان بوده اند؛ آن گاه حکم می کنیم که همهٔ خانواده های شهر مسلمان اند؛ این حکم ضرورت منطقی ندارد و ممکن است تعمیم نادرست باشد.
راه های نقد استقرا
استدلالی که نتیجه اش از راه تعمیم احکام امور جزئی به دست آمده باشد را می توان از سه راه نقد کرد:
نشان دادن این که برخی از مقدماتی که در تعمیم به آن ها استناد شده، نادرست هستند.
نشان دادن این که شواهد تعمیم استقرائی، نمونه های کافی یا متعارفی نیستند.
تردید در خود نتیجه و نشان دادن نادرستی آن.
جستارهای وابسته
استقراء ریاضی
استدلال استنتاجی
یادگیری ماشینی
منبع
محمد خوانساری. منطق صوری. آگاه، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۷۸ - ۹۶۴ - ۴۱۶ - ۰۱۵ - ۸.
پیوند به بیرون
اقسام حجت یا استدلال، دانشنامه رشد
از ویکی پدیا