[ویکی نور] أساس التأویل تألیف نعمان بن محمد بن حیون تمیمی مغربی معروف به قاضی نعمان (متوفی 363ق) پایه گذار فقه اسماعیلی و بزرگ ترین فقیه اسماعیلیه است. مقدمه و تحقیق این اثر به قلم عارف تامر نویسنده و محقق سوری است. موضوع این اثر تفسیر و تأویل داستان انبیا از دیدگاه مذهب اسماعیلیه است.
کتاب مشتمل بر مقدمه تحقیقی عارف تامر، مقدمه مؤلف و شش فصل است. در هر یک از فصول، تأویل قصه یک یا چند تن از انبیا ذکر شده بدین ترتیب که با حضرت آدم(ع) شروع و به حضرت محمد(ص) ختم شده است.
علم تفسیر، از علوم مهمی بود که از ابتدای نزول آیات، مورد توجه قرار گرفت . کتاب خدا برای فاطمیان اسماعیلی مذهب نیز همچون دیگر مسلمانان، دارای اهمیت بود ؛ اما بیشتر بر معانی باطنی و رمزی آیات قرآن و احکام تأکید داشتند تا بر معانی ظاهری . ازاین رو، با استفاده از تأویل که ترکیبی از عقل و وحی است، در پی تطبیق جهان شناسی و آخرت شناسی نوافلاطونی بر قرآن بودند. آنان بر این عقیده بودند که توفیق دست یابی به تأویل و باطن قرآن، مختص به پیامبر(ص) و وصی او، علی بن ابیطالب(ع) و فرزندان آن ها است و روایات به جای مانده از صحابه را نمی توان ملاک تفسیر آیات قرار داد؛ زیرا طبق نظر اسماعیلیه ، صحابه در فهم آیات با یکدیگر اختلاف داشتند. ازاین رو، نمی توان نظریات آنان را به عنوان مرجع در تفسیر قرآن پذیرفت. به همین دلیل است که قاضی نعمان، از علمای بزرگ اسماعیلیه، در تفسیر خود از روش روایی بهره جسته است و به استناد سخنان و احادیث ائمه(ع)، آیات قرآن را تفسیر کرده است. با وجود توجه فاطمیان به مباحث قرآنی، آثار مکتوب مستقل تفسیری از آنان به جای نمانده است . در تأویل نیز تنها کتاب مستقل «أساس التأویل» قاضی نعمان است که مشتمل بر تأویل معانی باطنی احکام و تأویل برخی آیات و قصص قرآن است.
قاضی نعمان در مقدمه کتابش حدیثی را از امام جعفر صادق(ع) نقل می کند. در این حدیث آمده که امام صادق(ع) تأویل آیه ای را بیان می کرد که مورد سؤال قرار گرفت که این تأویل با تأویلی که قبلاً بیان کرده بودی، متفاوت است. امام پاسخ داد: «ما می توانیم درباره کلمه واحد به هفت وجه سخن بگوییم» و وقتی که سؤال کننده با تعجب پرسید: هفت ! امام پاسخ داد: «بلی و بلکه هفتاد و اگر زیادتر بخواهی باز هم می افزاییم». قاضی نعمان می گوید، پس وجوه تأویل به رتبه (حد) تأویل کننده بستگی دارد. هر چه رتبه او بالاتر باشد ، تعداد تأویلاتش هم بیشتر است.
وی همچنین اعتقادات اسماعیلیه از جمله اسلام و ایمان و گواهی را مورد بحث قرار داده است. وی تأویل گواهی به کتاب دیگرش دعائم الاسلام استناد کرده و می نویسد: شهادت و گواهی به وحدانیت خداوند عزوجل درجه علیا و اصول و شهادت به رسالت رسول(ص) درجه دنیا و پایین تر و فروع است. حدود علیا و دنیا در حروف شهادت داخل می شود، پس ظاهر شهادت گفتن به زبان و باطن آن قول و عمل و اعتقاد به آن عمل است. پس ظاهر شهادت اسلام و باطنش ایمان است.
در اولین فصل کتاب تأویل داستان آدم(ع) ذکر شده است. نویسنده در ابتدای این فصل با استناد به مباحث ذکر شده در ابتدای ابواب دعائم الاسلام که در تأویل ایمان و اسلام ذکر شده بود، این اثر را بسط آن مباحث دانسته است. از جمله مباحث این فصل تأویل داستان حضرت آدم و خوردن از درخت ممنوعه است. این داستان در تورات و انجیل نیز همانند قرآن با اشاره و رمز مطرح شده و نیازمند تأویل است.
کتاب مشتمل بر مقدمه تحقیقی عارف تامر، مقدمه مؤلف و شش فصل است. در هر یک از فصول، تأویل قصه یک یا چند تن از انبیا ذکر شده بدین ترتیب که با حضرت آدم(ع) شروع و به حضرت محمد(ص) ختم شده است.
علم تفسیر، از علوم مهمی بود که از ابتدای نزول آیات، مورد توجه قرار گرفت . کتاب خدا برای فاطمیان اسماعیلی مذهب نیز همچون دیگر مسلمانان، دارای اهمیت بود ؛ اما بیشتر بر معانی باطنی و رمزی آیات قرآن و احکام تأکید داشتند تا بر معانی ظاهری . ازاین رو، با استفاده از تأویل که ترکیبی از عقل و وحی است، در پی تطبیق جهان شناسی و آخرت شناسی نوافلاطونی بر قرآن بودند. آنان بر این عقیده بودند که توفیق دست یابی به تأویل و باطن قرآن، مختص به پیامبر(ص) و وصی او، علی بن ابیطالب(ع) و فرزندان آن ها است و روایات به جای مانده از صحابه را نمی توان ملاک تفسیر آیات قرار داد؛ زیرا طبق نظر اسماعیلیه ، صحابه در فهم آیات با یکدیگر اختلاف داشتند. ازاین رو، نمی توان نظریات آنان را به عنوان مرجع در تفسیر قرآن پذیرفت. به همین دلیل است که قاضی نعمان، از علمای بزرگ اسماعیلیه، در تفسیر خود از روش روایی بهره جسته است و به استناد سخنان و احادیث ائمه(ع)، آیات قرآن را تفسیر کرده است. با وجود توجه فاطمیان به مباحث قرآنی، آثار مکتوب مستقل تفسیری از آنان به جای نمانده است . در تأویل نیز تنها کتاب مستقل «أساس التأویل» قاضی نعمان است که مشتمل بر تأویل معانی باطنی احکام و تأویل برخی آیات و قصص قرآن است.
قاضی نعمان در مقدمه کتابش حدیثی را از امام جعفر صادق(ع) نقل می کند. در این حدیث آمده که امام صادق(ع) تأویل آیه ای را بیان می کرد که مورد سؤال قرار گرفت که این تأویل با تأویلی که قبلاً بیان کرده بودی، متفاوت است. امام پاسخ داد: «ما می توانیم درباره کلمه واحد به هفت وجه سخن بگوییم» و وقتی که سؤال کننده با تعجب پرسید: هفت ! امام پاسخ داد: «بلی و بلکه هفتاد و اگر زیادتر بخواهی باز هم می افزاییم». قاضی نعمان می گوید، پس وجوه تأویل به رتبه (حد) تأویل کننده بستگی دارد. هر چه رتبه او بالاتر باشد ، تعداد تأویلاتش هم بیشتر است.
وی همچنین اعتقادات اسماعیلیه از جمله اسلام و ایمان و گواهی را مورد بحث قرار داده است. وی تأویل گواهی به کتاب دیگرش دعائم الاسلام استناد کرده و می نویسد: شهادت و گواهی به وحدانیت خداوند عزوجل درجه علیا و اصول و شهادت به رسالت رسول(ص) درجه دنیا و پایین تر و فروع است. حدود علیا و دنیا در حروف شهادت داخل می شود، پس ظاهر شهادت گفتن به زبان و باطن آن قول و عمل و اعتقاد به آن عمل است. پس ظاهر شهادت اسلام و باطنش ایمان است.
در اولین فصل کتاب تأویل داستان آدم(ع) ذکر شده است. نویسنده در ابتدای این فصل با استناد به مباحث ذکر شده در ابتدای ابواب دعائم الاسلام که در تأویل ایمان و اسلام ذکر شده بود، این اثر را بسط آن مباحث دانسته است. از جمله مباحث این فصل تأویل داستان حضرت آدم و خوردن از درخت ممنوعه است. این داستان در تورات و انجیل نیز همانند قرآن با اشاره و رمز مطرح شده و نیازمند تأویل است.
wikinoor: أساس_التأویل