آزبِست: پنبه - یِ کوهی، پنبه - یِ نسوز
نوعی کانی که یاخته های ششی را به یاخته های سرطانی تبدیل می کند ، البته کاربرد های فراوانی دارد: لنت ، ترمز ، لباس های ضد حریق و سقف کاذب و. . .
به کانیهایی که دارای بافت الیافی هستند اصطلاحا آزبست گفته می شود. آزبستها به دو گروه تقسیم می شوند: خانواده سرپانتینها که کانی مهم این گروه کریزوتیل ( Chrysotile ) است و دوم خانواده آمفیبول که پنج کانی آنتوفیلیت ، کروسیدولیتها ، اکتینولیت و آموسیت می باشد.
... [مشاهده متن کامل]
آزبستهای خانواده آمفیبول ساختمان مشابه دارند. دو صفحه Si4O11 توسط کاتیونها به یکدیگر متصل می شوند و به دلیل ضعیف بودن پیوندها کاتیونها با این صفحات ، در این امتداد به سهولت قابل تقسیم به الیاف ظریفتر هستند. تمامی آمفیبولها این خاصیت را ندارند. ساختمان بلورین کریزوتیل مشابه کائولین است. تنها به جای ژیپسیت در شبکه آن بروسیت قرار دارد.
نحوه تشکیل آزبستها
کریزوتیل
حدود 93 تا 94 درصد آزبست مصرفی دنیا از نوع کریزوتیل است. کریزوتیل در دو شرایط مهم تشکیل می شود.
•از دگرگونی و یا آلتراسیون سنگهای مافیکی و اترامافیکی از منیزیم.
•در اسکارنهای منیزیم دار
پریدوتیتها ( بخصوص هارزبورگیت و ورلیت ) با نسبت Mg:Si در حدود 1. 5 در شرایط مناسب به کریزوتیل تبدیل می شوند. در دونیت نسبت Mg:Si در حد 2 بوده ، بنابراین برای تشکیل کریزوتیل باید به سنگ Si اضافه شود و یا Mg کاهش یابد. در پیروکسینت نسبت Mg:Si کمتر از 1. 5 بوده برای تشکیل کریزوتیل باید Si کاهش و یا Mg افزایش یابد. کریزوتیل به صورت رگچه یافت می شود.
جهت الیاف کریزوتیل عمود بر امتداد رگچه هاست. رگچه ها در مجموع بافت مشبک و یا استوک ورک در سنگ دارند. اسکارنهای منیزیم دار در مجاور توده های مافیکی در سنگهای دولومیتی تشکیل می شوند. اسکارنهای منیزیم دار دارای کریزوتیل هستند. در خصوص نحوه تشکیل رگچه های کریزوتیل سه نظریه مطرح شده است.
•تبلور مجدد سرپانتین که در درزه ها به روش متابوماتیزم تشکیل شده است.
•پر شدن درزه ها از محلولی که از آن کریزوتیل متبلور شده است.
•باز شدن درزه ها ضمن رشد الیاف کریزوتیل.
آموسیت و کروسیدولیت در سنگهای غنی از آهن که تحت تاثی دگرگونی نوع دینامیکی قرار گرفته و محلولهای گرمایی با افزودن Na ( کروسیدولیت ) و Mg ( آموسیت ) تشکیل شده اند و ترمولیت و اکتینولیت غالبا در اسکارنها تشکیل می شوند ترمولیت در اسکارنهای منیزیم دار و اکتینولیت در اسکارنهای کلسیم دار که حاوی ذخایر آهن هستند، تشکیل می شوند. آنتوفیلیت بیشتر در سنگهای الترامافیکی که تحت تاثیر دگرگونی ناحیه ای یا مجاورتی قرار گرفته اند، تشکیل می شود.
خصوصیات ویژه آزبستها
مقاومت شیمیایی
مقاومت شیمیایی انواع آزبستها متفاوت است. کریزوتیل با آن که خاصیت شکل پذیری بسیار خوب دارد، مقاومت شیمیایی آن ناچیز است. به عکس آنتوفیلیت که خاصیت الاستیکی و شکل پذیری آن حداقل است، بالاترین مقاومت شیمیایی را در مقابل اسیدها دارد. بیشتر آزبستهای خانواده آمفیبول ، مقاومت شیمیایی بالاتر از کریزوتیل دارند.
مقاومت حرارتی
درصد آب آزاد شده از آزبستها در مدت دو ساعت و در دماهای متفاوت اندازه گیری شده است. میزان آب آزاد شده از کریزوتیل در حرارت بالا، بیش از دیگر آزبستهاست. چنانچه کریزوتیل در شرایط فشار بالا به پودر تبدیل شود، حالت تبلور خود را از دست می دهد و به جسمی بی شکل تبدیل می گردد. کریزوتیل از نظر انعطاف پذیری بهترین نوع آزبستها شمرده می شود، ولی مقاومت شیمیایی آن اندک است. بر عکس آنتومیلیت دارای خاصیت انعطاف پذیری اندک و مقاومت شیمیایی بالاست.
کابرد آزبستها
آزبستها کم در 3000 نوع فرآورده متفاوت به مصرف می رسند. آزبستها را بر اساس طول الیاف انعطاف پذیری و رنگ به درجات مختلف تقسیم می نمایند. حدود 65 تا 70 درصد آزبستها در ساخت انواع محصولات آزبست سیمانی به مصرف می رسد. کریزوتیل به سادگی به الیاف بسیار ظریف ابریشمی قابل جدا شدن است. بیش از 95 درصد مصرف آزبستها به کریزوتیلها اختصاص دارد. از کریزوتیلهای طویل و مرغوب جهت بافت لباسهای نسوز ، نمد|نمدها و دیگر محصولات نسوز استفاده می شود. ارزش اقتصادی کریزوتیل به طول آن بستگی دارد.
آنتوفیلیت ، آکتینولیت و ترمولیت به دلیل انعطاف ناپذیری و خاصیت شکنندگی مصارف محدود دارند. آموسیت دارای الیاف طویل و مقاوم در برابر واکنشهای شیمیایی است، لذا از آن در ساخت ظروف شیمیایی استفاده می شود. موارد دیگر مصرف آن در پوششهای سبک حرارتی ، پوشش لوله ها بلوکهای منیزیتی و سیمان است. الیاف کروسیدولیت به خوبی آموسیت نیست، اما به دلیل مقاوم بودن در مقابل واکنشهای شیمیایی از آن در ساخت ظروف مخصوص استفاده می شود. مصارف دیگر کروسیدولیت در بافت پارچه های نسوز و غیره است.
مهمترین محصولات آزبستی
•محصولات آزبستی سیمانی : شامل لوله های آزبست سیمانی ، ناودانی و صفحات ایرانیت که در صنایع مختلف بکار می روند.
•جامه های نسوز : لباس ، جلیفه ، نمدها و دیگر مواد نسوز.
•کاغذهای آزبستی : از این نوع کاغذها به عنوان پوشش لوله ها و عایقهای الکتریکی استفاده می کنند.
•مواد مالشی و حرارتی : صفحه کلاچ ، لنت ترمز ، انواع واشر و غیره.
•به عنوان ماده پرکننده : در آسفالت ، رنگ شیمیایی ، کاشی ، پلاستیک و . . . .
میزان تولید
میزان آزبست تولیدی جهان در سال 1954 بالغ بر 1670000 تن، در سال 1964 حدود 3 میلیون تن در سال 1979 بالغ بر 5277591 تن بوده که در سال 1997 به 2523808 تن کاهش یافته است. کروسیدولیت و آموسیت بطور عمده در آفریقای جنوبی بهره برداری می شود. کاهش تولید آزبست و محصولات آن از 1987 به دلیل ارتباط بیماریهای مختلف با الیاف آزبستی بوده است.
معادن آزبست ایران
معادن آزبست ایران غالبا در سنگهای افیولیتی یافت می شوند. معدن حاجات در جنوب بیرجند، مهمترین معدن آزبست ایران محسوب می گردد.
میزان ذخیره پایه و اقتصادی آزبست در سال 2004 به صورت کیفی به مقدار زیادی قید گشته است ( جدول7 ) . کشورهای ایالات متحده امریکا، برز . . .
