ارگ تهران

(یا: اَرْک) شمال تهران قدیم، محل سکونت خانوادۀ سلطنتی در دورۀ قاجار. در دورۀ صفویان از چهار باغ که در جای پارک تیموری بنا شده بود، تشکیل می شد. شاه عباس و شاه سلطان حسین صفوی مدتی در آن جا اقامت داشتند. چنارهای کهن باغ از دورۀ شاه عباس باقی بودند و جنبۀ تقدّس یافته و به محل بست و پناه تبدیل شده بودند. در دورۀ کریم خان زند، پیرامون آن خندق و برج و بارو ساخته و به یک قلعه تبدیل شد. قلعۀ ارگ با دیوارهای قطور چینه ای و کنگره دار و دوازده برج نیمه هلال، به نیت دوازده امام، و سوراخ هایی برای دیده بانی و تیراندازی، محصور بود. در دورۀ آقامحمد خان قاجار در شمال غربی قلعه، گذرگاه و پلی به خارج ارگ احداث شد که بعدها به دروازۀ دولت شهرت یافت. در دورۀ ناصرالدین شاه به جای پل چوبی، دروازۀ باب همایون احداث شد و سردری متصل به عمارت بادگیر ساخته شد که هنوز باقی است؛ خندق شرقی قلعه پر شد و در جای آن خیابان ناصریه (ناصرخسرو) ایجاد شد؛ و در جنوب باغ روبه روی ایوان تخت مرمر، سردر عالی قاپو بنا شد. به قلعۀ ارگ باغ گلستان و عمارت درب خانه نیز می گفتند. محدودۀ قلعۀ ارگ، از شمال میدان توپخانه، از شرق خیابان ناصرخسرو، از جنوب خیابان پانزده خرداد و از غرب خیابان خیام امروزی بود. درباریان و اعیان و اشراف ازجمله کامران میرزا نایب السلطنه در آن منزل داشتند، سفارت روسیه و خانۀ سفیران کشور نیز در داخل ارگ سلطنتی بود. خیابان های داور، صوراسرافیل و باب همایون نیز در محدودۀ قلعه ارگ واقع بودند. خیابان صوراسرافیل (درب اندرون)، باغ را از شرق به غرب و خیابان باب همایون نیمه شمالی باغ را به دو بخش می کردند. از بناهای آن، دیوان خانه یا دفترخانه یا صندوق خانه، زرگرخانه، کلاه فرنگی، امامزاده های روح الله و نورالله، مدرسۀ نظام، مدرسۀدارالصنایع، دارالفنون، دولت خانه، کالسکه خانه، انبار غله، تکیۀ دولت و مسجد مهد علیا بود که در داخل ارگ قرار داشتند. ورودی قلعه ارگ در میدان ارگ بود و بین شهر قدیم تهران و ارگ، خندق عظیمی بود که در حدود سبزه میدان امروزی، روی آن برای رفت و آمد مردم یک پل چوبی زده بودند که به تخته پل شهرت داشت. در دورۀ ناصرالدین شاه، تغییرات دیگری در قلعه ارگ به وجود آمد. در دورۀ پهلوی، با تخریب برج و بارو و سردرها و دروازه ها نیز بناهای اندرونی، و ایجاد وزارت خانه های جدید مانند دارایی و دادگستری در جای آن ها، محدودۀ قلعۀ ارگ سلطنتی به حدود کاخ گلستان کنونی رسید.