آرْپاخان یا آریاکاوون ( درگذشتهٔ ۱۳۳۶ میلادی ) فرمانروای ایلخانی بود که در ۳۰ نوامبر ۱۳۳۵ میلادی پس از مرگ سلطان ابوسعید بهادرخان پسر اولجایتو ( سلطان محمد خدابنده ) به حکومت رسید و در همان سال ( مهٔ ۱۳۳۶ میلادی ) کشته شد.
... [مشاهده متن کامل]
نام اصلی او «آرپاکاوون» است و کاوون در زبان مغولی به معنی شاهزاده از اولاد چنگیز یا برادرانش به کار رفته است و نیز به گونهٔ مطلق به معنی پسر است. از این جهت است که ابن حجر عسقلانی نام او را اَرْبَکَوُون و ابن تغری بردی نام او را اَرْبَکَوُن آورده است. تلفظ «آرپا» هم به درستی دانسته نیست. نظام الدین شامی و شرف الدین یزدی آن را در دو جا ارپه بیک و در یک جا ارپاخان آورده است. در سکه ای که از او به دست آمده و در تفلیس ضرب شده است، نامش ارپاخان است. تلفظ هجای نخستین به درستی دانسته نیست، زیرا عبدالرزاق سمرقندی در یک جا نام او را اورپای کاون و در حاشیه اوپای آورده است. به گفتهٔ اشپولر نام او در چینی A - Poli - ma - x - xan - mu بوده است. قرائت اورپای یعنی قرائت هجای نخستینِ کلمه را ابن حجر عسقلانی نیز به طور ضمنی تأیید می کند، زیرا می گوید: «ویقال ارخان»؛ و می دانیم که اورخان به ضم الف و اشباع آن از اَعلام ترکی است.
نام پدر آرپاخان را سمرقندی و خواندمیر و خوافی سوسه آورده اند و نطنزی جوشکاب آورده است. اما بیش تر اطلاعات نطنزی دربارهٔ آرپاخان نادرست است و از این رو به این گفتهٔ او اعتمادی نیست. نام پدر سوسه را سمرقندی و خوافی و خواندمیر سنکقان گفته اند، ولی حافظ ابرو گفته است که قطعاً نادرست است و بایستی در اصل سنقان بوده باشد به حذف حرف «کاف» نام پدر سنکقان، اریغ بوکا یا اریق بوکا ( بوقا ) است که در برخی از منابع به تحریف، آرتق آمده است و او پسر ششم تولی خان پسر چنگیزخان است که مادر او مادر قوبیلای قاآن و هولاکوخان نیز بوده است. این اریغ بوکا در تاریخ مغول مشهور است زیرا بر سر منصب خانی بزرگ با قوبیلای قاآن جنگیده و از او شکست خورده و در زندان او جان سپرده است.
از گذشتهٔ آرپاخان پیش از رسیدن به پادشاهی در کتاب های فارسی اطلاعی نیست. ابن تغری بردی می گوید: «کان اَبُوه جُنْدیّاً و قدقُتِلَ» ( پدرش سپاهی بود و کشته شد ) . قاضی احمد غفاری می نویسد: در هنگامی که سلطان ابوسعید در خراسان بود، از توران زمین پیش وی آمد. حسینعلی باستانی راد به استناد نامه ای که از انشای ابن یمین فریومدی در آخر دیوان او ( صص ۷۱۴، ۷۱۵ ) از یوسف اهل جامی ( فراید غیاثی ) نقل کرده است، زادگاه آرپاخان را فریومد پنداشته است. اما این فرمان از قول حاکم خراسان در زمان سلطنت آرپاخان است. به فحوای همین فرمان آرپاخان او را مانند گذشته ( یعنی زمان سلطنت ابوسعید ) بر حکومت خراسان بداشت و او نیز به شکرانهٔ آن، به قصبهٔ فریومد که به گفته اش «مسقط رأس» او بود، بذل توجه کرد و رعایا و ارباب آن قصبه را از مالیاتِ ( در فرمان: تمغا ) میوه ها و دام های شیرده معاف کرد. پس قصبهٔ فریومد زادگه حاکمی بود که آرپاخان بر خراسان گماشته بود، نه زادگاه خود آرپاخان. پس آنچه باستانی راد گفته، درست نتواند بود.
... [مشاهده متن کامل]
نام اصلی او «آرپاکاوون» است و کاوون در زبان مغولی به معنی شاهزاده از اولاد چنگیز یا برادرانش به کار رفته است و نیز به گونهٔ مطلق به معنی پسر است. از این جهت است که ابن حجر عسقلانی نام او را اَرْبَکَوُون و ابن تغری بردی نام او را اَرْبَکَوُن آورده است. تلفظ «آرپا» هم به درستی دانسته نیست. نظام الدین شامی و شرف الدین یزدی آن را در دو جا ارپه بیک و در یک جا ارپاخان آورده است. در سکه ای که از او به دست آمده و در تفلیس ضرب شده است، نامش ارپاخان است. تلفظ هجای نخستین به درستی دانسته نیست، زیرا عبدالرزاق سمرقندی در یک جا نام او را اورپای کاون و در حاشیه اوپای آورده است. به گفتهٔ اشپولر نام او در چینی A - Poli - ma - x - xan - mu بوده است. قرائت اورپای یعنی قرائت هجای نخستینِ کلمه را ابن حجر عسقلانی نیز به طور ضمنی تأیید می کند، زیرا می گوید: «ویقال ارخان»؛ و می دانیم که اورخان به ضم الف و اشباع آن از اَعلام ترکی است.
نام پدر آرپاخان را سمرقندی و خواندمیر و خوافی سوسه آورده اند و نطنزی جوشکاب آورده است. اما بیش تر اطلاعات نطنزی دربارهٔ آرپاخان نادرست است و از این رو به این گفتهٔ او اعتمادی نیست. نام پدر سوسه را سمرقندی و خوافی و خواندمیر سنکقان گفته اند، ولی حافظ ابرو گفته است که قطعاً نادرست است و بایستی در اصل سنقان بوده باشد به حذف حرف «کاف» نام پدر سنکقان، اریغ بوکا یا اریق بوکا ( بوقا ) است که در برخی از منابع به تحریف، آرتق آمده است و او پسر ششم تولی خان پسر چنگیزخان است که مادر او مادر قوبیلای قاآن و هولاکوخان نیز بوده است. این اریغ بوکا در تاریخ مغول مشهور است زیرا بر سر منصب خانی بزرگ با قوبیلای قاآن جنگیده و از او شکست خورده و در زندان او جان سپرده است.
از گذشتهٔ آرپاخان پیش از رسیدن به پادشاهی در کتاب های فارسی اطلاعی نیست. ابن تغری بردی می گوید: «کان اَبُوه جُنْدیّاً و قدقُتِلَ» ( پدرش سپاهی بود و کشته شد ) . قاضی احمد غفاری می نویسد: در هنگامی که سلطان ابوسعید در خراسان بود، از توران زمین پیش وی آمد. حسینعلی باستانی راد به استناد نامه ای که از انشای ابن یمین فریومدی در آخر دیوان او ( صص ۷۱۴، ۷۱۵ ) از یوسف اهل جامی ( فراید غیاثی ) نقل کرده است، زادگاه آرپاخان را فریومد پنداشته است. اما این فرمان از قول حاکم خراسان در زمان سلطنت آرپاخان است. به فحوای همین فرمان آرپاخان او را مانند گذشته ( یعنی زمان سلطنت ابوسعید ) بر حکومت خراسان بداشت و او نیز به شکرانهٔ آن، به قصبهٔ فریومد که به گفته اش «مسقط رأس» او بود، بذل توجه کرد و رعایا و ارباب آن قصبه را از مالیاتِ ( در فرمان: تمغا ) میوه ها و دام های شیرده معاف کرد. پس قصبهٔ فریومد زادگه حاکمی بود که آرپاخان بر خراسان گماشته بود، نه زادگاه خود آرپاخان. پس آنچه باستانی راد گفته، درست نتواند بود.
