اَرْمَنیان
گروهی از اقوام هندواروپایی که در هزاره اول قبل از میلاد وارد آسیای صغیر شدند و به سوی فلاتی که امروز ارمنستان نامیده می شود حرکت کردند و در آن جا سکونت گزیدند. در ۸۶۰پ م اقوام مختلف که در حوالی دریاچه وان در خاور آسیای صغیر می زیستند، متحد شدند و سلسلۀ اورارتو را بنیاد نهادند. نخستین فرمانروای اورارتوها «آرام» نام داشت. جانشینان آرام به تدریج سرزمین های اطراف را تصرف کردند. در زمان آرگیشتی (۷۸۶ـ۷۶۰پ م) سرزمین اورارتو از ساحل باختری دریای خزر، تا شمال سوریه گسترش یافت. در نیمۀ دوم قرن ۷پ م دولت اورارتو سقوط کرد و ارمنیان به تدریج زمام امور را به دست گرفتند. روابط ایرانیان و ارمنیان از دوره ماد آغاز می گردد. بارویر رئیس قوم ارمنیان، هوخشتره پادشاه ماد را در نابودی دولت آشور یاری کرد. به پاس این یاری، پادشاه ماد، بارویر را به پادشاهی ارمنستان برگزید. در دورۀ کوروش هخامنشی ارمنستان به صورت پادشاهی نیمه مستقل درآمد. در آغاز سلطنت داریوش اول مردم ارمنستان بر او شوریدند، و داریوش برای سرکوب شورش، سپاهیانی به فرماندهی سرداری ارمنی به نام «دادرشی» به ارمنستان فرستاد. در دورۀ داریوش اول، ارمنستان به صورت یکی از ساتراپ نشین های
ایران درآمد. در حمله اسکندر مقدونی به ایران زمین، ارمنیان در سپاه داریوش سوم هخامنشی جنگیدند. در ۵۱م، بلاش، پادشاه اشکانی، برادرش تیرداد را به سلطنت ارمنستان منصوب کرد. پادشاهان اشکانی نزدیک به ۴۰۰ سال بر ارمنستان حکومت کردند. در این مدت ایرانیان و ارمنیان با مشترکاتی که داشتند تشکیل قوم واحدی را دادند. در ۲۲۴م سلسله اشکانی منقرض شد. در ۳۰۱م مسیحیت به عنوان دین رسمی ارمنستان اعلام گردید. در ۴۴۷م یزدگرد دوم مالیات سنگینی بر مردم ارمنستان بست و از آنان خواست که دین مسیح را ترک کنند و پیرو آیین زردشت شوند. مردم ارمنستان شوریدند و پس از چند نبرد، یزگرد دوم از زردشتی کردن ارمنیان منصرف شد. ارمنستان در ۳۳ـ۳۵ق/۶۵۴ـ۶۵۶م به تصرّف مسلمانان درآمد. در ۲۳۷ـ۲۳۸ق/۸۵۲ـ۸۵۳م، آشوت باگراتونی، از امرای موروثی ارمنی، از طرف دولت عباسی به حکومت ارمنستان منصوب شد. حکومت خاندان آشوت قریب دو قرن دوام آورد. جنگ های ویرانگر دولت های بیزانس و سلجوقی سرانجام سبب نابودی دولت قومی ارمنستان و مهاجرت صدها هزار تن از ارامنه به کلیکیه در ساحل دریای مدیترانه و مولداوی و شبه جزیره کریمه در ساحل دریای سیاه شد. ارامنه کلیکیه دولت باگراتونی ارمنستان کوچک را برپا کردند. این دولت تا اواخر قرن ۸ق/۱۴م دوام آورد. ده ها هزار نفر از ارامنۀ کریمه پس از تسلط مغولان و به ویژه مغولان مسلمان بر جنوب روسیه به لهستان مهاجرت کردند و هزاران نفر از ارامنه مولداوی از بیم تعدیات و تحمیلات دولت عثمانی، سرزمین خود را ترک گفته و به رومانی و مجارستان گریختند. ارامنۀ ارمنستان در دوران خوارزمشاهیان و مغولان و تیموریان و ترکمانان متحمل آسیب های فراوان شدند. هزاران ارمنی در عصر صفویه به نواحی مختلف ایران تبعید شدند. اعقاب این مردم هنوز در اصفهان و اراک و تهران سکونت دارند. با این همه ملوک موروثی ارمنه قراباغ آذربایجان، موسوم به خمسه قراباغ تا نیمه اول قرن ۱۳ق/۱۹م دوام آوردند. در دولت عثمانی، بسیاری از تجربیات تلخ دوران های گذشته برای ارامنه آن
کشور تکرار شد. تبعید صدها هزار نفر از ارامنه آناتولی به شام در ۱۳۳۳ق/۱۹۱۵م به قتل عام و مرگ بسیاری از آنان منجر شد. این رفتار برای همیشه به حضور ارمنی ها در خاک عثمانی خاتمه داد. امروزه بزرگ ترین گروه ارامنه در جمهوری ارمنستان سکونت دارند.
ارمنیان (مهاجرت به تهران). اَرْمَنیان (مهاجرت به تهران)
کریم خان زند در تابستان ۱۱۳۷ش فرمان داد در تهران عمارت سلطنتی، دارالحُکومه، حَرَمخانه، و خلوت خانه بنا کنند. به دستور کریم خان، ده سنگتراش اَرمَنی را از جُلفای اصفهان، به تهران آوردند. در دهۀ ۱۷۵۰، عده ای از ارمنیان جلفای اصفهان، تبریز، و قفقاز به تِهران مهاجرت کردند و در دروازۀ حضرت عَبدُالعَظیم حَسَنی (ع) ساکن شدند. در ۱۱۴۷ش نخستین کلیسای ارمنی تهران به نام «تاتووس و باردو تیموس» در دروازۀ شاه عبدالعظیم در کوچۀ اَرامَنِه بنا شد. در ۱۱۶۳ش عده ای از ارمنیان در دروازۀ قزوین و در محلۀ ارمنیان (میدان وحدت اسلامی کنونی) سکونت داشتند. ارمنیان در ۱۳۰۹ش کلیسای گوورِک مقدس را در بازارچۀ معیر ساختند. با افزوده شدن بر جمعیت ارمنیان تهران، خانواده های ارمنی، محله های سابق خود را ترک کردند و در نقاط گوناگون تهران سکونت گزیدند و برخی از آنان در محلۀ حسن آباد استقرار یافتند.
