آرزو سراج الدین علی خان. آرزو، سراج الدین علی خان (۱۰۹۹ـ کلهنو ۱۱۶۹ق)
معروف به خان آرزو، شاعر، منتقد ادبی، فرهنگ نویس و تذکره نویس هندی. پدرش از امرای دربار اورنگ زیب گورکانی بود. سراج الدین به فارسی و اردو شعر می سرود. در اکبرآباد به تحصیل پرداخت و کتاب های متداول درسی را نزد مولانا عمادالدین، معروف به درویش محمد، خواند و با شعرای آن جا معاشرت داشت. در ۱۱۳۲ق به دهلی رفت و منصب دولتی یافت و در شمار ملازمان مؤتمن الدوله اسحاق شوشتری، پیشکار محمدشاه، درآمد؛ سپس به خدمت نجم الدوله، پسر مؤتمن الدوله، و بعد از آن به خدمت رشیدخان سالار، برادر نجم الدوله، درآمد. در ۱۱۶۸ق به اوده رفت و نواب شجاع الدوله، فرمانروای اوده، برایش مقرری ماهانه ای تعیین کرد. آرزو در قالب های گوناگون شعر فارسی شعر سرود. نثرش روان و ساده است و به رغم نزدیکی با سبک هندی، نازک خیالی ها و تشبیهات و استعارات خاص آن سبک کمتر در آن به چشم می خورد. با آن که کمتر به اردو شعر می سرود، بر شاعران اردوسرای روزگارش تأثیری فراوان داشت. شاعران اردوزبان مکتب دهلی، مانند میردرد، محمدتقی میر و محمدرفیع سودا، شاگردش بودند. سراینده و نویسنده ای پرکار بود. آثارش در زمینه های شعر، لغت، معانی و بیان، صرف و نحو، زبان شناسی، نقد ادبی، شروح، رسایل و مکاتیب است، از آن جمله اند: مثنوی جوش و خروش در جواب سوز و گداز ملا نوعی؛ مثنوی شور عشق/ حسن و عشق در جواب محمود و ایاز زلالی؛ عالم آب که ساقی نامه ای در جواب ساقی نامۀ ظهوری است؛ سراج اللغات در ۴۰هزار واژۀ فارسی که در آن به ویژه به نقد فرهنگ رشیدی و برهان قاطع و اصلاح غلط های آن ها پرداخته، و نیز حاوی مباحث زبان شناختی است و در آن توافق و اشتراک زبان های فارسی و هندی را نشان داده است؛ چراغ هدایت که فرهنگ فارسی است در بیان الفاظ و اصطلاحات شعرای متأخرین؛ نوادرالالفاظ (کراچی، ۱۹۵۱) در اصلاح و تکمیل فرهنگ اردوـ فارسی غرایب اللغات عبدالواسع هانسوی؛ زایدالفواید که فرهنگ افعال و مصادر غیر معروف فارسی است؛ عطیۀ کبری در علم بیان (کلکته، ۱۸۳۲)؛ معیارالافکار در علم هجا و نحو فارسی؛ مثمر (کراچی، ۱۹۹۱) در مباحث واژه شناسی و دستور زبان و مقایسۀ زبان فارسی با زبان هندی (سانسکریت) و حاوی اطلاعاتی گسترده در مشترکات زبان های فارسی و هندی است که در آن به نوعی زبان شناسی تاریخی زبان فارسی پرداخته است؛داد سخن در نقد اشعار قدسی و نقد ملا شیدا بر شعر قدسی و محاکمۀ منیر لاهوری بر نقد ملا شیدا؛ تنبیه الغافلین در نقد اشعار حزین لاهیجی؛ سراج منیر در رد برخی اعتراضات منیر لاهوری بر برخی اشعار عرفی شیرازی، طالب آملی، زلالی خوانساری و ظهوری ترشیزی؛ تذکرۀ مجمع النفایس در احوال و نمونۀ اشعار ۱۷۳۵ تن از شاعران فارسی گوی؛ خیابان گلستان (اسلام آباد، ۱۳۷۵ش) در لغات و ابیات مشکل گلستان سعدی؛ شرح قصاید عرفی؛ شرح شرفنامه/ بهار باران (بمبئی، ۱۲۷۷ق) در شرح لغات و اصطلاحات مشکل نیمۀ اول اسکندرنامۀ نظامی.
معروف به خان آرزو، شاعر، منتقد ادبی، فرهنگ نویس و تذکره نویس هندی. پدرش از امرای دربار اورنگ زیب گورکانی بود. سراج الدین به فارسی و اردو شعر می سرود. در اکبرآباد به تحصیل پرداخت و کتاب های متداول درسی را نزد مولانا عمادالدین، معروف به درویش محمد، خواند و با شعرای آن جا معاشرت داشت. در ۱۱۳۲ق به دهلی رفت و منصب دولتی یافت و در شمار ملازمان مؤتمن الدوله اسحاق شوشتری، پیشکار محمدشاه، درآمد؛ سپس به خدمت نجم الدوله، پسر مؤتمن الدوله، و بعد از آن به خدمت رشیدخان سالار، برادر نجم الدوله، درآمد. در ۱۱۶۸ق به اوده رفت و نواب شجاع الدوله، فرمانروای اوده، برایش مقرری ماهانه ای تعیین کرد. آرزو در قالب های گوناگون شعر فارسی شعر سرود. نثرش روان و ساده است و به رغم نزدیکی با سبک هندی، نازک خیالی ها و تشبیهات و استعارات خاص آن سبک کمتر در آن به چشم می خورد. با آن که کمتر به اردو شعر می سرود، بر شاعران اردوسرای روزگارش تأثیری فراوان داشت. شاعران اردوزبان مکتب دهلی، مانند میردرد، محمدتقی میر و محمدرفیع سودا، شاگردش بودند. سراینده و نویسنده ای پرکار بود. آثارش در زمینه های شعر، لغت، معانی و بیان، صرف و نحو، زبان شناسی، نقد ادبی، شروح، رسایل و مکاتیب است، از آن جمله اند: مثنوی جوش و خروش در جواب سوز و گداز ملا نوعی؛ مثنوی شور عشق/ حسن و عشق در جواب محمود و ایاز زلالی؛ عالم آب که ساقی نامه ای در جواب ساقی نامۀ ظهوری است؛ سراج اللغات در ۴۰هزار واژۀ فارسی که در آن به ویژه به نقد فرهنگ رشیدی و برهان قاطع و اصلاح غلط های آن ها پرداخته، و نیز حاوی مباحث زبان شناختی است و در آن توافق و اشتراک زبان های فارسی و هندی را نشان داده است؛ چراغ هدایت که فرهنگ فارسی است در بیان الفاظ و اصطلاحات شعرای متأخرین؛ نوادرالالفاظ (کراچی، ۱۹۵۱) در اصلاح و تکمیل فرهنگ اردوـ فارسی غرایب اللغات عبدالواسع هانسوی؛ زایدالفواید که فرهنگ افعال و مصادر غیر معروف فارسی است؛ عطیۀ کبری در علم بیان (کلکته، ۱۸۳۲)؛ معیارالافکار در علم هجا و نحو فارسی؛ مثمر (کراچی، ۱۹۹۱) در مباحث واژه شناسی و دستور زبان و مقایسۀ زبان فارسی با زبان هندی (سانسکریت) و حاوی اطلاعاتی گسترده در مشترکات زبان های فارسی و هندی است که در آن به نوعی زبان شناسی تاریخی زبان فارسی پرداخته است؛داد سخن در نقد اشعار قدسی و نقد ملا شیدا بر شعر قدسی و محاکمۀ منیر لاهوری بر نقد ملا شیدا؛ تنبیه الغافلین در نقد اشعار حزین لاهیجی؛ سراج منیر در رد برخی اعتراضات منیر لاهوری بر برخی اشعار عرفی شیرازی، طالب آملی، زلالی خوانساری و ظهوری ترشیزی؛ تذکرۀ مجمع النفایس در احوال و نمونۀ اشعار ۱۷۳۵ تن از شاعران فارسی گوی؛ خیابان گلستان (اسلام آباد، ۱۳۷۵ش) در لغات و ابیات مشکل گلستان سعدی؛ شرح قصاید عرفی؛ شرح شرفنامه/ بهار باران (بمبئی، ۱۲۷۷ق) در شرح لغات و اصطلاحات مشکل نیمۀ اول اسکندرنامۀ نظامی.