اردوی زرین

اردوی زرّین (Golden Horde)
نامی که روس ها بر قشون مهاجم مغول و تاتار تحت فرمان باتوخان فرزند دوم جوجی، پسر چنگیزخان مغول و دولت ایشان نهادند. روس ها این دولت را زولوتایا اُردا نامیدند، ترک ها آن را ترجمه کردند و آلتین اردو خواندند، همین عنوان به زبان های دیگر برگردانده شد و در زبان فارسی به صورت اردوی زرین درآمد. سرزمین های متصرفی باتو و جانشینانش را در ادبیات ایران دشت قپچاق نامیده اند. باتو قسمت اعظم روسیه را منقاد (۱۲۳۶ـ۱۲۴۱م) و قفقاز را خراج گذار کرد (تا ۱۲۶۰م) و اوکراین را به تصرف درآورد. مهاجمان حوضۀ ولگا و بلغارستان را (تا ح ۱۳۱۰م) گرفتند و تا ۱۲۴۱م تا مجارستان پیش رفتند امّا نتوانستند مدتی طولانی همۀ متصرفاتشان را حفظ کنند. اُردا، برادر بزرگ باتو، دولتی در سیبری غربی به وجود آورد که گاه اردوی سفید خوانده می شود و تابع اردوی زرین بود. اردوی زرین امپراتوری مغول غربی را به وجود آورد و تنها دولتی است که توانست بر روسیه مسلط شود و بیش از دو قرن بر آن حکومت کند. این دوران را روس ها «یوغ تاتار» نامیده اند و سرانجام ایوان سوم توانست روسیه را از این یوغ رهایی دهد (۱۴۸۰م). بِرکه، برادر باتو (حکومت ۱۲۵۷ـ۱۲۶۷م) اولین شهریار مسلمان مغول بود و تاتارها را به اسلام رهنمون شد. او با مملوکان مصر علیه ایلخانان مغول ایران، که شَمنی یا بودایی بودند، متحد شد و این هم پیمانی چند دهه بر سیاست های اردوی زرین تأثیر گذاشت. تلاش آن ها برای فتح آذربایجان بی نتیجه ماند، امّا توانستند موقعیت اسلام را در ولگا و بلغارستان تحکیم بخشند. تیمور لنگ اردوی زرین را درهم کوبید (۱۳۹۱ و ۱۳۹۵م). تجزیۀ امپراتوری غربی مغول از ۱۴۱۹م شروع شد و خانات مستقل قازان، آستاراخان و کریمه به وجود آمدند. باقی ماندۀ آن در شرق کیف، که اردوی بزرگ خوانده می شد، در ۱۵۰۲ مغلوب عثمانی شد. در قرن ۱۶ خانات قازان، آستاراخان و سیبری مضمحل شدند و فقط کریمه تا ۱۷۸۳ باقی ماند.