اراکل داوریژتسی

وی در سال ۱۶۵۱ میلادی به امر «جاثلیق پیلیپوس یکم» پیشوای مذهبی ارمنیان بنوشتن «تاریخ ارمنستان» خود پرداخت و پس از سیر و سفر در ممالک ایران و عثمانی و مطالعه منابع و مآخذ و اسناد لازم در اواخر دوران زندگی خود تاریخی به زبان ارمنی در ۵۶ فصل مشتمل بر وقایع ارمنیان و چگونگی حالات آنان از سال ۱۶۰۲ میلادی تا ۱۶۶۲ میلادی و روابط آنان در ایران و عثمانی و ارمنستان و گرجستان و مهاجرتشان از جوغا به جلفای نو اصفهان و سرگذشت رجال تاریخی ایران و عثمانی و غیره تألیف کرد.
داوریژتسی در آن دوران نوجوانی پانزده ساله بود؛ لذا می توانست آنچه را که اتفاق افتاده بود کاملاً به یاد آورد. او می گوید: «خودم ویرانی و مرگ هموطنانم را به دست سربازان شاه شاهد بودم» ( اشاره به سال های تبعید ـ۱۶۰۶ میلادی تا ۱۶۰۹ میلادی ـ و رنج و گرسنگی مردم ) . این اثر در حدود ۷۰۰ صفحه به قطع وزیری می باشد که برای نخستین بار در سال ۱۶۶۹ میلادی در آمستردام به چاپ رسید. این اثر در سال های ۱۸۸۴ میلادی و ۱۸۹۶ میلادی در شهر واغارشاپات تجدید چاپ شده است.
وی در سال ۱۶۷۰ میلادی در واغارشاپات چشم از جهان فروبست.
داوریژتسی، به درستی وقایع رخ داده را بدون هیچ کم وکاست ثبت کرده و سیاستی را که شاه عباس اول برای نگهداری ارمنیان به کار گرفته بسیار موشکافانه و با جزئیات کامل بیان داشته است. او، به منزلهٔ روحانی و تاریخ نگار، رویدادها را بررسی کرده و آنچه را که دیده و شنیده، صادقانه، به رشتهٔ تحریر درآورده است.
«زمان برای اجرای برنامه ها و آمال شاه، که از قبل طرح ریزی شده بود، فرا رسیده بود، زمان باز پس گرفتن سرزمین های تحت اشغال ترکیه، سرزمین هایی که ایرانیان آنها را ( سرزمین های موروثی ) می نامیدند. شاه عباس اول به مردم سرزمین های تحت اشغال، از تبریز تا قفقاز، قول رهایی و آزادی از استعمار داده بود. در ۱۶۰۳ میلادی، برای مقابله با ترکیه با لشکری عظیم از اصفهان به سوی رود ارس و سپس به طرف دشت های آرارات حرکت کرد. برنامهٔ این جنگ از قبل طرح ریزی شده بود. زمانی که شاه عباس اول به تبریز رسید لشکر ترکیه به سوی ایروان عقب نشست. شاه عباس با سپاه عظیم خود از مسیر دشت آرارات به سوی ایروان حرکت کرد. او در اندیشهٔ آن نبود که سپاهیانش با لشکریان ترکیه درگیر شوند. شاه به محض رسیدن به ایروان آن را به تصرف خود درآورد که این اشغال هفت ماه به طول انجامید. پس از تصرف ایروان، سپاهیان شاه از ادامهٔ مسیر بازایستادند، عقب نشستند و در ضمن عقب نشینی تمامی آنچه را در مسیر برگشت وجود داشت ویران کردند، شهرها و دهکده ها را به آتش کشیدند و تمام انبارهای آذوقه و مهمات را همراه خود بردند. شهرها و روستاها را خالی از سکنه می کنند، زیرا شاه می دانست که به دنبال او سپاه ترکیه پیش روی خواهد کرد، در آن زمان با شهرهای خالی از سکنه و ویران شده روبه رو خواهند شد. » ( کتاب تاریخ، آراکل داوریژتسی صفحه:۴۳ )