اذری

۱. کنده کاری های روی تخته سنگ ها و سکه ها و نشانه های تاریخی، خود نام آذربایجان ( که معرب آدورپایگان سرزمین آدور یا آتش، مانند گلپایگان ) همه نشانه تورک نبودن مردم آذربایجان هستند.
۲. در جایی نوشته بودند که شمار بالایی از مردم جهان امروز از نوادگان چنگیزخان مغول هستند، با این همه، نه مردم آذربایجان و نه حتی ترکیه از نظر رنگ پوست و حالت مو و شکل چشم مغول نیستند. اگرچه همه تورکان نیز مغول تبار نیستند.
۳. نام شهرهای بزرگ و تاریخی و حتی روستاها و آبادیها بیشتر به زبان پهلوی است و شهرهای مانند اردبیل ( ارتاویل و ارداویل: شهر راستی ) ، تبریز ( تاوریز: توانفرسا، چون در دره هست و رفت و آمد به آن دشوار بوده است ) ، ارومیه، مَرَند ( جایی که یک جانی در خاک مدفون است، همانند زرند جایی که در آن زر نهفته است ) ، جولفا ( معرب گولپا، گول همان گل است و در زبان پهلوی پیش از اسلام حرکه یا همان اَ و اِ و اُ نبود و مانند زبان انگلیسی تنها از حروف بهره گرفته می شد و از این رو گُل به صورت گول نوشته می شد و خوانش یا لهجه بسته به جایگاه در ایران پهناور ناهمگونی داشته و دارد ) ، میانا ( میان کننده، نیم کننده ) ، خوی ( عرق چون آبهوای شرجی دارد ) ، مراغه ( ماراگا یعنی دیده بان ) ، چار اویماق ( چهار چشمه که زمین را کنده و آب را بیرون می دهند ) ، توفارگان ( سرزمین آبهای رسوب گذار ) ، سرو ( سَر او: سر آب؛ سراوان نام شهری در سیستان و بلوچستان با این نام هم ریشه و در واقع جمع آن است ) ؛ خی او ( خ یا خی در زبان پهلوی به تنهایی همان هو یا خوش و نیک است و او همان آب، خوش آب یا همان مشکین شهر کنونی. برای نمونه هوسرو یا خسرو با معنی خوش آوازه و نیکنام لقب پادشاهان ساسانی بوده است مانند خسروپرویز ) ، خسروشهر، هوراند ( هور: خورشید و اند: اَندَر ) اَمَند ( جایی که در آن نیرو نهفته است، شاید اردوگاه نظامی بوده ) ، اووَند ( او همان آب است و وُند همان ظرف، آوَند ) ، بسیاری دیگر. در میان شهرها من تنها قوشاچای ( نام پیشین میاندواب ) را به زبان پهلوی ( زبان آریاییان ماد و پارت و پارس ) نیافتم که با نگرش به یورش چنگیز و هولاکو و تیمور و ماندن آنها در ایران دور از انتظار نیست که آنها خود آبادی ها و شهرهایی را بسازند و وجود آبادیهایی با نام های عربی ( به جای مانده از تسلط اعراب ) و تورکان ( سلجوقی و مغول ) دور از انتظار نخواهد بود. آیا ما باید بیگانگان متجاوز و قاتلین نیاکانمان را با فراموش کردن تاریخ منطقه خود بستاییم و خود را به آنان بچسبانیم و اصولا نیاکانمان را بفروشیم! بدتر از میهن فروشی نخواهد بود؟؟؟ ) .
۴. نام رودهای سیمینه و زررینه و آراز همه به زبان پهلوی است. سیمین و زررین به ترتیب به معنی نقره ای و طلایی هستند و آراز ( آ: خوب، پُر و راز: راز، رمز ) به معنی پُر راز می باشد.
۵. اندامهای بدن در زبان بیشتر مردم آذربایجان واژگانی پهلوی و آریایی و نه تورکی هستند. باش از ریشه بودن ( باش - ) نمایانگر زنده بودن و هم کیستی است که در آذربایجان به سر گفته می شود و مجازا به معنای بالا و بالادست هم به کار می رود چرا که سر آدمی بر بالای تنش جای دارد. گوز همان گردو است و گردو گرد است و در زبان مردم آذربایجان به چشم گفته می شود چرا که مردم آذربایجان برخلاف مردم مغول مهاجم بادامی چشم و دارای چشم تنگ و کشیده نیستند. دیل در زبان پهلوی همان دِل است و در گویش آذری به زبان گفته می شود چرا که نمایانگر آن چیزی است که در دل می گذرد و زبان گویای دل است. اوز واژه پهلوی است به معنی رو و رویه و در کتاب دیکشنری هوشمند زبان پارسی پهلوی نوشته پروفسور مک کننزی و چاپ دانشگاه گوتینگن آلمان آورده شده است. دوداگ از بن دود به معنی بخار آب و دود است و به معنی بخار کننده می باشد که در منطقه سردسیری آذربایجان به لب گفته می شود که از میان دو لب بخار نفس بیرون می زند. بورون یا برون همان بیرون است که به بینی گفته می شود که از روی آدمی به سوی بیرون برجستگی یافته است و بیرون زده است. سینه که همان سینَک یا سینَگ است و واژه پهلوی است. بارساخ یا بارساق تورک شده پارساگ در زبان پهلوی یا همان پارسا در زبان فارسی امروزی است و پارسا همان نگهدارنده ( از بدی ( می باشد. انسان پارسا خود را از بدی نفس خود و خواهشهای آن نگه می دارد و بارساخ یا بارساق بدن را از پخش شدن مدفوع و ادرار درون بدن دور نگه می دارد. گورساخ یا همان گورساگ یعنی گرسنه شونده که در گویش آذری به معده گفته می شود. آیاگ از بن آمدن ( آی - ) یک واژه پهلوی به معنی آینده و آیان است که در گویش آذری به پا گفته می شود که با دارنده پا می آید. پارماگ یا بارماگ همان بارماق یا بارماخ است که در زبان مردم تورکیه پارماق به خوبی تا به امروز نگهداری شده است و در زبان پهلوی به همه فن حریف و کسی یا چیزی گفته می شود که چند کار را همزمان مدیریت می کند و انجام می دهد و با برمک و برمکیان و پارمیدا و پرمک همریشه و همبون است و در گویش آذری به انگشت گفته می شود که چندکاره است. دابان هم به معنی پاشنه واژه پهلوی است. نکته جالب این که حتی واژه اَل که در گویش آذری به دست گفته می شود هم یک واژه پهلوی است و ریشه واژه اَلَک یا اَلَگ همریشه است مانند کوب بن کوبیدن که ریشه کوبه است، ماله از ریشه مال و مالیدن، سُنبه از ریشه سُنب و سُنبیدن و . . . . همچنین، اَل در نام شهر اَلیگودَرز ( اَل ی گودَرز: دستِ گودرز ) هم به کار گرفته شده که همه می دانیم گودرز یک نام پهلوی است و در شاهنامه فردوسی نیز هست. اَلیتَن ( اَل - ) به معنی گرفتن و به دست آوردن است و اَلَگ ابزاری برای گرفتن و به دست آوردن است و اَلیت کوتاه شده اَلیتَگ است یعنی گرفته شده و دست یافته شده که به معنی برگزیده به زبان انگلیسی نیز راه یافته است. دیرناخ یا دیرناق همان ناخن در زبان فارسی امروزی در گویش آذری است که دکردیسی یافته واژه درَناگ یا درَناک در زبان پهلوی است که به معنی شیار اندازنده و ایجاد کننده شیار و شکاف باریک است. غولاخ همان واژه پهلوی غولاگ است از بن غولیدن یا غولیتَن ( غول - ) به معنی شنیدن، که در گویش آذری به معنی گوش کاربری دارد و در زبان پهلوی همان شنوا یا شنونده است و کیست که نداند که گوش اندام شنوایی است؟ آزغولیدن یا آزغولیتَن به معنی گوش دادن است که امروزه هم به کار برده می شود. غول آز: بشنو! گوش بده. می دانیم که زبان پهلوی یک زبان هند و اروپایی است و با زبان مردم هند تا لهستان و آلمان و انگلستان همخانواده است. در زبان آلمانی در برخی افعال بخش پیشین فعل جدا می شود و به آخر جمله منتقل می شود. به گمان می رسد که قُل و قیش به زبان تورکی هستند که به زبان مردم آذربایجان راه یافته اند.
۶. نام و آرمان بزرگان تاریخ و ادبیات آذربایجان نیز گویای آریایی تبار بودن مردم این بخش از میهنمان است. بابک یا پاپک خررمدین یک دلاورمرد ایرانی است که با شیرزنان و شیرمردان آذربایجان بیست و سه سال با اعراب و ایرانیان خودفروخته جنگید. او با مازیار و ابومسلم خراسانی و مردم همدان ( هگمتانه دگرگون شده زبان شناختی هَمَگتانَگ: جایی که همه را جای می دهد ) هم پیمان بود که در جای جای ایرانشهر ساسانی گرفتار اعراب می جنگیدند و ایستادگی می کردند. نام بابک یا پاپک یک نام آریایی است و اردشیر یا ارتخشیر پاپکان و شهر بابک در یزد گواه بر این سخن هستند. واژه خررم یا هوررم و واره دین ( که از زبان پهلوی به زبان عربی راه یافته است ) و هم نام پیروان این مرد بزرگ، سرخ جامگان، همه به زبان پهلوی هستند و نه تورکی. جالب این که گروهی از هم میهنان می پندارند که واژه هایی مانند بای یا بَی و بیگ تورکی هستند و دچار این انگاره نادرست می شوند که نام بابک بای بیگ بوده و تورکی بوده است. جانان من یا جانان هر آن که چون جان دوستش می دارید، واژه بَی، بای، بَگ، و بَغ همه به معنی بزرگ و مجازا خدا هستند، و واژگان پهلوی می باشند که در ایرانشهر بزرگ به فراخور منطقه به کار برده شده اند: بَغداد یعنی خداآفرید و نام پایتخت عراق امروزی در نزدیکی تیسپون یا تیسفون پایتخت اشکانیان و ساسانیان است. بایرام یا بَیرام یعنی جشن بزرگ و رام ریشه رامش یا رامیشن در زبان پهلوی است. وانگهی، اگر بابک چنان تورک بود چرا خررمدین و سرخ جامه بود؟ اگر به پنداری او از ستم ساسانیان چیره شده بر آذربایجان بیزار بود ( تنها یک انگاره مهال است ) ، چرا باید به یاری مردم هگمتانه و تبرستان ( مازندران ) می شتافت و چرا باید دنباله راه ابومسلم خراسانی را می گرفت. چگونه بابک خررمدین در آتشکده ای به تنهایی با افشین از آن سوی ایرانشهر گفتگو می کند؟؟؟، در زمانی که نه رادیو و نه تلویزیون و نه اسباب مسافرت آسان در دسترس بود!!! او با زبان پهلوی ایرانشهریان با افشین سخن می گوید. ستارخان و باقرخان هم نه برای تنها مردم آذربایجان، نه برای کشور تورکیه، و نه برای جمهوری آذربایجان، برای انقلاب مشروطیت و در راه آزادی مردم جای جای ایران از استبداد قاجاری به پا خاستند و جان دادند و به روسها و انگلیسی ها و تورکیه نگریختند و پناه نبردند و حتی پرچم آنها را بر سر در خانه خود نزدند. نظامی گنجوی در اشعار و چکامه های خود تورکان را همچون فردوسی نکوهش و ملامت می کند و در دیوان های خود شکوه ایران پیش از اعراب و تورکان مهاجم همدست اعراب را یادآوری می کند و خاقانی نیز همین گونه. شمس تبریزی مراد مولانا جلال الدین بلخی می شود که به زبان فارسی می سراید. شهریار هم اگرچه شعر زیبا و دلنشین خود حیدربابایه سلام را به زبان حال مردم آذربایجان ( ملغمه ای از زبانهای گوناگون شامل تورکی ) سروده است ولی در توصیف آذربایجان یادآور شعر خود را به فارسی می سراید و و و . در جنگ هشت ساله نیز مردم آذربایجان با دیدن تجاوز عراق و صحنه های دلخراش حمله موشکی به شهر دزفول به یاری مردم میهن خود در خوزستان ( خوزستان، خوجیستان، هوگیستان: واژه پهلوی به معنی سرزمین مبارک و پر برکت و نعمت. هوگ در زبان پهلوی خوک یا خوگ می باشد که پیش از اسلام یک چارپای با گوشت خوراکی شناخته می شده است و شکار هم می شده است و نماد زایندگی و برکت بوده است؛ خُجَند: هوگَند: جایی که خوک نماد برکت در آن نهفته است؛ خجسته: هوگستَگ، فرخنده و مبارک ) شتافتند و جانفشانی ها کردند.
۷. نام کوهها و دشتهای آذربایجان به زبان پهلوی هستند. سَهَند معرب سَگَند است و سَگ حیوان دوست داشتنی در نزد ایرانیان پیش از اسلام بوده است و نماد نستوهی و ایستادگی و سگند یعنی جایی که گویی سگ در آن نهفته است و ایستادگی دارد و نستوه است. نام کوهستان ساوالان از واژه ساو ریشه گرفته که در زبان پهلوی و در شاهنامه به معنی باج و خراج است و ساوال به معنی پشته بزرگ چون انبوه باج و خراج ایران بزرگ یا ایرانشهر ساسانی و ایرانویج هخامنشی است و ان علامت جمع است. ساوالان یعنی پشته ها، کوهستان. سیاهکوه که ناگفته پیداست. یام نیز نام پهلوی است و با جمشید پیشدادی در پیوند است و میشو به گمان نامی پهلوی است که با میش در پیوند است. نام درنداش یا درندَش دگردیسیده دره اندر دشت است و تورکی نیست و فارسی است و ریشه در زبان آریاییان ماد و پارت و پارس، زبان پهلوی دارد.
۸. نامهای پهلوی در فرای مرزهای کنونی ایران در جمهوری آذربایجان و تورکیه و روسیه و ترکمنستان و گرجستان و ارمنستان و تاجیکستان و قزاقستان و عراق و یمن و قطر و هند و پاکستان و حتی در عربستان یافته می شوند و آذربایجان جدای از ایران نبوده است. برای نمونه، شهر دربند در روسیه با دژ ساسانی و خط پهلوی جای دارد و به تازگی در روسیه نیز آثار هخامنشی یافته شده است و نام برخی شهرها در روسیه به زبان پهلوی هستند که می توانید با جستجوی در اینترنت به درستی این سخن پی ببرید. برای نمونه آستاراخان در بالادست دریای مازندران دگردیسی یافته و جمع آستارا یا آستاراگ ( به گناه اندازنده، فریبا ) است و در اصل آستاراگان ( سرزمین به گناه اندازان، سرزمین فریبایان ) است. شهرهای شروان و گنجه و باکو ( مانند ماکو ) و نخجوان و مغان ( روحانیون زردشتی ) و آدور ( به زبان پهلوی به معنی آتش است و در نام آدورپایگان نیز هست و در نام ماه آذر و نامهای دخترانه آذرنوش و . . . هم دیده می شود ( نکته: نام آزرمیدخت به معنی شرم دختر پیوندی با واژه آذر و آدَر و آدور ندارد ) و رود کورا ( به معنی پاسدارنده و پاسدار ) نامی همریشه با نام کوروش بزرگ هخامنشی بنیانگزار کشورمان دارد ( کوروش یک نام دعایی است به معنی نگهداردش یا پاسش بدار ) . نامهای پهلوی در کشور تورکیه نیز فراوان هستند: وان ( پیروزی ) ، ارزنجان ( معرب ارژنگان و ارژنگ کتاب مانی است ) ، دامال ( گیرا مانند دام در زیبایی ) ، هوراسان ( خورشید آینده، مشرق، خراسان ) ، آماسیا ( آ: خوب و پُر، ماسیاگ: ماهی؛ پُر ماهی ) ، ایزمیر ( ایزم: هیزم و - یر: پسوند کُنایی و فاعلی در زبان پهلوی، هیزم ساز، کومورچی در زبان تورکی ) ، ارتوین ( اَرت: راستی، وین: بین، بیننده؛ بیننده راستی ) ، اَرَپگیر ( گرفتار کننده عرب ) و اگر در اینترنت جستجو کنید نام های بیشتری را خواهید یافت که چون نوشهر و ویرانشهر آشکارا به زبان پهلوی هستند که سرچشمه و نیای زبان فارسی است. ایستانبول را برخی به کنستانتینوپل روم نسبت داده اند و بعید است که یک نام این چنین دگرگونی یافته باشد و به گمان من ایستانبول معرب ایستانپُل یا ایستانپوهل است به معنی پل ایستاننده که ایستاننده در براب رومیان و یونانیان بوده است. می دانیم که کشورهای ترکیه و عراق و بخشی از سوریه و کویت و . . . بخش هایی از ایران بودند که پس از یورش اعراب و مغول ایران بزرگ پاره پاره شد و امپراتوری عثمانی بعدها شکل گرفت و پس از جنگ جهانی اول به دست ابرقدرتهای آن روزگاران تجزیه شد و کشورهای کوچکتر و نوظهور با مرزهای ساختگی پدید آمدند. نام عراق در کتاب های دیکشنری و واژه نامه پارسی پهلوی ایرَک به معنی ایران کوچک آورده شده است، ولی به گمان من عراق همان آراگ یا آراک است از بن آردَن ( آر - ) به معنی آرد کننده، آسیاب و می دانیم که اراک در ایران را اراک عجم و عراق را اراگ عرب نامیده اند. عراق یا آراگ کانون پرورش گندم در جهان بوده است و میان رودان ( بین النهرین ) با دو رود دگلگ ( دجله ) و فرات جایگاه گندمزارها و آسیاب های فراوان بوده است و عراق به گمان من به معنی سرزمین آسیاب ها است و بر اساس هر دو گمان نامی آریایی دارد. تیسپون یا تیسفون چندین سده پایتخت اشکانیان و ساسانیان بوده که به زبان پهلوی می گفتند و می نوشتند. بغداد یعنی خدا آفرید. خانقین معرب خانَگین است و به معنی قابل اسکان و خانه گزیدن. به گمان من جلولا معرب گل و لا می باشد اگرچه برخی از هم میهنان کورد یا گورد ( پهلوان دلاور ) بر این باور هستند که نامی با شمار حروف بیشتر و مرتبط با گل لاله دارد ولی بعید می دانم که یک نام این چنین دگرگونی شدیدی یافته باشد. بصره معرب بَس رَگ است و به معنی دارای رودهای بسیار، و کوفه معرب کوفَگ است و کُوف در زبان پهلوی به معنی کوه است و کوفگ می تواند به معنی پشته و کوه کوچک باشد. کربلا که پیش از استیلای اعراب نینوا بوده است. سخن به درازا می کشد ولی واقعیت این است که ایرانیان بنا به هر دلیلی شاید برای نشان دادن گستره ایران و شاید به یاد یک شهر و منطقه نام های یکسان را در دو جای گوناگون به کار برده اند: رشت در ایران و رشت در تاجیکستان امروزی، هوراسان ( خراسان ) در بخش شمالشرقی ایران و هوراسان در ترکیه امروزی و یادم نیست ولی نامی این چنینی در عربستان هم به کار گرفته شده بود. شهری به نام ال - آذَریک در یمن هست که عربی شده آدوریک است و به آذری و آذربایجانی اشاره دارد چه در زبان عربی به آدور یا آتش ( آتَخش ) نار گفته می شود و این دو واژگان پهلوی هستند.
سخن پایانی: با توجه به آنچه در بالا گفته شد، مردم آذربایجان چه از نظر نژادی و چه از نظر تاریخ و ادبیات و موسیقی مردمی آریایی تبار و نه تورک تبار هستند و خود مردم تورکیه هم تورک تبار نیستند و زبان تورکی یک زبان تحمیلی تورکان مهاجم است که همه می دانیم خلیفه عباسی اعراب را که سده ها پیشتر بر ایران چیرگی یافته بودند، در لای فرش چندان کوفتند تا در لای فرش جان سپرد تا طبق خرافه رایج با کشتن خلیفه ا. . . ستارگان فرو نریزند و آسمان تار و تیره نشود. در واقع، ما ایرانیان و ایرانشهریان در اثر خیانت برخی از ایرانیان و مریم ( همسر رومی تبار خسروپرویز ) و پسر بزرگ مریم گرفتار حمله اعراب و استیلای آنان برای چند سده شدیم که با یورش دیگر بیابانگردان ددمنش چنگیزی و تیموری از نظر قدرت سیاسی مدیریتی رنگ باختند و چند سده جای خود را به چنگیزیها و گورکانیان تیموری دادند و روزگار چنان گذشت که سعدی سرود: عمر گرانمایه در این صرف شد تا چه خورم صیف و چه پوشم شتا؟!! با آلوده شدن فرهنگ ایران و ایرانشهر، ایران و ایرانشهر پاره پاره شد و رو به ناتوانی گذاشت و انگلیس و روسیه ایران را به دو نیم میان خودشان تقسیم کردند و رضاشاه که ایران را از قاجار شکست خورده و ناکارآمد تحویل گرفته بود ناگزیر به فکر یکپارچه کردن ایرانیان در برابر دندان تیز و شکم سیری ناپذیر سیاستمداران روس و انگلیس بود و از این رو چون تاریخ ایران به تازگی در دست پژوهش و کنکاش بود و زبان پهلوی و خط آن هنوز فرصت رمز گشایی نیافته بود در این راه به ناچار نامهای برخی شهرها را دگرگون کرد تا مردم را یکپارچه نگه بدارد که صرف نظر از هر زنده باد و مرده باد، در آن شرایط کاری خردمندانه بود تا ایرانیان در جای جای ایران زمانی برای یادگیری خواندن و نوشتن و البته پژوهشگری درباره تاریخ و زبان و فرهنگ میهنشان پیدا کنند. اکنون بیشتر مردم ایران سواد خواندن و نوشتن را دارند و تا اندازه ای با زبان انگلیسی هم آشنایی دارند تا بتوانند از کتاب های دانشگاهی مانند دیکشنری هوشمند زبان پارسی پهلوی چاپ دانشگاه گوتینگن در آلمان و یا واژه نامه های پارسی پهلوی دیگر که در دانشگاه های دیگر به چاپ رسیده اند بهره بگیرند، یاد بگیرند و پژوهش کنند. این کتاب ها به صورت قابل بارگذاری و رایگان در تارنمای پارسی انجمن در دسترس هستند. ایرانیان و ایرانشهریان به زمان و کوشش نیاز دارند و این وظفه و خویشکاری دانشجویان زبان پهلوی و دیگر دانشجویان است که در میدان پاسداری از فرهنگ و زبان میهن خویش کوشش بیشتری نمایند و به جای ساخت واژگان نو، نخست با واژگان پارسی پهلوی نیاکان خود آشنا شوند تا خط پیوستگی زبانی میان آوادگان ( نسل ها ) گسسته نشود و واژگان ریشه دار به فراموشی سپرده نشوند. ایرانیان و ایرانشهریان باید به گوش جان بسپارند که زبان پارسی و بویژه پهلوی همانند رشته ای بسیار ارزشمند است که نه تنها کیستی و ریشه و نیکان ما را به ما می شناساند که دل های ما ایرانشهریان جدای افتاده از همدیگر را به هم می پیوندد و ما را با هم آشنا می سازد. ما هرگز فرصتی برای اندیشیدن "آزاد" در هیچ میدانی نیافته ایم و از این رو بیشتر هیجان زده به جان هم افتاده ایم و رستمها و سهراب ها دیده ایم. برای نمونه صدام به جنگ قادسیه افتخار می کرد حال آن که اعراب در کوردستان در جلولا از خون مردم کردستان گندم آسیاب کردند ( تاریخ طبری ) . اما در پاسخ به آنها که اصل خود را در آینده جستجو می کنند، کارشان چنان خنده دار است که گویی پدربزرگ اصل خود را با نوه خود جستجو می کند!

- - -
✅ ۱. ریشهٔ واژهٔ �آذری� ( Āḏarī )
واژهٔ �آذری� از نام منطقهٔ آذربایجان گرفته شده که خود شکل تغییریافتهٔ واژهٔ آتورپاتکان ( Āturpātakān ) در پارسی میانه است. این واژه برگرفته از نام آتورپات ( Aturpāt ) ، ساتراپ ( والی ) ماد در زمان اسکندر مقدونی است.
آتورپاتکان → در پارسی میانه
→ Ādharbāyagān / Āzarbāyagān در فارسی میانه و سپس فارسی نو
→ مردم ساکن آن، �Āḏarī� خوانده شدند
📘 منبع:
Markwart, Ērānšahr: Eine historische - geographische Untersuchung, G�ttingen, 1901
Dehkhoda Dictionary under "آذربایجان" و "آذری"
- - -
✅ ۲. کاربرد تاریخی �آذری� به عنوان یک زبان ایرانی
در منابع کهن، زبان آذربایجان ( پیش از تورک زبان شدن آن ) یک زبان ایرانی شمال غربی بوده که با پارتی و تالشی نزدیکی داشته. این زبان را محققان �آذری کهن� یا Old Azeri می نامند. واژهٔ �آذری� در این دوره به این زبان اطلاق می شده، نه به زبان ترکی.
🏛 منابع تاریخی معتبر:
نویسنده قرن اثر اشاره به زبان �آذری�
ابن الندیم ۱۰م الفهرست زبان مردم آذربایجان از شاخهٔ فهلوی است
یعقوبی ۹م البلدان آذربایجانیان زبان خود را "آذریه" می نامند
ابن حوقل، مقدسی ۱۰م صوره الارض زبان آذربایجان غیر از عربی و ترکی است
یاقوت حموی ۱۳م معجم البلدان �زبان خاصی به نام آذری دارند که دیگران آن را نمی فهمند�
حمدالله مستوفی ۱۴م نزهة القلوب زبان مردم مراغه را �پهلوی مغیّر� می خواند
📘 منابع دانشگاهی:
Gerhard Doerfer, “Azeri, ” Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2, 1987.
Ahmad Kasravi, Azari ya Zabān - e Bāstāni - ye Āzarbāyjān, Tehran, 1925.
- - -
✅ ۳. آذریِ کهن ( Old Azari ) چه زبانی بود؟
🔹 شاخه ای از زبان های ایرانی شمال غربی ( هم خانواده با تالشی، گیلکی، کردی )
🔹 تا سده های ۱۲ - ۱۴ میلادی در مناطق کوهستانی آذربایجان رایج بود
🔹 به مرور زمان با نفوذ ترکی زبان ها ( از قرن ۱۱م به بعد ) جای خود را به ترکی داد
📘 پژوهش های زبان شناسی:
Ludwig Paul, The Position of Azari among the Iranian Languages, Wiesbaden, 2000.
Ehsan Yarshater, “Azari, the Old Iranian Language of Azerbaijan”, Iran, Vol. 3 ( 1965 ) , pp. 89–122.
- - -
✅ ۴. آیا آذری واژه ای ساختگی در دورهٔ پهلوی است؟
خیر. شواهد بالا نشان می دهد که:
واژهٔ �Āḏarī� یا �الاذریة� قرن ها پیش از پهلوی در متون وجود داشته است
به گویش بومی ایرانی آذربایجان اشاره دارد، نه به زبان ترکی
تنها در دورهٔ پهلوی، این واژه به شکل سیاسی مورد استفاده برای تمایز از �ترک� به کار رفت، ولی اصطلاحی علمی و تاریخی است، نه ساختگی
- - -
✅ ۵. واژهٔ �ترک� از چه زمانی در آذربایجان رایج شد؟
قرن ۱۱م به بعد: با ورود غزنویان و سلجوقیان
قرن ۱۴م به بعد: با قدرت یافتن ترکمان ها، زبان ترکی به تدریج زبان اکثریت آذربایجان شد
از آن زمان به بعد، مردم آذربایجان خود را �ترک� یا �ترکی زبان� می نامیدند، ولی واژهٔ �آذری� نیز در معنای فرهنگی - منطقه ای باقی ماند
- - -
📌 جمع بندی
پرسش پاسخ
آیا �آذری� واژه ای ساختگی است؟ خیر؛ دست کم از قرن ۹ میلادی در متون وجود دارد
آیا آذری زبان ترکی است؟ نه؛ در اصل زبانی ایرانی ( غیرترکی ) بوده
آیا امروز مردم آذربایجان حق دارند خود را ترک بنامند؟ بله؛ زبان و هویت فعلی آنها ترکی آذربایجانی است
آیا استفاده سیاسی از واژهٔ �آذری� در دوره پهلوی قابل نقد است؟ بله؛ هرچند خود واژه ریشهٔ تاریخی دارد، اما استفادهٔ ایدئولوژیک آن قابل بررسی انتقادی است
دو نکتهٔ اصلی را ابتدا روشن کنم و سپس وارد جزئیات شوم:
1. واژهٔ �آذری/Āḏarī� قرن ها پیش از دورهٔ رضاشاه در متون فارسی - عربی آمده است؛ بنابراین از نظر مستنداتِ زبان - شناختی اختراع دولت پهلوی نیست.
2. کاربرد امروزینِ �آذری/آذربایجانی� یا �تورک� بیش از هر چیز به منازعات هویتی سدهٔ ۲۰ و ۲۱ برمی گردد؛ این که مردم خود را �تورک�، �آذربایجانی�، �تورک آذربایجانی� یا �آذری� بنامند، بیشتر انتخاب سیاسی - اجتماعی است تا موضوع ریشه شناسی واژه.
- - -
۱ ) شواهد متنی پیشامدرن
سده منبع مضمون
۸م/۲م هجری ابن المقفّع ( در الفهرست ابن الندیم ) �زبان آذربایجان فهلوی است�؛ قدیم ترین اشاره به گروه زبان های فهلوی از جمله آذری.
۹م یعقوبی ( ۲۷۶ق ) عبارت صریح �الاذریة� برای مردم و زبان آذربایجان.
۱۰ - ۱۱م مسعودی، مقدسی، ابن حوقل تصریح می کنند زبان آذربایجان �عجمی/ایرانی� است.
۱۳م یاقوت حموی؛ می گوید �لسانٌ یُسمّونه الاذریة لا یفهمهُ غیرُهم�.
۱۴م حمدالله مستوفی در نزهة القلوب زبان مراغه را �پهلویِ مَغیَّر� می خوانَد.
این توالی نشان می دهد خودِ اصطلاح �آذری/آذریه� از دست کم اواخر سدهٔ ۸م میلادی در مدارک وجود دارد؛ چندین قرن پیش از هر دولت مدرن.
- - -
۲ ) پژوهشگرانِ دورهٔ معاصرِ پیش از رضاشاه
احمد کسروی در رسالهٔ مشهور آذری یا زبان باستان آذربایجان ( ۱۳۰۴ش/۱۹۲۵م ) با اتکا به همین منابع کهن، آذری را یک زبان ایرانی رو به زوال تحلیل کرد.
> این کتاب یک سال پیش از آغاز رسمی سیاست یکپارچگی فرهنگی رضاشاه منتشر شد؛ خودِ رضاشاه خالقِ واژه نبود.
در همان دهه، خاورشناسان روس و اروپایی نیز اصطلاح Azeri یا Adhari را برای گویش های کهن و برای ترکی آذربایجانیِ امروز به کار می بردند؛ یعنی واژه پیش از ورود به ادبیات اداری پهلوی در محافل علمیِ خارجی رواج داشت.
- - -
۳ ) چرا در دورهٔ پهلوی روی �آذری� تکیه شد؟
ناسیونالیسم دولتی پهلویِ اول کوشید همهٔ قومیت ها را ذیل هویت �ایرانیِ واحد� نشان دهد. در این چارچوب، استفاده از صورت فارسی شدهٔ �آذری� ( به جای �تورک� ) ترجیح ایدئولوژیک بود؛ اما یک واژهٔ برساختهٔ تازه نبود.
پژوهش های هویتی نشان می دهد تا دههٔ ۱۹۹۰ بسیاری از آذربایجانی های ایران در گفتار روزمره خود را �تورک� می نامیدند، در حالی که منابع رسمی �آذری� می نوشتند.
بنابراین تعارض میان �آذری� و �تورک� بیشتر بازتاب کشمکش سیاسی و فرهنگی سدهٔ گذشته است تا مسئلهٔ صحت تاریخی واژه.
- - -
۴ ) جمع بندی
1. قدمت واژه ثابت است: اصطلاح �آذری� و شکل های آن دست کم از سدهٔ هشتم میلادی تا امروز پیوسته در متون وجود داشته است.
2. معنا و مصداق تغییر کرده: در قرون میانه به یک گویش ایرانی اشاره داشت؛ از قرن پانزدهم به بعد با تورک شدنِ تدریجی منطقه، به زبان و مردم تورک هم اطلاق شد.
3. کاربرد دولتیِ پهلوی ادامهٔ یک سنت واژگانی بود، نه ابداع تازه؛ هرچند می توان از منظر سیاست فرهنگی آن دوره را نقد کرد.
4. حقِ تعیین هویت با مردم است: امروز بسیاری از ساکنان استان های آذربایجان در ایران خود را �تورک آذربایجانی� می دانند و این انتخاب کاملاً معتبر است؛ همان طور که به کاربردن �آذربایجانی� یا �آذری� هم در متون دانشگاهی رایج است.

را سد راه خود می دیدند شروع به تخریب زبان فرهنگ تاریخ و حکومتهای تورک کردند ولی از انجا که تورکها در ایران زیاد بودند رضا خان نمی توانست علیه انها تخریبات انجام دهد فلذا کلمه اذری را اختراع کرد تا بگوید شما اذری هستید و علیه تورکها تخریبات انجام دهد و گرنه چنین کلمه ساختگی در میان ما ناشناخته می باشد ما تورک هستیم به ما التماس نکنید که از شما باشیم

می پندارد خورشید را می توان در پس ابرهای سیاه گولی و بی خردی پنهان کرد.
همین نوشته را هم تا چند روز آینده با پنجاه شصت تا نپسند خواهد نواخت خخخ
چه بنوازد چه ننوازد نادان و کودنی بیش نیست.

[زبان اهل تبریز پهلوی بود، و این زبان، زبان ملوک عجم در قدیم بود].
حمدالله مستوفی ( سده ی ۸ هجری ) در نزهة القلوب می گوید:
[مردم آذربایجان را زبان پهلوی است، اما به لهجه ای دیگر که آن را آذری می خوانند].
محمد حسین بن خلف تبریزی در سال ۱۰۶۲ هجری در فرهنگنامه ی برهان قاطع در تعریف واژه ی "آذری"می نویسد:
[زبانی باشد که مردم آذربایجان بدان تکلم کنند].
میرزا مهدی خان استرآبادی ( تاریخنگار نادرشاه )
در جهانگشای نادری از واژه ی آذربایجانیان برای اشاره به مردم این سرزمین بهره می برد، اما زبان رایج را ترکی می داند.
.
سندها و گواهان یاد شده نشان می دهند زبان پهلوی با لهجه ی آذری جدای از نفوذ ترکتباران، تا زمان صفویان هنوز زبان بنیادی در آذربایگان بود ولی از آن زمان و پس از کوچ قزلباشان به آن دیار و با پشتیبانی شاهان صفوی از آنها، ترکی کم کم در میان مردم جایگزین زبان آذری گردید.

4 - بروید معنای واقعی ترک را تحقیق کنید و نیز از خود بپرسید چرا عثمانی ها خود را ترک نمی دانستند و با ترکها دشمنی داشتند و نام . . . را به آنها داده بودند که خیل ها تصور می نمایند این لقب را فارسها گذاشته اند حال آنکه از عثمانیها مانده است.