ادبیات گیلکی ادبیاتی در حال شکوفایی در زبان گیلکی است. زبان گیلکی از خانوادۀ زبان های ایرانی گروه شمال غربی ایران و از جمله زبان های حاشیه دریای خزر است. در ادبیات منظوم این زبان سه نوع شعر ترانه، شعر تکیه ای - هجایی و شعر عروضی را می توان مشاهده کرد. زبان های گیلکی و مازندرانی را می توان زبان دوم مذهب زیدی در سده های هشتم و نهم دانست.
... [مشاهده متن کامل]
قدیمی ترین اشعار گیلکی که به صورت مکتوب به دست ما رسیده سروده های سید شرفشاه گیلانی ( تالشی دولابی ) است. وی را نباید با شرفشاه تبریزی اشتباه کرد. وی، بنا به تحقیق رضا مدنی، ظاهراً در قرن هشتم، مقارن دوران فرمانروایی امیر ساسان گسکری ( آغاز فرمانروایی:۷۸۹ هـ ) می زیسته است. مزارش در گیل دولاب ( در مرز گسکر ) ، در محلّی به نام گیل چالان ( توابع شهرستان رضوانشهر ) است. نسخهٔ خطی دیوان او ( تاریخ کتابت به احتمال قوی: ۸۹۸ هـ ) در آکادمی بخارست محفوظ است. دیوان شرفشاه از منابع بسیار پُرارزش برای تحقیق در زبان گیلکی و تحول آن است. گویش مردم گیل دولاب پلی میان گویش های تالشی و گیلکی شمرده شده هم چنان که گویش تنکابن را واسط میان گیلکی و مازندرانی می توان دانست. با نشر برگزیده ادبیات گیلکی، به گردآوری ابراهیم فخرایی، در سال ۱۳۵۸ شمسی، یک دوبیتی دیگر به این اشعار افزوده شد که «منقول از یادداشت ها و جنگ ها و ادبیات شفاهی» معرفی شده بود. یک تک بیت منقول در کتاب گیلان توسط کریم کشاورز و یک دوبیتی، که یک بیت از آن در جایی دیگر ضبط نشده است، مندرج در مجموعهٔ ترانه های گیلکی به گردآوری ملکونف و ۲ دوبیتی نقل شده توسط رضا مدنی را باید بر آن ها افزود که جمعا به ۳۸ دوبیتی و ۴ تک بیت می رسد. از این اشعار، آنچه در دیوان بازیافته هم آمده باشد انگشت شمار است. رضا مدنی مقاله ای در یادگارنامهٔ فخرایی ( نشر نو، تهران، ۱۳۶۳ ) با عنوان «پیر شرفشاه و نگاهی به دیوان بازیافته اش» نوشته که دربردارندۀ این اطلاعات است.
از شاعران معاصر که به گیلکی شعر سروده اند میرزا حسین خان کسمایی را باید نام برد. او که از ادبیات برای مبارزۀ سیاسی استفاده می کرد، به جمع یاران میرزا کوچک خان جنگلی پبوست و ادارهٔ روزنامهٔ جنگل را از سومین شماره بر عهده گرفت. مقالات و اشعار انتقادی به زبان گیلکی از او بر جا مانده که غالب آن ها در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در مجلهٔ فروغ چاپ رشت، به همّت مدیر آن مجله، ابراهیم فخرایی، گردآوری و منتشر شده است. شاعر دیگری که در زمینه های اجتماعی و سیاسی به گیلکی شعر سروده محمدعلی راد بازقلعه ای متولد ۱۲۸۷ شمسی است که سپس به افراشته معروف شد و پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در اروپا درگذشت. او بسیاری از عناصر فرهنگ مردم و اصطلاحات و تعبیرات روستایی اصیل گیلکی را در اشعار گیلکی و فارسی خود وارد کرد. مجموعهٔ اشعارش، که محمود پاینده لنگرودی گیلکی های آن را با ترجمهٔ فارسی، گرد آورده و در سال ۱۳۷۴، تحت عنوان «شعرهای گیلکی افراشته محمدعلی راد بازقلعه ای» منتشر ساخته، آینهٔ زندگی و خلقیّات مردم زحمتکش گیلان دانسته شده است. این شاعر نه تنها در میان سرایندگان گیلک شاخص است، بلکه در تاریخ شعر فارسی نیز جایگاه بلندی دارد. او با چیره دستی، به زبانی مالامال از مفاهیم نمونه وار با رنگ محلی، نماهای گوناگون زندگی شهری و روستایی گیلانیان و مناسبات اجتماعی آنان را وصف کرده و با بینشی مردمی و تیزبینی فرهنگی، به زبان ساده ولی بکر و بی سابقه، خصایص قشرهای گوناگون جامعه را به بیان شاعرانه درآورده است. هم از دورهٔ سلطنت رضاشاه، روزنامه فروشی نابینا و سیّار اشعار او را، که به صورت جزوه های کوچک چاپ می شد و بیشتر در انتقاد از خلقیّات اجتماعی بود، در رشت پخش می کرد که مورد استقبال مردم گیلان واقع می شد. شالی کاران گیلان او را شاعر مدافع حقوق و زبان دل خود می دانستند. از دیگر شاعران میرزا ابراهیم خان ملقب به سراج الدیوان و معروف به سراج نیز شعری به زبان گیلکی با عنوان «شکوای مداح» ( در استقبال از شعر کسمایی ) سروده است. در نیم قرن اخیر سرایش شعر به زبان گیلکی رونق بسیار بیشتری گرفته است. از شاعران گیلکی سرای نسل جدید می توان به شیون فومنی، رحمت موسوی و محمد ولی مظفری اشاره کرد.
... [مشاهده متن کامل]
قدیمی ترین اشعار گیلکی که به صورت مکتوب به دست ما رسیده سروده های سید شرفشاه گیلانی ( تالشی دولابی ) است. وی را نباید با شرفشاه تبریزی اشتباه کرد. وی، بنا به تحقیق رضا مدنی، ظاهراً در قرن هشتم، مقارن دوران فرمانروایی امیر ساسان گسکری ( آغاز فرمانروایی:۷۸۹ هـ ) می زیسته است. مزارش در گیل دولاب ( در مرز گسکر ) ، در محلّی به نام گیل چالان ( توابع شهرستان رضوانشهر ) است. نسخهٔ خطی دیوان او ( تاریخ کتابت به احتمال قوی: ۸۹۸ هـ ) در آکادمی بخارست محفوظ است. دیوان شرفشاه از منابع بسیار پُرارزش برای تحقیق در زبان گیلکی و تحول آن است. گویش مردم گیل دولاب پلی میان گویش های تالشی و گیلکی شمرده شده هم چنان که گویش تنکابن را واسط میان گیلکی و مازندرانی می توان دانست. با نشر برگزیده ادبیات گیلکی، به گردآوری ابراهیم فخرایی، در سال ۱۳۵۸ شمسی، یک دوبیتی دیگر به این اشعار افزوده شد که «منقول از یادداشت ها و جنگ ها و ادبیات شفاهی» معرفی شده بود. یک تک بیت منقول در کتاب گیلان توسط کریم کشاورز و یک دوبیتی، که یک بیت از آن در جایی دیگر ضبط نشده است، مندرج در مجموعهٔ ترانه های گیلکی به گردآوری ملکونف و ۲ دوبیتی نقل شده توسط رضا مدنی را باید بر آن ها افزود که جمعا به ۳۸ دوبیتی و ۴ تک بیت می رسد. از این اشعار، آنچه در دیوان بازیافته هم آمده باشد انگشت شمار است. رضا مدنی مقاله ای در یادگارنامهٔ فخرایی ( نشر نو، تهران، ۱۳۶۳ ) با عنوان «پیر شرفشاه و نگاهی به دیوان بازیافته اش» نوشته که دربردارندۀ این اطلاعات است.
از شاعران معاصر که به گیلکی شعر سروده اند میرزا حسین خان کسمایی را باید نام برد. او که از ادبیات برای مبارزۀ سیاسی استفاده می کرد، به جمع یاران میرزا کوچک خان جنگلی پبوست و ادارهٔ روزنامهٔ جنگل را از سومین شماره بر عهده گرفت. مقالات و اشعار انتقادی به زبان گیلکی از او بر جا مانده که غالب آن ها در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در مجلهٔ فروغ چاپ رشت، به همّت مدیر آن مجله، ابراهیم فخرایی، گردآوری و منتشر شده است. شاعر دیگری که در زمینه های اجتماعی و سیاسی به گیلکی شعر سروده محمدعلی راد بازقلعه ای متولد ۱۲۸۷ شمسی است که سپس به افراشته معروف شد و پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در اروپا درگذشت. او بسیاری از عناصر فرهنگ مردم و اصطلاحات و تعبیرات روستایی اصیل گیلکی را در اشعار گیلکی و فارسی خود وارد کرد. مجموعهٔ اشعارش، که محمود پاینده لنگرودی گیلکی های آن را با ترجمهٔ فارسی، گرد آورده و در سال ۱۳۷۴، تحت عنوان «شعرهای گیلکی افراشته محمدعلی راد بازقلعه ای» منتشر ساخته، آینهٔ زندگی و خلقیّات مردم زحمتکش گیلان دانسته شده است. این شاعر نه تنها در میان سرایندگان گیلک شاخص است، بلکه در تاریخ شعر فارسی نیز جایگاه بلندی دارد. او با چیره دستی، به زبانی مالامال از مفاهیم نمونه وار با رنگ محلی، نماهای گوناگون زندگی شهری و روستایی گیلانیان و مناسبات اجتماعی آنان را وصف کرده و با بینشی مردمی و تیزبینی فرهنگی، به زبان ساده ولی بکر و بی سابقه، خصایص قشرهای گوناگون جامعه را به بیان شاعرانه درآورده است. هم از دورهٔ سلطنت رضاشاه، روزنامه فروشی نابینا و سیّار اشعار او را، که به صورت جزوه های کوچک چاپ می شد و بیشتر در انتقاد از خلقیّات اجتماعی بود، در رشت پخش می کرد که مورد استقبال مردم گیلان واقع می شد. شالی کاران گیلان او را شاعر مدافع حقوق و زبان دل خود می دانستند. از دیگر شاعران میرزا ابراهیم خان ملقب به سراج الدیوان و معروف به سراج نیز شعری به زبان گیلکی با عنوان «شکوای مداح» ( در استقبال از شعر کسمایی ) سروده است. در نیم قرن اخیر سرایش شعر به زبان گیلکی رونق بسیار بیشتری گرفته است. از شاعران گیلکی سرای نسل جدید می توان به شیون فومنی، رحمت موسوی و محمد ولی مظفری اشاره کرد.
