اخوان الصفا

[ویکی نور] اخوان الصفا یا روشنفکران شیعه مذهب، تألیف یوحنا قمیر، کتابی است که به بررسی تفکرات اخوان الصفا پرداخته و با ترجمه محمدصادق سجادی در یک جلد منتشر شده است. این اثر در واقع چهارمین جلد از مجموعه ای است که به بررسی سیر تفکرات و اندیشه های فلسفی در جهان اسلام می پردازد.
کتاب با مقدمه ارزشمند دکتر طه حسین آغاز شده است. پس از آن، مطالب در سه بخش بدین ترتیب تدوین شده است: بخش اول، مشتمل بر اطلاعاتی پیرامون اخوان الصفاست. در بخش دوم، به تفکرات فلسفی اخوان الصفا پرداخته شده و در انتهای کتاب نیز با عنوان «برگزیده ها»، تعدادی از حکایت های آموزنده و توصیه های اخلاقی اخوان الصفا ذکر شده است.
کتاب با مقدمه ای از دکتر طه حسین آغاز شده که در آن به بررسی اوضاع سیاسی و فرهنگی قرن چهارم هجری پرداخته است. وی انحطاط سیاسی و شکوفایی و اعتلای عقلی در میان مسلمانان قرن چهارم هجری را دو پدیده متناقض می داند که آثار فراوانی در پی داشته و شاید استوارترین و آشکارترین آنها «رسائل اخوان الصفا» باشد. کتاب مزبور به بهترین و نیرومندترین شکلی این دو پدیده متناقض را به تصویر می کشد؛ از یک سوی، فساد حیات سیاسی آن روزگار را تصویر می کند؛ چه، نویسندگان این رسائل جماعتی بودند که هنوز هیچ یک از آنها را به درستی بازنمی شناسیم؛ زیرا در پرده کار می کردند و قبل از هر چیز هدفی سیاسی داشتند. آنها دشمن نظام سیاسی بغداد بودند؛ همان طورکه نظام سیاسی موجود در قاهره را نیز یاری نمی کردند و اخلاصی نسبت به آنها نداشتند. اهداف سیاسی آنها افراطی بود. آنها از «غلات شیعه» بودند و شاید از اسماعیلیان.به اعتقاد وی «رسائل اخوان الصفا» شباهت بسیاری به یک دایرةالمعارف فلسفی - علمی دارد که تمام آنچه یک فرد با فرهنگ آن روزگار می بایست آن را تحصیل نماید، در آن جمع آوری شده است.
رسائل اخوان الصفا مجموعه ای است از موضوعات متنوع، اما غیر منسجم. پنجاه و دو رساله باقی مانده از فرهیختگان ناشناخته این رسائل را نمی توان در یک چارچوب واحد جای داد. این جماعت، پیگیر موضوع واحدی نبودند و به تناسب نیاز مخاطب یا شرایط فکری - اجتماعی زمان، تحلیل هایی بعضاً ابتکاری و شگفت آور در باب موضوعات مختلف از خود به جای گذاشته اند. هدف اصلی اخوان الصفا، چنان که از فحوای کلام ایشان برمی آید، اصلاح فکری جامعه به ویژه در حوزه عقلانیت دینی بوده است و به تعبیر برخی از اخوان شناسان، این گروه از زمانه خویش چند قرن پیش تر بودند.
مطالب بخش های مختلف کتاب به اختصار بدین شرح است:

اِخْوان الصَّفا
انجمنی سرّی که با هدف های دینی، فلسفی، علمی و سیاسی، حدود ۳۰۷ق در بصره تأسیس شد. اعضای این انجمن ازجمله ابوسلیمان مقدسی، ابوالحسن زنجانی، ابواحمد مهرجانی و زید بن رفاعه تمایلات معتزلی و اسماعیلی داشتند. فلسفۀ آن ها نوعی التقاط فلسفه یونانی همراه عناصر شرقی و ایرانی با گرایش باطنی بود. اخوان با مکتب ارسطو آشنایی داشتند اما با آموزه های فیثاغوری و افلاطونی و نوافلاطونی آمیخته تر بودند. در مجموع شناخت آنان از فلسفۀ یونانی کمتر از مطالبی بود که کِندی و فارابی پیش از آن عرضه کرده بودند. این گروه برای آشتی دادن دانش یونانی با شریعت به تأویل های باطنی دست می زدند. مجموعه ای از ۵۲ رساله تحت عنوان «رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفا» گرد آوردند که در نوع خود دایرةالمعارف یا دانشنامه ای بزرگ بود. از این میان ۱۴ رساله در زمینۀ ریاضیات و منطق؛ ۱۷ رساله دربارۀ علوم طبیعی؛ ۱۰ رساله دربارۀ مابعدالطبیعه و ۱۱ رسالۀ دیگر در مورد تصوف، احکام نجوم و طلسمات بود. طبقه بندی علوم در این رساله ها برمبنای طبقه بندی های ارسطو استوار بود که پیش از آن فیلیپونوس و فارابی نقل کنندۀ آن بودند. آنان به انگیزۀ عرضۀ عقلانی از شریعت، غایت اندیشۀ خود را تشبّه به خداوند می دانند، لذا با هماهنگی و مشارکت با یکدیگر، افزون بر اصلاح مسائل معیشتی و مادّی یکدیگر، برآنند که مردم را در رشد معنوی شان کمک نمایند، و در این راستا محفل دوستان باید در همه جا دور از چشم نامحرمان باشد. دست مایۀ فکری این گروه مبنی بر تأویل عقلانی شریعت از یک سو، و دعوت بر اختفا از سوی دیگر، مجموعۀ تعلیمات آن ها را همانند باطنیان اسماعیلی جلوه داده است. آزاداندیشی و دوری از تعصب، شعار تمامی اخوان می باشد، بر همین اساس در نظر اینان اندیشه و روح اخوان در مراتب سلوکی از آغاز خلقت آدم تا روز قیامت ظهور داشته و خواهد داشت، هم چنان که امام به حق از ابتدای خلقت تا انتها همواره وجود خواهد داشت و هرگز غایب نخواهد بود. نیز← رسائل