احمدیلیان

برای نخستین بار در زمان ملکشاه سلجوقی لقب و منصب اتابک پدیدار شد. به گزارش ابن اثیر خواجه نظام الملک وزیر برای رسیدگی سپاهیان درخواست اختیارات بیشتری کرد و سلطان گفت: تمام امور ریز و درشت حکومت را به تو واگذار کردم و تو به منزله پدر هستی … و به وی القابی داد که از جمله آن ها لقب اتابک بود. غیر از مورد اسثنایی خواجه نظام الملک که همزمان هم وزیر ملکشاه بود و هم اتابک او، تمام اتابک ها فرماندهان نظامی بودند. از این دوره سلاطین سلجوقی بنا بر سنتی که گذارده شد، سرپرستی امور شاهزادگان را به فرماندهان نظامی کاردان و مقرب که غالباً از غلامان درگاهی سابق بودند واگذار می کردند و به ایشان اتابک می گفتند. اتابکان تصدی امور شاهزادگان سلجوقی و اداره ولایات آنان را بر عهده داشتند و هنگامی که سلطان های سلجوقی قدرت خویش را از دست می دادند، این فرماندهان و فرمانداران با اختیارات فراوانشان، نیابت سلطنت شاهزادگان را دستاویز قرار داده و اسباب استقلال خود را فراهم می کردند. بنابراین پدیده دولتهای اتابکی نتیجه غلبه نظامی گری در دولت سلجوقی و اهمیت یافتن مقامات سپاهی بود و این دولت ها نقش برجسته ای در تاریخ ایران و اسلام پس از تجزیه حکومت سلجوقیان تا ظهور مغولان داشتند. مفهوم اتابک در بین سلجوقیان کمابیش حفظ شد، اما در سلجوقیان روم، ایوبیان حلب، مملوک ها و حتی سلطنت گرجستان، تنها به معنی لقب پر زرق و برقی به عنوان سردار استفاده می شد. در این میان اتابکان لرستان به گفته میرخواند، اتابکان جعلی بودند، نه واقعی، چونکه هنگام چیرگی ابو طاهر محمد مؤسس این خاندان بر لرستان، دستور داد که مردم او را اتابک خوانند و اولادش که حاکم بر لرستان شدند، نیز خود را اتابک خواندند. عبدی بیگ شیرازی در تکمله الاخبار می گوید که در زمان صفویه به جای اتابک واژه لَلِ‍ه به کار می رفته اما همان مفهوم سرپرست شاهزاده را داشته است.
آق سُنْقُرِ اَحْمَدیلی، را می توان نخستین فردی دانست که اتابک مراغه نامیده شده و مؤسس واقعی این سلسله است. مینورسکی و کسروی، آق سنقر را کُرد شده خاندان عربی الاصل روادی می دانند، و حتی کسروی ( و ذبیح الله صفا ) آق سنقر را پسر احمدیل می داند، ولی سندی بر این مدّعا ندارد و ظاهراً دلیل او این است که آق سنقر جانشین احمدیل بوده و نسبت احمدیلی داشته است. بعید است که یک خاندان کردی یا عربی نام پسر خود را از کلمات ترکی انتخاب کند. نظامی گنجوی که هفت پیکر را به نام علاءالدّین یکی از نوادگان آق سنقر سروده، او را از نسل آق سنقر می داند و به «احمدیل» اشاره نمی کند. وی می گوید: «نسل آق سنقر مُؤیَّد از اوست». در ضمن، شایان توجه است که همیشه از آق سنقر به عنوان ال احمیدیلی نام برده شده و نه ابن احمدیل، که معمولاً فرزند بلاواسطه را با «ابن» به پدر منسوب می دارند، امّا غلامان را با یاء نسبت به نام اربابشان می خوانند.