احزاب ملّی گرای ایران
احزابی با نگرش ملی گرایانه و عمدتاً با تکیه بر حفظ وحدت و تمامیت ملی در ایران. نخستین احزاب ملی ایران، همچون احزاب چپ ، ریشه در انجمن های مشروطه خواه، به ویژه انجمن مخفی داشت . حزب اجتماعیون اعتدالیون را که در کنار حزب دموکرات عامیون یکی از دو حزب اصلی مشروطه خواهان بود، شاید بتوان پیش گام احزاب سیاسی ملی گرا دانست . اندیشه و مرام این حزب ، تلفیقی از تمایلات آزادی خواهانه ، قانون طلبانه ، ناسیونالیستی با تعلقات دینی و مذهبی بود و در آن ملّیون روشنفکر و آزادی خواه در کنار رجال مذهبی و علمای دینی گرد آمده بودند. از این رو تفکیک احزاب ملی و مذهبی در نخستین دورۀ تحزیب در ایران (عصر مشروطه) چندان مفهومی نداشت و سخن از دو دسته احزاب ملی و مذهبی ، در دورۀ بعدی تحزیب (دهۀ۱۳۲۰ )، مصداق می یابد. جز برخی احزاب چپ و مشخصاً حزب توده از یک سو و بعضی احزاب اسلام گرا همچون فداییان اسلام از سوی دیگر، تقریباً همه احزاب دهۀ ۱۳۲۰ برمبنای گرایش ها و احساسات ناسیونالیستی اعم از معتدل یا افراطی شکل گرفتند و مقولاتی چون ملت یا مردم و میهن یا وطن نقش اصلی در مرامنامه ها، برنامه ها، آرمان ها و شعارهای آن ها داشت. شماری از احزاب سیاسی ملی ، مشخصاً ناسیونالیست بودند و برخی تلفیقی از ناسیونالیسم و گرایش های چپ ، ناسیونالیسم و تمایلات مذهبی یا هر سه جریان فکری محسوب می شدند. حزب ایران ، حزب استقلال ، حزب پیکار، حزب میهن پرستان ، حزب میهن ، حزب وحدت ایران ، حزب اتحاد ملی ، حزب وطن ، حزب ارادۀ ملی ، حزب ملت ایران ، حزب زحمتکشان ملت ایران و بسیاری احزاب کوچک تر، مجموعۀ متنوعی از احزاب ملی یا ناسیونالیستی سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ محسوب می شوند. حزب آریا، حزب سومکا، حزب امکا و حزب پان ایرانیست در شمار احزاب ناسیونالیستی افراطی این دوره بودند. حزب زحمتکشان ملت ایران (نیروی سوم) از احزاب سیاسی با تلفیقی از گرایش های ملی (ناسیونالیستی) و چپ (سوسیالیستی) بود. جمعیت خداپرستان سوسیالیست و جمعیت آزادی مردم ایران نیز در زمرۀ احزابی بودند که تلفیقی از هر سه جریان فکری ملی ، چپ و مذهبی را در خود داشت. با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ احزاب ملی نیز همچون سایر احزاب سیاسی با سرکوب و منع و توقف فعالیت روبه رو شدند. احزاب ایران ، ملت ایران و نیروی سوم که تا پیش از کودتا بزرگ ترین و فعال ترین ائتلاف حزبی کشور با نام «جبهۀ ملی ایران» را تشکیل می دادند، پس از کودتا هم در قالب تنها تشکل سیاسی فعال علیه کودتا با عنوان نهضت مقاومت ملی به فعالیت های سیاسی مخفی روی آوردند. جمعیت آزادی مردم ایران نیز که از احزاب عضو جبهۀ ملی بود، با نام حزب مردم ایران در نهضت مقاومت ملی عضویت یافت. در مقطع کوتاه سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ فضای آزاد زودگذری فراهم شد که بار دیگر برخی احزاب ملی گرا مجال فعالیت یابند. حزب ایران ، حزب ملت ایران ، حزب مردم ایران و نیروی سوم ، با نام جدید جامعۀ سوسیالیست های نهضت ملی ایران ، ازجملۀ این احزاب بودند که برخی مشخصاً ناسیونالیستی و بعضی تلفیقی از گرایش های ناسیونالیستی و سوسیالیستی محسوب می شدند. جمعیت نهضت آزادی ایران نیز که در این دوره تشکیل شد، در زمرۀ احزاب ملی و هم درشمار احزاب مذهبی ملی گرا قرار داشت. در آستانۀ انقلاب اسلامی ، شماری از هر سه دسته احزاب ملی ، مذهبی و چپ تجدید حیات یافتند یا فعالیت های خود را از سر گرفتند. احزاب و گروه های متعدد جدیدی نیز دور دو طیف حزبی مذهبی و چپ پدید آمدند؛ اما احزاب ملی عمدتاً به احزاب و تشکل های پیشین محدود مانده و مشخصاً در قالب احیای جبهۀ ملی ایران با نام جبهۀ ملی چهارم ظاهر شدند.
احزابی با نگرش ملی گرایانه و عمدتاً با تکیه بر حفظ وحدت و تمامیت ملی در ایران. نخستین احزاب ملی ایران، همچون احزاب چپ ، ریشه در انجمن های مشروطه خواه، به ویژه انجمن مخفی داشت . حزب اجتماعیون اعتدالیون را که در کنار حزب دموکرات عامیون یکی از دو حزب اصلی مشروطه خواهان بود، شاید بتوان پیش گام احزاب سیاسی ملی گرا دانست . اندیشه و مرام این حزب ، تلفیقی از تمایلات آزادی خواهانه ، قانون طلبانه ، ناسیونالیستی با تعلقات دینی و مذهبی بود و در آن ملّیون روشنفکر و آزادی خواه در کنار رجال مذهبی و علمای دینی گرد آمده بودند. از این رو تفکیک احزاب ملی و مذهبی در نخستین دورۀ تحزیب در ایران (عصر مشروطه) چندان مفهومی نداشت و سخن از دو دسته احزاب ملی و مذهبی ، در دورۀ بعدی تحزیب (دهۀ۱۳۲۰ )، مصداق می یابد. جز برخی احزاب چپ و مشخصاً حزب توده از یک سو و بعضی احزاب اسلام گرا همچون فداییان اسلام از سوی دیگر، تقریباً همه احزاب دهۀ ۱۳۲۰ برمبنای گرایش ها و احساسات ناسیونالیستی اعم از معتدل یا افراطی شکل گرفتند و مقولاتی چون ملت یا مردم و میهن یا وطن نقش اصلی در مرامنامه ها، برنامه ها، آرمان ها و شعارهای آن ها داشت. شماری از احزاب سیاسی ملی ، مشخصاً ناسیونالیست بودند و برخی تلفیقی از ناسیونالیسم و گرایش های چپ ، ناسیونالیسم و تمایلات مذهبی یا هر سه جریان فکری محسوب می شدند. حزب ایران ، حزب استقلال ، حزب پیکار، حزب میهن پرستان ، حزب میهن ، حزب وحدت ایران ، حزب اتحاد ملی ، حزب وطن ، حزب ارادۀ ملی ، حزب ملت ایران ، حزب زحمتکشان ملت ایران و بسیاری احزاب کوچک تر، مجموعۀ متنوعی از احزاب ملی یا ناسیونالیستی سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ محسوب می شوند. حزب آریا، حزب سومکا، حزب امکا و حزب پان ایرانیست در شمار احزاب ناسیونالیستی افراطی این دوره بودند. حزب زحمتکشان ملت ایران (نیروی سوم) از احزاب سیاسی با تلفیقی از گرایش های ملی (ناسیونالیستی) و چپ (سوسیالیستی) بود. جمعیت خداپرستان سوسیالیست و جمعیت آزادی مردم ایران نیز در زمرۀ احزابی بودند که تلفیقی از هر سه جریان فکری ملی ، چپ و مذهبی را در خود داشت. با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ احزاب ملی نیز همچون سایر احزاب سیاسی با سرکوب و منع و توقف فعالیت روبه رو شدند. احزاب ایران ، ملت ایران و نیروی سوم که تا پیش از کودتا بزرگ ترین و فعال ترین ائتلاف حزبی کشور با نام «جبهۀ ملی ایران» را تشکیل می دادند، پس از کودتا هم در قالب تنها تشکل سیاسی فعال علیه کودتا با عنوان نهضت مقاومت ملی به فعالیت های سیاسی مخفی روی آوردند. جمعیت آزادی مردم ایران نیز که از احزاب عضو جبهۀ ملی بود، با نام حزب مردم ایران در نهضت مقاومت ملی عضویت یافت. در مقطع کوتاه سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ فضای آزاد زودگذری فراهم شد که بار دیگر برخی احزاب ملی گرا مجال فعالیت یابند. حزب ایران ، حزب ملت ایران ، حزب مردم ایران و نیروی سوم ، با نام جدید جامعۀ سوسیالیست های نهضت ملی ایران ، ازجملۀ این احزاب بودند که برخی مشخصاً ناسیونالیستی و بعضی تلفیقی از گرایش های ناسیونالیستی و سوسیالیستی محسوب می شدند. جمعیت نهضت آزادی ایران نیز که در این دوره تشکیل شد، در زمرۀ احزاب ملی و هم درشمار احزاب مذهبی ملی گرا قرار داشت. در آستانۀ انقلاب اسلامی ، شماری از هر سه دسته احزاب ملی ، مذهبی و چپ تجدید حیات یافتند یا فعالیت های خود را از سر گرفتند. احزاب و گروه های متعدد جدیدی نیز دور دو طیف حزبی مذهبی و چپ پدید آمدند؛ اما احزاب ملی عمدتاً به احزاب و تشکل های پیشین محدود مانده و مشخصاً در قالب احیای جبهۀ ملی ایران با نام جبهۀ ملی چهارم ظاهر شدند.
wikijoo: احزاب_ملی_گرای_ایران