اثیرالدین ابهری مفضل بن عمر

[ویکی نور] «اثیرالدین ابهری مفضل بن عمر بن مفضل» (د 663ق1265/م)، فیلسوف، منطقی، منجم و ریاضی دان بوده و از جزئیات زندگانی وی همین اندازه معلوم است که از مردم ابهر - شهری میان زنجان و قزوین - بوده است. برخی از متأخران، او را ابهری سمرقندی دانسته اند؛ اما علت این انتساب دانسته نیست. آیا پدرانش از اهل سمرقند بوده اند؟ خود او مدتی در سمرقند زیسته است؟ و یا مقصود از ابهر یکی از مضافات سمرقند است؟ به هرحال در منابع قدیم هیچ گونه خبری در این باره در دست نیست. از طرف دیگر در ایرانیکا آمده است که اثیرالدین در موصل متولد شده و همان جا به تحصیل پرداخته است. اگرچه می توان تحصیل اثیرالدین را در موصل به جهت شاگردی او نزد کمال الدین بن یونس موصلی محتمل دانست، ولی اینکه در موصل زاده شده باشد، در هیچ یک از منابع قدیم به این مطلب اشاره نشده است؛ وانگهی اگر این دانشمند در موصل متولد شده و تحصیل کرده باشد، چرا به ابهری یا ابهری سمرقندی شهرت یافته است؟ افزون بر اینها تصریح خود اثیرالدین مبنی بر اینکه وی از دیار خویش برای استفاده از محضر شیخ کمال الدین بن یونس راهی موصل شده است، احتمال ولادت او را در موصل یکسره نفی می کند.
اثیرالدین از شاگردان مشهور امام فخر رازی است. تحصیل او نزد امام فخر باید در یکی از نواحی خوارزم، ماوراءالنهر (دربار سلاطین غور)، غزنه و هرات بوده باشد؛ زیرا مجالس درس وی در این نواحی - مخصوصا در هرات - تشکیل می شد و به این ترتیب اثیرالدین باید به خراسان نیز سفر کرده باشد.
از استادان دیگر وی، کمال الدین ابوالفتح موسی بن یونس موصلی (551-639ق) است و اثیرالدین نزد او ریاضیات و نجوم آموخته است. ابن خلکان می نویسد: من خود شاهد بودم که اثیرالدین، در محضر کمال الدین یونس مانند طالب علمی کتاب به دست می نشست و مجسطی می خواند، درحالی که خود مقام بلندی در علم داشت و مردم از مصنفات او استفاده می کردند.
پس از بروز فتنه مغول و آشفتگی اوضاع، اثیرالدین نیز مانند بسیاری از دانشمندان در پی یافتن مأمنی مناسب به سفر پرداخت. ابتدا به سوی شام رفت و مدتی در اربل و دمشق بسربرد. در دمشق پیوسته با اهل علم ارتباط داشت و چندی در خدمت محیی الدین محمد بن محمد بن سعید بن ندی (د 651ق) بود.
از شام رهسپار بلاد روم (آسیای صغیر) گردید و در محیط نسبتا آرام آنجا که پناهگاه دانشمندان و عارفان سده 7ق بود، ماندگار شد و ازاین پس اوقات خود را به تدریس و تعلیم و تألیف می گذرانید.
اثیرالدین معاصر نصیرالدین طوسی بود و این دو دانشمند در زمینه مسائل علمی و فلسفی با یکدیگر مکاتباتی داشتند. متن یکی از این مکاتبات که به زبان فارسی است، بر جای مانده است. به عقیده برخی از محققان معاصر، اثیرالدین نیز مانند بسیاری از ریاضی دانان زمان خود در رصدخانه مراغه که به همت خواجه نصیر طوسی برپا شده بود، فعالیت داشت. بااینکه بعضی از شاگردان اثیرالدین - مانند نجم الدین دبیران کاتبی قزوینی - در رصدخانه مذکور فعالیت داشتند، ولی ارتباط مستقیم خود او با این رصدخانه محرز نیست و تا زمانی که مدارک قطعی در این باره به دست نیاید، آن را باید با شک و تردید تلقی کرد.