اثر علی دشتی

علی دشتی پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، در حالی که در میانهٔ دههٔ هشتاد زندگی اش بود، دستگیر، زندانی و در دادگاه انقلاب به اتهام نوشتن کتاب #بیست و سه سال# و نقد اسلام، به# اعدام# محکوم شد.
آثار مختلف علی دشتی بالغ بر ۴۰ جلد کتاب است.
تولد و خردسالی:
وی در ۱۱ فروردین ۱۲۷۶ خورشیدی ( ۱۳۱۲ قمری ) در محله پشت بازار کربلا در یک خانوادهٔ ایرانی به دنیا آمد. پدرش شیخ عبدالحسین دشتی از شیوخ بزرگوار دشتی، روحانی خوش نام و مورد احترام و از مردم روستای تلخو سابق ( زر خاک ) در بخش کاکی شهرستان دشتی، استان بوشهر بود. علی دشتی تحصیلاتش را در حوزه های علمیه نجف شروع کرد، و تحصیلات ابتدایی خود را در روستای گل اسپیه از توابع شهرستان دلفان به اتمام رساند.
دوره احمد شاهی:
جاذبهٔ آزادی بعد از عزل محمدعلی شاه و اوایل سلطنت احمد شاه، او را در سال ۱۲۹۸ به ایران کشاند. او در سن بیست و چهار سالگی در کوران جنگ جهانی اول همراه پدر و برادرانش، عراق را به مقصد ایران ترک گفت و برخلاف تربیت مذهبی و توقعات خانوادگی، در فضای پرآشوب آن روزگار به دنیای سیاست و مطبوعات وارد شد. فعالیت روزنامه نگاری را در شهر شیراز و در روزنامه فارس آغاز کرد. در سال ۱۳۰۴ روزنامه خلیج فارس را منتشر نمود، ولی اندکی بعد مقاله ای از او منتشر شد که، به نوشته رکن زاده آدمیت عامه نپسندیدند، هیاهویی راه انداختند و ارادهٔ قتلش را کردند. ناچار در منزل عبدالحسین میرزا فرمانفرما که والی فارس بود پناهنده شد و فرمانفرما او را پنهانی به اصفهان فرستاد. اقامت دشتی در اصفهان هم مانند شیراز کوتاه بود و بعد از پنج ماه به تهران رفت.
دشتی در مقام ناشر هفته نامه �ستاره ایران� در تهران مشغول به کار گشت. در همین زمان بود که او به عنوان یکی از منتقدین قرارداد ۱۹۱۹ میلادی، نخستین امکان را برای فعالیت در زمینه سیاست بدست آورد. او که در پی انتقادهای خویش در زمینه قرارداد ۱۹۱۹ برای نخستین بار با اقامت در زندان آشنا شده بود، سه بار دیگر محکوم به حبس شد و سرانجام به عراق تبعید گردید. دوره دوم اقامت او در زندان در پی کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ بود او بسان بسیاری از فعالان سیاسی دیگر در آن دوره بازداشت شد و تا پایان دولت نود روزه ضیاءالدین طباطبایی در زندان ماند.
دشتی در این مدت برداشت ها و انتقادهای خود را در روزگار زندانی بودنش را در یادداشت هایی گردآوری کرد که ابتدا در روزنامه شفق و سپس در قالب کتابی به نام �ایام محبس� منتشر شد. این اولین کتاب دشتی بود و برای او شهرت زیادی به عنوان یک نویسنده به ارمغان آورد و تا مدت ها بارها تجدید چاپ شد. �ایام محبس� کتابی کاملاً احساسی دربارهٔ موضوعی کاملاً سیاسی بود و افزون بر ارزش های ادبی، اولین کتابی است که به توصیف زندان و زندانی سیاسی می پردازد. دشتی در این کتاب به شدت بر اشرافیت و زندگی مدرن غربی می تازد و اسلام را راه رستگاری بشر می نمایاند.
دشتی در ۱۱ اسفند ۱۳۰۰ روزنامهٔ �شفق سرخ� را منتشر کرد. او هدف خود را �تولید انقلاب افکار و تهییج روح و بیداری جامعه� اعلام کرد. در این دوره هواداری دشتی از رضاخان بارزتر شد و این نشریه از پیشاهنگان معرفی جمهوری آتاتورکی ترکیه به ایرانیان بود. روزنامه شفق سرخ بارها به سبب چاپ مقالات تندش دچار توقف شد. نخستین بار این روزنامه در سال ۱۳۰۱ در دوران نخست وزیری قوام السلطنه توقیف شد. شفق سرخ با پشت سر گذاشتن موانعی چون سانسور و توقیف، به مدت بیش از سیزده سال به چاپ رسید. دشتی افزون بر مسئولیت چاپ، همچنین به نوشتن مقالاتی در زمینه امور سیاسی، اجتماعی و ادبی برای آن روزنامه پرداخت. روزنامه �شفق سرخ� بزودی محل مناسبی برای چاپ آثار و ارائه افکار روشنفکران آن دوره شد.
در انتخابات دوره پنجم مجلس شورای ملی علی دشتی با حمایت های رضاخان به عنوان نماینده مردم ساوه انتخاب شد اما اعتبارنامه او با مخالفت سید حسن مدرس و جمع دیگری از فراکسیون اقلیت مجلس، مخالفان رضاخان و جمهوری و حتی عده ای از طرفداران رضاخان که متحدان او بودند روبرو شد و مورد تأیید قرار نگرفت.
علت مخالفت مدرس، ارائه اسنادی دال بر جاسوسی دشتی برای انگلیسی ها بود. با درخواست مدرس از مطبوعات روزنامه سیاست که ارگان اقلیت مجلس بود سندی با نشانه سفارت انگلیس انتشار داد. در آن سند که در جلد دوم کتاب تاریخ بیست ساله منتشر گردیده است؛ آمده که هاروارد سفیر وقت انگلیس دستور می دهد که به دشتی به علت خدماتی که به انگلیس انجام داده پول پرداخت گردد. نهایتاً اعتبارنامه وی با ۶۶ رای مخالف رد شد.
به گفته عبدالله شهبازی مطالعه تاریخ زندگانی دشتی ـ که مخالفت مدرس در دوره پنجم با اعتبارنامه وی از راهیابی او به مجلس جلوگیری کرد، ضمن آنکه وی یکی از مخالفان مهم ایده های مدرس و موافقان مظاهر تجدد در ایران ( مانند: کشف حجاب، جمهوری، تغییر خط ) محسوب می شد ـ لایه های دیگری هم می تواند داشته باشد که نیارمند پژوهشهای تفصیلی است.
دوره رضا شاه:
عکس علی دشتی در جوانی ( در لباس روحانیت ) موجود است.

نقطه آغاز پیشرفت علی دشتی در زمینه سیاست با استقرار نظام پهلوی رضاشاه شکل گرفت و در سال ۱۳۰۶ به نمایندگی مردم بوشهر به مجلس شورای ملی دوره ششم راه یافت و در دوره های هفتم و هشتم نماینده ساوه بود و در دوره نهم دوباره به عوان نماینده بوشهر در مجلس حضور داشت. درخلال این سال ها اعتقادات مذهبی علی دشتی کمرنگ تر شد و لباس روحانیت را به کناری نهاد و از شغل حرفه ای روزنامه نگاری هم برای همیشه کناره گیری کرد.
علی دشتی در ۱۳۱۴ یک روز پس از اتمام دوره وکالتش در مجلس نهم به خاطر نوشته هایش دوباره به زندان افتاد و روزنامه اش نیز ممنوع شد. او بعدها در مجلس سیزدهم سبب زندانی شدنش را �کمتر تملق گفتن� و تعریف نکردن زیاد از رضاشاه در کنفرانس بین المجالس در استانبول ذکر کرد. [۱۰] پس از سه ماه حبس، دشتی که دچار بیماری شده بود، به بیمارستان منتقل و سرانجام پس از پنج ماه آزاد شد. در پی بهبودی و برداشته شدن محدودیت ها که حدود هفت ماه در بیرون از زندان برایش مقرر شده بود، خود را دوباره کاندید مجلس کرد و در آبان ۱۳۱۸ دشتی دوباره به عنوان نماینده مردم دماوند به مجلس دوازدهم راه یافت و در مجلس سیزدهم نیز نماینده مردم دماوند بود.
دشتی پس از ناکامی در انتخابات مجلس یازدهم، به ریاست �اداره راهنمای نامه نگاری� منصوب شد. این اداره کار بررسی و سانسور روزنامه و کتب را بر عهده داشت و بدون ممهور کردن کتب و مقالات به مهر این اداره ( موسوم به مهر �روا� ) هیچ چاپخانه ای مجاز به انتشار آن نبود. دشتی سابقه فعالیت در اداره ممیزی را نیز داشت.
در آذر ۱۳۲۰ همراه با جمال امامی و ابراهیم خواجه نوری و کسانی دیگر، جزو هیئت مؤسسان حزب عدالت بود و در طی دهه ۱۳۲۰ همراه با این حزب در صحنه انتخابات مجلس فعال بود. این فعالیت تا سال ۱۳۲۷ ادامه داشت.
دوره پهلوی دوم:
در سال هایی که محمد رضا پهلوی تازه به حکومت رسیده بود؛ با روی کار آمدن قوام السلطنه در سال ۱۳۲۱ دشتی نطق تندی علیه او در مجلس ایراد کرد که با برخورد شدید قوام مواجه شد. دشتی و حزب عدالت از عوامل اصلی برانگیختن مردم در اعتراضات خونین سال ۱۳۲۱ شناخته شدند که به بلوای نان شهرت یافت.
دشتی در سال ۱۳۲۲ به عنوان نماینده مردم تهران به مجلس چهاردهم راه یافت. در حالی که دکتر محمد مصدق و نه تن دیگر نیز با همین نمایندگی در مجلس حضور داشتند.
در این سال ها دشتی به یادگیری زبان فرانسه پرداخت. در زندگی او، فرانسه در حکم دروازه ای به فرهنگ و تمدن جهان مدرن بود. او همچنین در کنار آن زبان، توجه و علاقهٔ ویژه ای به تاریخ و فرهنگ انگلیس و روسیه داشت. علاوه بر زبان مادری، عربی و فرانسه، دو زبان اصلی بودند که ارتباط دشتی را با فرهنگ عرب و اروپا، به خصوص از طریق ترجمه کتاب های پرطرفدار، برقرار می کردند. پرسشی که ذهن کنجکاو مترجم را در بررسی آثار اروپایی به خود مشغول می ساخت، یافتن راز موفقیت جهان غرب بود. علی دشتی برداشت و تفسیر دوگانه ای در جستجوی یافتن پاسخ آن پرسش داشت. او خود را وطن پرست ایرانی می دانست و علم، تکنولوژی، توانایی اقتصادی و نظامی، همچنین فردگرایی و تأثیر فرد بر امور اجتماعی و سیاسی در اندیشه دشتی ابعاد پیشرفت و تکامل بشریت را تشکیل می دهند و ضامن بقای جامعه در گذر زمان هستند. در پیشرفت هند و ژاپن در آن دوره، دشتی تحقق نظریات خود را بازمی یافت، و ایران را در مسیر خود برای پیشرفت کمتر از آن کشورها نمی دانست.
دشتی در پی اختلافاتی که با قوام السلطنه بر سر سیاست او، حزب توده و دخالت شوروی سابق داشت در بهار ۱۳۲۵ به زندان انداخته شد و مدت شش ماه در حبس بسر برد. پس از آزادی به فرانسه رفت و در سال ۱۳۲۷ دوباره به تهران بازگشت.
در ۲۰ بهمن ۱۳۲۸ اولین مجلس سنای ایران تشکیل شد. دشتی در سال ۱۳۳۲ وارد مجلس سنا شد و این سمت را تا پایان حکومت پهلوی به مدت ۲۶ سال برعهده داشت. در آذرماه ۱۳۲۷ او به عنوان سفیر ایران وارد قاهره شد و تا اسفند ۱۳۲۹ در مصر ماند. همچنین او در ۱۲ آبان ۱۳۴۱ به عنوان سفیر به بیروت اعزام شد.
حوادث ۱۵ خرداد ۴۲:
با شروع شدن حوادث ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ دشتی که خود در مدارس علمیه تحصیل کرده بود در لبنان به عنوان سفیر ایران رایزنی های با روحانیون و علمای شیعه آنجا به نفع رژیم پهلوی داشت. با وجود اینکه دشتی منتقد جدی روحانیت بود از سیاست های اسدالله علم در وقایع خرداد ۱۳۴۲ انتقاد می کرد. این انتقادها و نصایح دشتی به شاه برای او چندان خوشایند نبود.
گفته می شود که دشتی از شاه تقاضای آزادی یا لغو تبعید آیت الله خمینی را کرد که در جواب شاه پاسخ تندی به او داده است.
انزوای سیاسی و سکوت:
از سال ۱۳۴۴ به بعد دشتی به انتقاداتی از دولت عباس هویدا نیز پرداخت اما پس از مدتی از ورود به مباحث سیاسی به کلی کناره گرفت و حتی با اوج گیری جنبش عمومی منجر به انقلاب سال ۱۳۵۷ نیز سکوت اختیار کرد و تنها به مسائل ادبی پرداخت.
پس از انقلاب:
با تشکیل نظام جمهوری اسلامی، علی دشتی که در میانهٔ دههٔ هشتاد زندگی اش بود، دستگیر و در دادگاه انقلاب به اتهام نوشتن کتاب بیست و سه سال به اعدام محکوم شد.
احسان نراقی نقل کرده بود که علی دشتی در بیمارستان جم از وی تقاضای تهیه سیانور کرده بود تا از تحقیر، شکنجه و آزارهای زندان خلاص شود.
وی در ۲۶ دی ۱۳۶۰ در سن ۸۷ سالگی در بیمارستان جم در تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله شهرری به خاک سپرده شد.
علی دشتی تا پایان عمر مجرد زیست و خواهرزاده او دکتر مهدی ماحوزی همدم سال های آخر عمرش بود که پس از درگذشتش، در تابستان سال ۱۳۶۲ یادداشت های منتشر نشده دشتی پیرامون ناصر خسرو را با عنوان �تصویری از ناصرخسرو� منتشر کرد. او همچنین مجموعه ای از یادداشت ها و تقریرات سال های پایانی عمر دشتی را که از اواسط سال ۱۳۵۸ و اندکی پیش از دستگیری و مرگش تا آبان ۱۳۶۰ نوشته شده بود را به نام �عوامل سقوط� در سال ۱۳۸۱ منتشر کرد.
انتقادات به دشتی:
پیشینه نقد علی دشتی به زمانی بر می گردد که دکتر غلامحسین مصاحب - پدر ریاضیات جدید ایران و بنیانگذار اولین دائرةالمعارف فارسی - کتابی در نقد علی دشتی به نام �دسیسه های علی دشتی� در سال ۱۳۲۴ منتشر کرد.
دکتر مصاحب نوشته دیگری دارد که با امضای نویسنده گمنام در شماره ۱۵۰ روزنامه شفق ۲۳ مرداد ۱۳۲۴ منتشر شده است.
حمایت از رضا شاه در جمهوری:
به گفته مصاحب �رضا شاه از روزی که وزیر جنگ شد قانون اساسی را نقض کرد و دشتی از او حمایت نمود�. وی به مقاله دشتی در شفق سرخ، مورخ ۳۰ شهریور ۱۳۰۹، اشاره می کند و آن را �روزی نامه� می خواند. دشتی در جلسه ۳۰ خرداد ۱۳۱۳ مجلس شورای ملی می گوید: �ما اعلیحضرت پهلوی را تنها یک نفر پادشاه خودمان نمی دانیم بلکه او را مظهر ایدئال ملّی خودمان می دانیم… ما شاه خود را از صمیم قلب دوست داریم و مظهر افکار و ایدئال ملّی مان می دانیم. �
سهم شیخ علی دشتی و شفق سرخ او در غوغای جمهوری رضا خانی چنان بزرگ بود که ملک الشعرای بهار در منظومه �جمهوری نامه� نام او را، در کنار میرزا کریم خان رشتی و سید محمد تدین، به عنوان یکی از گردانندگان اصلی این غائله ذکر کرد:
چو جمهوری شود آقای دشتی
علمدارش بود شیطان رشتی
تدین آن سفید کهنه مشتی
نشیند عصرها در توی هشتی
کند کور و کچل ها را خبردار
ز حلاج و ز رواس و ز سمسار
دریغ از راه دور و رنج بسیار
هنگامی که رضا شاه سقوط کرد او اولین وکیلی بود که علیه او در مجلس سخنرانی کرد و اعلام کرد که �رضا پهلوی تا جواهرات سلطنتی را تحویل نداده از کشور خارج نشود�.
رد شدن اعتبار نامه در مجلس پنجم:
در دورهٔ پنجم مجلس شورای ملی سید حسن مدرس مدارکی ارائه کرد که نشان می داد دشتی با انگلیسی ها ارتباط داشته و با کمک آن ها به وکالت مجلس رسیده است. در همان ایام روزنامه سیاست که ارگان اقلیت مجلس بود، سندی با نشانه سفارت انگلیس دربارهٔ علی دشتی انتشار داد که به موجب آن سفیر انگلیس دستور می دهد تا به علی دشتی به خاطر خدماتی که برای انگلستان انجام می دهد پول پرداخت کنند. سرانجام اعتبار نامه دشتی با اکثریت ۶۶ رای رد شد.
دشتی و شجاع الدین شفا:
طبقه گفته شهبازی آخرین نامه دشتی به عنوان سفیر ایران در لبنان به ۲۸ آذر ۱۳۴۲ تعلق دارد. این نامه خطاب به شاه است و اعتراضی است شدید به مراسم بزرگداشت بیست و پنجمین سال نویسندگی شجاع الدین شفا، معاون فرهنگی وزارت دربار. او در این نامه اعتراض آمیز می نویسد:
�ایشان هرگز اثری نیافریده و از خود چیزی بیرون نداده، مخصوصاً در شناساندن فرهنگ ایران به دنیای خارج کاری نکرده اند، تا شورای فرهنگی سلطنتی بخواهد از وی تجلیل کند. �
دشتی در این نامه مقام شفا را در حد یک مترجم می خواند:
�آیا با این مقدمه سزاوار است که نخستین اقدام شورای فرهنگی سلطنتی تجلیل از یک مترجم متوسط باشد؟�
دشتی در یادداشت هایی که پس از انقلاب منتشر کرد می نویسد:
�شاه از هر کسی که شبهه استقلال رأی و فکر در او می رفت، بدش می آمد… او تیپ جمشید اعلم و شجاع الدین شفا را می پسندید. �
دشتی و موسیقی:
دشتی به موسیقی ایران نیز رغبت بسیار داشت و به ویژه نوآوری را در آن می پسندید و حمایت می کرد. با علینقی وزیری دوستی داشت و از زمره نخستین فرهیختگانی بود که به عضویت �کلوب موزیکال� او درآمد تا بتواند در همه کنسرت های ماهانه �مدرسه موسیقی� شرکت کند.
یک بار که وزارت معارف نام مدرسه موسیقی متعلق به وزیری را از فهرست �مدارس عالی� حذف کرده، دشتی با نفوذی که داشت مرد و مردانه قد علم کرد و به حمایت از وزیری برخاست و متن دفاعیات او را در شفق سرخ انتشار داد.
دکتر عبدالرحمن بدوی؛ فیلسوف و مورخ مصری در خاطرات خود از ایران می نویسد:
. . . . . شاعر، داستان نویس و نقاد ادبی، �علی دشتی� است! او را چند بار در خانه اش در شمال تهران در شمیران دیدم! او در آن هنگام عضو مجلس سنای ایران بود و از حقوق قابل توجهی برخوردار بود و زندگی بسیار مرفهی داشت! در خانهٔ همین دشتی بود که با �مرضیه� خواننده ایرانی آشنا شدم! . . .
آثار:
نوشته ها و ترجمه های دشتی بازتاب اندیشه و مرام او در بررسی مسائل روز و باورهای مذهبی و سیاسی است و نگرش او به تاریخ، ادبیات و عرفان ایرانی را نشان می دهد. دشتی کتاب ها و مقالات متعددی نوشت اما از این میان دو کتاب او بیش از تمامی آثارش بر شهرت و زندگی دشتی سایه افکنده است. او در کتاب تخت پولاد به انتقاد از �دین مرسوم� می پردازد و بیش از همه کتاب ۲۳ سال جنجال برانگیز شد که در آن به کلی تمامیت اسلام را به عنوان دین مبتنی بر وحی نفی می کند. هر دو این کتاب ها بدون ذکر نام نویسنده به چاپ رسیدند. این در حالی است که او پیشتر در کتاب ایام محبس اسلام را، به عنوان راه رستگاری بشر، می نمایاند: �عقاید خشک مادیون و طبیعیون این هارا به طرف یأس، ناامیدی، بدبختی و قساوت و بالنتیجه جرایم و جنایات می کشاند، همچنان که عقاید تصوف به سوی ذلت و نکبت و اسارت سوق می دهد. پس بهترین طریق برای سعادتمند کردن مردم، یعنی ایجاد سعادت نسبی، همان حدودی است که تعالیم یک دیانتی مانند اسلام برای پیروان وظایف طبیعی و اخلاقی تعیین کرده است. �
عرفان کسرائی می نویسد که آثار شجاع الدین شفا و احمد کسروی و علی دشتی هنوز در بازار دستفروشی ها و به عنوان کتب ممنوعه در ایران خرید و فروش می شوند.
کتاب ۲۳ سال:
اگر چه دشتی کتاب ۲۳ سال را در سال ۱۳۱۱ به رشته تحریر درآورد، ولی تا سال ۱۳۲۶ در چاپ و انتشار آن اقدامی ننمود. احتمال دارد که چاپ کتاب هم در بیروت انجام گرفته باشد؛ زیرا بین سال های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ رژیم شاه از چاپ و انتشار هر گونه نوشتاری که مخالف دین بود، جلوگیری می کرد. پس از انقلاب اسلامی، دشتی به گروه های مخالف حکومت جمهوری اسلامی که به گونه زیرزمینی فعالیت می کردند، اجازه داد که به چاپ و انتشار این کتاب بپردازند. گفته می شود شمار نیم میلیون از این کتاب بین سال های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵ به گونه غیرمجاز چاپ و به فروش رفته است.
کتاب ۵۵:
در سال ۱۳۵۴ کتابی از دشتی چاپ شد با نام پنجاه و پنج که در آن به مدح پنجاه و پنج سال سلطنت پهلوی پرداخته بود. شورای دانشگاه تهران دشتی را نامزد دکترای افتخاری کرد. افراد زیادی در تشویق یا انتقاد از دشتی به خاطر این کتاب قلم زدند.
از جمله احسان طبری نوشت:
�در تاریخ معاصر ایران مردانی نیز بوده و هستند از قبیل تقی زاده، دکتر رضازاده شفق و همین آقای علی دشتی که هر مایه ای که داشته اند به خاطر برخورداری از �لذات عمر� در خدمت ستمگر نهادند؛ و به قول شاعر �دانش و آزادگی و دین و مروت�، این همه، را برده درم ساختند یا به گفته انجیل مرواریدهای خود را در پای خوکان ریختند. �
با این حال دشتی پس از انقلاب کتابی نوشت به نام �عوامل سقوط� و در این کتاب پادشاه پهلوی را مورد انتقاد قرار داد.
داستان کوتاه :
فتنه ( ۱۳۲۳ )
جادو ( ۱۳۳۰ )
هندو ( ۱۳۳
پژوهش ها و نقد ادبی:
سایه
ایام محبس ( ۱۳۰۱ )
نقشی از حافظ ( ۱۳۳۶ )
سیری در دیوان شمس ( ۱۳۳۷ )
خاقانی، شاعری دیرآشنا ( ۱۳۴۰ )
دَمی با خیام ( ۱۳۴۴ )
در مدح قمر تاج ( ۱۳۴۵ )
کاخ ابداع ( منتشرشده در مجلهٔ یغما - ۱۳۵۱ )
نگاهی به صائب ( مجموعه ای از دوازده مقاله - ۱۳۵۳ )
قلمرو سعدی ( ۱۳۳۸ )
تصویری از ناصرخسرو ( ۱۳۶۲ )
نقد مذهبی:
۲۳ سال که قبل از سال ۱۳۵۳، احتمالاً در بیروت، به چاپ رسید و بعدها بارها به صورت زیرزمینی تجدید چاپ شد و بینشی انتقادی بر زندگی محمد پیامبر اسلام است.
تخت پولاد که در سال ۱۳۵۴، بدون ذکر نام نویسنده، چاپ شد و در برگیرنده بحثی است بین یک مجتهد و یک دانشجو.
جبر یا اختیار ( ۱۳۵۰ )
ابلیس در کسوت عرفان ( در روزنامه اطلاعات، شماره های ۱۸ تا ۳۱، اردی بهشت ۱۳۵۳ )
در دیار صوفیان ( چاپ چهارم ۱۳۶۳ ) مقالاتی پیرامون صوفی و صوفیگری
عقلا بر خلاف عقل ( ۱۳۵۴ )
ترجمه:
اعتماد بنفس ( کتاب ) ‏ ( en ) ‏ اثر ساموئل اسمایلز ‏ ( en ) ‏
نوامیس روحیه تطور ملل اثر گوستاو لوبون
تفوّق انگلوساکسون مربوط به چیست؟ اثر ادمون دومولن
بصورت کلی دشتی در زندگی خود همیشه یک منتقد جدی و سختگیر بوده که از هیچ حکومت و شخصی نترسیده و آنچه خواسته نوشته .