[ویکی نور] اتّعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطمیّین الخلفا، تألیف تقی الدین احمد مقریزی (766 - 845ق)، مورخ برجسته و صاحب نام مصری است که با تحقیق جمال الدین الشیّال به چاپ رسیده است. کتاب به زبان عربی است و در آن اطلاعات ارزنده و گاهی نادر از مصر در روزگار خلفای فاطمی ذکر شده و می توان آن را عظیم ترین شرح راجع به تاریخ خلفای فاطمی و مهم ترین تاریخ سلسله ای و محلی در تاریخ نگاری فاطمیان دانست.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مؤلف و متن اثر در سه جلد است. در مقدمه تحقیقی اثر، مطالبی در باره مؤلف، آثار وی، نسخه ها و مطالب کتاب ذکر شده است. مقریزی را می توان در ردیف مورخان بزرگ مسلمانی همچون یعقوبی، طبری، مسعودی بشمار آورد که در نگارش تاریخ دارای روش علمی بوده اند. وی در هریک از آثار خویش راه و روش مناسب آن را پیشه کرده و در مقدمه کتاب هایش به آن ها اشاره کرده است . وی در این اثر، تاریخ مصر را بر اساس سال نگاری حوادث (حولیات) آورده است؛ روشی که قرن ها پیش از او طبری و دیگر مورخان بدان شیوه عمل کرده اند. او پس از ذکر مقدماتی در نسب فاطمیان و تأیید نسب علوی - فاطمی آنان، به ذکر اولاد علی (ع) و خروج عبیدالله مهدی، تا سال 358ق، رویدادها را دنبال کرده و از سال 359ق، که فاطمیان به قدرت می رسند، تا سال 567ق، محور مباحث او خلفای فاطمی می باشند .
این اثر همچون دو کتاب دیگر مقریزی، خطط و المقفی، کتابی است منحصراً مربوط به فاطمیان. در حقیقت این کتاب یکی از سه اثر مربوط به تاریخ مصر، از فتح عرب تا سال درگذشت مقریزی است. نخستین اثر، «عقد الجواهر الأسقاط من أخبار المدینة الفسطاط»، تألیف سال 358ق، است. کتاب دوم، «اتعاظ» و سومین، «السلوک لمعرفة دول الملوک» از مقریزی است که تاریخ ایوبیان و ممالیک را نیز شامل می شود. الگوی این تواریخ نشان می دهد تاریخ فاطمی ها چندان مورد توجه تاریخ نگاران نبوده است؛ آن چنان که تاریخ این عهد را منحصراً در یک کتاب بگنجانند، اما اگر این اثر فقط یک نمونه منحصربه فرد باشد، باز هم شایان توجه است؛ حتی اگر این کتاب صرفاً بخشی از تاریخ مفصل این دوران و جزئی از مبحث مربوط به فاطمیان باشد، باز هم کتاب «اتعاظ» تنها اثر تاریخ نگارانه قرون میانه است که ما در باره فاطمیان در دست داریم .
نویسنده، در این کتاب تاریخ دولت فاطمیان مصر را از زمان قیام آنها در مغرب عربی تا زوال آن در مصر به نگارش درآورده است. او پیش از پرداختن به خلفای فاطمی، از فرزندان علی بن ابی طالب(ع) از نسل امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سخن به میان آورده و سپس به نسب فاطمیان پرداخته است. او از مورخانی است که نسب فاطمیان مصر را تأیید کرده است (چنان که استادش ابن خلدون نیز بر همین عقیده بوده است)؛ به همین دلیل سخاوی او را به اسماعیلی بودن متهم کرده است. از امتیازهای این کتاب توجه نویسنده به مسائل اجتماعی و اقتصادی مصر در عصر فاطمیان است .
توجه مفرط مقریزی به فاطمی ها، همدردی آشکارش با آنها و پذیرفتن ادعای انتساب ایشان به علی و فاطمه - با وجود انکار این ادعا توسط غالب مورخان سنی - باعث توجه جدی معاصران، اعم از دوست و دشمن به او شده است. یک نمونه از این واکنش های آشکار را از سوی یک نویسنده ناشناس، در تحشیه بر نسخه خطی «گوتا»؛ یعنی دستخط اصلی کتاب «اتعاظ»، بلافاصله پس از عبارت مقریزی در باره نسب فاطمیان می توان مشاهده کرد؛ با این عبارات که: «رابطه نویسنده با تکذیب آنچه متخصصان در باره اعتبار شجره نسب فاطمیان گفته اند و تلاش او برای توجیه و تمجید ایشان و تحسین اقداماتشان توجیه پذیر می نماید؛ زیرا او به دنبال ایجاد پیوند نسبی با دودمان فاطمی بوده و تلاش دارد تا به ویژه در آغاز بحث، به هر شکل ممکن، دودمان خود را به تمیم برساند. مقریزی می خواسته هم از موقعیت فاطمیان حمایت کند و هم گزارش طرف دارانه ای از حکمرانی ایشان بنگارد». این دیدگاه از سوی افراد دیگر نیز بیان شده است که آن را دلیلی برای ابراز علاقه بسیار مقریزی به فاطمیان قلمداد کرده اند .
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مؤلف و متن اثر در سه جلد است. در مقدمه تحقیقی اثر، مطالبی در باره مؤلف، آثار وی، نسخه ها و مطالب کتاب ذکر شده است. مقریزی را می توان در ردیف مورخان بزرگ مسلمانی همچون یعقوبی، طبری، مسعودی بشمار آورد که در نگارش تاریخ دارای روش علمی بوده اند. وی در هریک از آثار خویش راه و روش مناسب آن را پیشه کرده و در مقدمه کتاب هایش به آن ها اشاره کرده است . وی در این اثر، تاریخ مصر را بر اساس سال نگاری حوادث (حولیات) آورده است؛ روشی که قرن ها پیش از او طبری و دیگر مورخان بدان شیوه عمل کرده اند. او پس از ذکر مقدماتی در نسب فاطمیان و تأیید نسب علوی - فاطمی آنان، به ذکر اولاد علی (ع) و خروج عبیدالله مهدی، تا سال 358ق، رویدادها را دنبال کرده و از سال 359ق، که فاطمیان به قدرت می رسند، تا سال 567ق، محور مباحث او خلفای فاطمی می باشند .
این اثر همچون دو کتاب دیگر مقریزی، خطط و المقفی، کتابی است منحصراً مربوط به فاطمیان. در حقیقت این کتاب یکی از سه اثر مربوط به تاریخ مصر، از فتح عرب تا سال درگذشت مقریزی است. نخستین اثر، «عقد الجواهر الأسقاط من أخبار المدینة الفسطاط»، تألیف سال 358ق، است. کتاب دوم، «اتعاظ» و سومین، «السلوک لمعرفة دول الملوک» از مقریزی است که تاریخ ایوبیان و ممالیک را نیز شامل می شود. الگوی این تواریخ نشان می دهد تاریخ فاطمی ها چندان مورد توجه تاریخ نگاران نبوده است؛ آن چنان که تاریخ این عهد را منحصراً در یک کتاب بگنجانند، اما اگر این اثر فقط یک نمونه منحصربه فرد باشد، باز هم شایان توجه است؛ حتی اگر این کتاب صرفاً بخشی از تاریخ مفصل این دوران و جزئی از مبحث مربوط به فاطمیان باشد، باز هم کتاب «اتعاظ» تنها اثر تاریخ نگارانه قرون میانه است که ما در باره فاطمیان در دست داریم .
نویسنده، در این کتاب تاریخ دولت فاطمیان مصر را از زمان قیام آنها در مغرب عربی تا زوال آن در مصر به نگارش درآورده است. او پیش از پرداختن به خلفای فاطمی، از فرزندان علی بن ابی طالب(ع) از نسل امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سخن به میان آورده و سپس به نسب فاطمیان پرداخته است. او از مورخانی است که نسب فاطمیان مصر را تأیید کرده است (چنان که استادش ابن خلدون نیز بر همین عقیده بوده است)؛ به همین دلیل سخاوی او را به اسماعیلی بودن متهم کرده است. از امتیازهای این کتاب توجه نویسنده به مسائل اجتماعی و اقتصادی مصر در عصر فاطمیان است .
توجه مفرط مقریزی به فاطمی ها، همدردی آشکارش با آنها و پذیرفتن ادعای انتساب ایشان به علی و فاطمه - با وجود انکار این ادعا توسط غالب مورخان سنی - باعث توجه جدی معاصران، اعم از دوست و دشمن به او شده است. یک نمونه از این واکنش های آشکار را از سوی یک نویسنده ناشناس، در تحشیه بر نسخه خطی «گوتا»؛ یعنی دستخط اصلی کتاب «اتعاظ»، بلافاصله پس از عبارت مقریزی در باره نسب فاطمیان می توان مشاهده کرد؛ با این عبارات که: «رابطه نویسنده با تکذیب آنچه متخصصان در باره اعتبار شجره نسب فاطمیان گفته اند و تلاش او برای توجیه و تمجید ایشان و تحسین اقداماتشان توجیه پذیر می نماید؛ زیرا او به دنبال ایجاد پیوند نسبی با دودمان فاطمی بوده و تلاش دارد تا به ویژه در آغاز بحث، به هر شکل ممکن، دودمان خود را به تمیم برساند. مقریزی می خواسته هم از موقعیت فاطمیان حمایت کند و هم گزارش طرف دارانه ای از حکمرانی ایشان بنگارد». این دیدگاه از سوی افراد دیگر نیز بیان شده است که آن را دلیلی برای ابراز علاقه بسیار مقریزی به فاطمیان قلمداد کرده اند .