ابوعلی محتاج یا ابوعلی چغانی بزرگ ترین امیر سلسله آل محتاج بود. وی در چغانیان زاده شد ( ابن حوقل، ۳۹۴ ) و در کنار پدر رشد کرد. نخستین بار در ۳۱۷ق/۹۲۹م از او به عنوان امیر چغانیان یاد شده است. در همین سال بود که پدرش محمد ابن مظفر از سوی نصربن احمد به حکومت بلخ و طخارستان دست یافت و امارت آن دو شهر را به وی بازنهاد. سال بعد وقتی جعفر بن ابی داوود امیر خُتل بر سامانیان شورید، ابوعلی احمد به مقابله رفت و او را دستگیر کرد و به بخارا فرستاد ( ابن اثیر، ۸/۲۲۲ ) .
... [مشاهده متن کامل]
در ۳۲۲ق/۹۳۴م شعبده بازی در چغانیان ادعای پیامبری کرد و خلقی بسیار گرد او را گرفتند. ابوعلی محتاج سپاهی به سرکوب او فرستاد و آن ها شعبده باز را گرفتند و سر بریدند و بسیاری از پیروانش را کشتند ( همو، ۸/۲۸۹، ۲۹۰ ) . ابوعلی همچنان در چغانیان بود تا در ۳۲۷ق/۹۳۹م پس از عزل پدرش از سوی نصر بن احمد سامانی، امارت و سپهسالاری خراسان را در دست گرفت، اما ابوعلی مسکویه ( ۱/۲۷۶ ) در وقایع سال ۳۲۱ق/۹۳۳م از ابوعلی به عنوان سپهسالار خراسان نام برده است و ریچارد فرای ( ۴/۱۳۰ ) او را در حدود ۳۱۸ق/۹۳۰م والی خراسان دانسته است، اما هیچ یک از این دو با منابع و قراین تاریخی سازگار نیست و او در آن ایام فقط امارت چغانیان را داشته است. در ۳۲۸ق/۹۴۰م که ماکان کاکی در گرگان بر سامانیان شورید، ابوعلی به آن سوی تاخت و ماکان را در محاصره گرفت. بسیاری از مردان ماکان به ابوعلی پیوستند و ماکان از وشمگیر مدد خواست. وشمگیر سردار خود شیرج بن نعمان را گسیل داشت ( مرعشی، ۱۲۵ ) و این یکی در صلح کوشید. ماکان با استفاده از فرصت به طبرستان گریخت و ابوعلی بر گرگان چیره شد و ابراهیم بن سیمجور را به امارت آنجا گماشت. سپس در محرم ۳۲۹ق/اکتبر ۹۴۰م در پاسخ به درخواست رکن الدوله دیلمی و عمادالدوله دیلمی که او را ضد وشمگیر و ماکان وعده مساعدت داده بودند تا ری را تسخیر کند و به آل بویه واگذارد ( ابن اثیر، ۸/۳۵۹، ۳۶۱، ۳۶۹ ) . گرگان را به سوی ری ترک گفت. وشمگیر از ماکان یاری خواست و او از طبرستان به ری آمد؛ در نبردی که میان ابوعلی و ماکان و وشمگیر درگرفت، ماکان کشته شد و وشمگیر به طبرستان گریخت و ابوعلی بر ری چیره گشت ( ابوعلی مسکویه، ۲/۴–۵ ) و پسر ماکان را با ۹۰۰ مرد دیلمی اسیر کرد و به بخارا فرستاد ( گردیزی، ۳۳۸ ) .
سال بعد از ری سپاه به بلاد جبل فرستاد و بر قم و کرج و قزوین و ابهر و زنجان و همدان و نهاوند و دینور تا حدود حلوان چیره شد ( ۳۳۰ق/۹۴۱م ) و همه این نواحی را پیوستِ قلمرو سامانیان کرد ( ابن اثیر، ۸/۳۸۸ ) . در همان سال ابوعلی به یاری حسن بن فیروزان امیر ساری که از مقابل وشمگیر گریخته و از وی مدد خواسته بود، بر وشمگیر تاخت و او را به محاصره گرفت، اما صلح شد و مقرر گشت که وشمگیر به فرمان امیر سامانی گردن نهد. ابوعلی سال بعد به گرگان رفت ( گردیزی، ۳۳۸ ) و چون خبر مرگ نصربن احمد سامانی را دریافت، به خراسان بازگشت ( ابن اثیر، ۹/۳۸۹ ) . به روایت دیگر، ابوعلی در هنگام محاصره وشمگیر، از درگذشت خداوندگار خود آگاه شد و به آشتی گردن نهاد ( ابوعلی مسکویه، ۲/۷؛ مرعشی، ۱۷۲ ) . حسن بن فیروزان که امیدوار بود ابوعلی پس از پیروزی بر وشمگیر، قلمرو او را به وی دهد، از آشتی میان آن دو سخت بی تاب شد و در میان راه گرگان به خراسان بر ابوعلی تاخت و حاجب او را کشت، ولی سرانجام به گرگان بازگشت و بر آنجا چیره شد ( ابوعلی مسکویه، ۲/۷، ۸ ) .
... [مشاهده متن کامل]
در ۳۲۲ق/۹۳۴م شعبده بازی در چغانیان ادعای پیامبری کرد و خلقی بسیار گرد او را گرفتند. ابوعلی محتاج سپاهی به سرکوب او فرستاد و آن ها شعبده باز را گرفتند و سر بریدند و بسیاری از پیروانش را کشتند ( همو، ۸/۲۸۹، ۲۹۰ ) . ابوعلی همچنان در چغانیان بود تا در ۳۲۷ق/۹۳۹م پس از عزل پدرش از سوی نصر بن احمد سامانی، امارت و سپهسالاری خراسان را در دست گرفت، اما ابوعلی مسکویه ( ۱/۲۷۶ ) در وقایع سال ۳۲۱ق/۹۳۳م از ابوعلی به عنوان سپهسالار خراسان نام برده است و ریچارد فرای ( ۴/۱۳۰ ) او را در حدود ۳۱۸ق/۹۳۰م والی خراسان دانسته است، اما هیچ یک از این دو با منابع و قراین تاریخی سازگار نیست و او در آن ایام فقط امارت چغانیان را داشته است. در ۳۲۸ق/۹۴۰م که ماکان کاکی در گرگان بر سامانیان شورید، ابوعلی به آن سوی تاخت و ماکان را در محاصره گرفت. بسیاری از مردان ماکان به ابوعلی پیوستند و ماکان از وشمگیر مدد خواست. وشمگیر سردار خود شیرج بن نعمان را گسیل داشت ( مرعشی، ۱۲۵ ) و این یکی در صلح کوشید. ماکان با استفاده از فرصت به طبرستان گریخت و ابوعلی بر گرگان چیره شد و ابراهیم بن سیمجور را به امارت آنجا گماشت. سپس در محرم ۳۲۹ق/اکتبر ۹۴۰م در پاسخ به درخواست رکن الدوله دیلمی و عمادالدوله دیلمی که او را ضد وشمگیر و ماکان وعده مساعدت داده بودند تا ری را تسخیر کند و به آل بویه واگذارد ( ابن اثیر، ۸/۳۵۹، ۳۶۱، ۳۶۹ ) . گرگان را به سوی ری ترک گفت. وشمگیر از ماکان یاری خواست و او از طبرستان به ری آمد؛ در نبردی که میان ابوعلی و ماکان و وشمگیر درگرفت، ماکان کشته شد و وشمگیر به طبرستان گریخت و ابوعلی بر ری چیره گشت ( ابوعلی مسکویه، ۲/۴–۵ ) و پسر ماکان را با ۹۰۰ مرد دیلمی اسیر کرد و به بخارا فرستاد ( گردیزی، ۳۳۸ ) .
سال بعد از ری سپاه به بلاد جبل فرستاد و بر قم و کرج و قزوین و ابهر و زنجان و همدان و نهاوند و دینور تا حدود حلوان چیره شد ( ۳۳۰ق/۹۴۱م ) و همه این نواحی را پیوستِ قلمرو سامانیان کرد ( ابن اثیر، ۸/۳۸۸ ) . در همان سال ابوعلی به یاری حسن بن فیروزان امیر ساری که از مقابل وشمگیر گریخته و از وی مدد خواسته بود، بر وشمگیر تاخت و او را به محاصره گرفت، اما صلح شد و مقرر گشت که وشمگیر به فرمان امیر سامانی گردن نهد. ابوعلی سال بعد به گرگان رفت ( گردیزی، ۳۳۸ ) و چون خبر مرگ نصربن احمد سامانی را دریافت، به خراسان بازگشت ( ابن اثیر، ۹/۳۸۹ ) . به روایت دیگر، ابوعلی در هنگام محاصره وشمگیر، از درگذشت خداوندگار خود آگاه شد و به آشتی گردن نهاد ( ابوعلی مسکویه، ۲/۷؛ مرعشی، ۱۷۲ ) . حسن بن فیروزان که امیدوار بود ابوعلی پس از پیروزی بر وشمگیر، قلمرو او را به وی دهد، از آشتی میان آن دو سخت بی تاب شد و در میان راه گرگان به خراسان بر ابوعلی تاخت و حاجب او را کشت، ولی سرانجام به گرگان بازگشت و بر آنجا چیره شد ( ابوعلی مسکویه، ۲/۷، ۸ ) .
