ابواسحاق البیری

مشهورترین استاد وی در البیره ــ چنانکه گفته شد ــ ابوعبداللـه ابن ابی زمنین بود که ابواسحاق تمامی آثارش را روایت کرده است ( ابن عطیه، قاضی عیاض، همانجاها ) . وی سپس در فقه، حدیث و قرائات به مقام استادی رسید و فقیهانی چون ابومحمد عبدالواحد بن عیسی همدانی و ابوحفص عمر بن خلف همدانی از مجالس او بهره بردند و در زمرۀ شاگردان و راویان وی درآمدند ( ابن عطیه، قاضی عیاض، ابن ابار، همانجاها؛ ابن جابر، 183؛ دایه، 8 ) . او مدتی نیز نزد ابوالحسن علی بن تَوبه که در زمان حکومت بادیس بن حَبّوس ( 430 - 466ق ) قاضی غرناطه بود، به کنایت اشتغال داشت ( ابن زبیر، 78؛ ابن خطیب، الاحاطه، 4/82؛ دایه، 9 ) .
سالهای اقامت ابواسحاق در غرناطه مصادف با دورۀ حکومت بنی زیری ( ﻫ م ) در آن شهر بود. امیران اسن سلسله که از بربرهای صنهاجه بودند. برای ادارۀ جامعۀ عرب غرناطه خاندانی از یهودیان به نم بنی نَغْریله ( یا نَغْرالَه ) را بر کشیده و زمام امور را به دست آنان سپرده بودند ( دوزی، III/19؛ لوی پرووانسال، 244 - 245؛ مونرو، 27 ) . دو تن از این خاندان به وزارت امیران زیری رسیدند: نخست اسماعیل ابن نغریله ( ئ 448ق ) وزیر با نفوذِ آن سلسله و سپس پسر وی یوسف. اما یوسف که مردی جاه طلب بود، رفته رفته کوشید بر همۀ امور دولت چیره گردد و حتی با ایجاد شبکه ای از عوامل خود، توانست بر امیر بادیس و درباریان وی تسلط یابد ( ابن عذاری، 3/264 - 265؛ ابن خطیب، همان، 1/439 - 440، اعمال، 230 ) ، چنانکه گویند با حیله ای سیف الدوله بُلُقّین، پسر و ولیعهد بادیس را که با وی دشمنی می ورزید، زهر داد و کشت ( عبداللـه، 265؛ ابن عذاری، 3/265؛ ابن خطیب، الاحاطه، 1/442، اعمال، 230 - 231؛ عنان، 2/134 - 135 ) .
تسلط یوسف و نزدیکان و هم کیشانش بر دستگاه دولت از یک سو و ثروت هنگفت و رفتار نخوت آمیز وی از سوی دیگر، دشمنیهای بسیار برانگیخت و سبب شد که ابواسحاق، فقیهی که ظاهراً از دیرباز، از تسلط خاندان ابن نغریله بر جامعۀ مسلمانان ناخرسند بود ( ابواسحاق، 91، بیت 5 و بعد؛ بستانی ) ، به مخالفت آشکار با وی برخیزد ( EI2 ) . با اینهمه، گویا ابواسحاق در این زمینه، از همراهی همۀ فقیهان برخوردار نشد و حتی برخی از آنان از این جهت به وی خرده گرفتند. احتمالاً به همین سبب بود که ابواسحاق بعداً در شعری به فقیهان غرناطه تاخت و حتی همنشینی با گرگ را به همنشینی با آنان ترجیح داد ( بستانی؛ قس: پرس، 444 - 445 ) .
به هر روی ستیزه جویی علنی وی سبب شد که ابن تغریله امیر را به تبعید وی به حصن عقاب وادارد ( ابن سعید، 2/132 - 133؛ بستانی؛ نیز نک‍ : ابواسحاق، 62 ) . در اینجا بود که ابواسحاق قصیدۀ مشهور خود را در هجو یوسف و یهودیان غرناطه سرود و در آن بادیس را به سبب آنکه گروهی یهودی را بر مسلمانان ریاست و برتری داده، سرزنش کرد ( ابن سعید، همانجا ) . این قصیده ( نک‍ : ابواسحاق، 89 - 92 ) که از لحاظ ساختمان و واژگان ساده و محکم و از لحاظ وزن و آهنگ برانگیزاننده است، درواقع متناسب با فهم و قریحۀ عامۀ مردم غرناطه و بربرهایی سروده شده بود که بیش از آنکه دلبسته و یا حتی قادر به درک ظرایف شعری و صنایع بغرنج ادبی باشند، در بند علایق و تعصبهای دینی و قبیله ای خود بودند ( نک‍ : دوزی، III/73؛ پرس، 272 - 273؛ مونرو، همانجا ) . در همین زمان ( 10 صفر 459ق/31 دسامبر 1066م ) آشوبی در غرناطه برخاست که علت آن، به روایت منابع کهن، برملا شدن توطئه ای بود که یوسف ضد امیر چیده بود. این آشوب به کشتاری سهمگین انجامید و طی آن یوسف بن نغریله و 3 تا 4 هزار یهودی دیگر به دست بربرهای صنهاجه قتل عام شدند ( عبداللـه، 270 - 273؛ ابن بسام، 1 ( 2 ) /270 - 272؛ ابن عذاری، 3/265 - 266؛ عنان، 2/135 - 139؛ قس: جودائیکا، IX/1325 ) . بسیاری از منابع، قصیدۀ ابواسحاق را مستقیماً به این ماجرا پیوند داده و آن را عامل اصلی برافتادن ابن نغریله و کشتار یهودیان غرناطه دانسته اند ( نک‍ : ابن سعید، 2/133؛ ابن خطیب، همان، 231 - 233؛ مقری، 6/100؛ دوزی، پرس، همانجاها ) . با اینهمه به روشنی نمی توان چگونگی و دامنۀ تأثیر این قصیده را در وقایع غرناطه آشکار ساخت، به ویژه که کهن ترین منابع تاریخی ما در بحث از این حوادث، اشاره ای به ابواسحاق و اشعارش نکرده اند ( نک‍ : عبداللـه، ابن بسام، ابن عذاری، همانجاها ) ، اما به هر روی شک نیست که سروده های ابواسحاق که حاکی از ناخشنودی دست کم بخشی از جامعۀ عرب غرناطه از سیاستهای فرمانروایان بربر نژاد زیری است، با برانگیختن مردم ( ابن خطیب، جودائیکا، همانجا ) . خود ابواسحاق نیز چند ماه پس از این ماجرا درگذشت ( ابن ابار، 1/137؛ بستانی ) .
ابواسحاق از نمایندگان برجستۀ شعر زهد در ادب اندلس به شمار می رود. او را سلف شاعر زاهد ابومحمد ابن عسّال طلی . . .