ابن مسکویه

نص صریحی در دست نیست به استناد آن بتوان تاریخ ولادت او را دریافت . ولیکن راجح آن است که حوالی سال 325 هجری از مادر زاده است . از اوایل حیات او اطلاعی دقیق در دست نیست ، همین اندازه گفته اند که : «ابن مسکویه زردشتی بود، بعد اسلام آورد. » ولیکن واضح نیست که آیا خود وی از دین زرتشتی بدین اسلام آمد، یا پدرش که او را عبداللّه نامیده ، این گام را برداشت .
ابن مسکویه نزد ابوالفضل محمدبن حسن معروف به ابن العمید ، منشی بلیغ و وزیر رکن الدوله ی دیلمی رفت ، و تقرب یافت و خازن کتابخانه ی او شد، و هفت سال در این شغل بماند، و شب و روز ملازم ابن العمید بود. آورده اند که زمان کتابداری ابن مسکویه ، خراسان به خانه ی ابن العمید هجوم کردند، و هر چه بودبردند یا خراب کردند، و خزائن و اصطبلها را غارت کردند؛ تا شب فرا رسید و بازگشتند، و قضا را به خزانه ی کتب او آسیبی نرسید و شاید «ابن مسکویه » هم در این میان تدبیری کرد. چون «ابن العمید» شبانگاه به خانه باز آمد و حال را بر آن منوال دید، و حتی کوزه ای ندید تا در آن آبی بخورد پریشان دل گشت ، به سراغ نوشته ها و دفاتر و رسایل رفت - که از جان برای او عزیزتر بود - ابن مسکویه را دید و از او در باب آنها پرسید: «ابن مسکویه » پاسخ داد: «دل فارغ دار که آن نوشته ها همه سالم است و دست کسی به آنها نرسیده است . » ابن العمید گفت : گواهی می دهم که تو ندیم مبارک پی ای هستی . و از اینجا بود که لقب خازن یافت .
ابن مسکویه به خدمت صمصام الدوله ی دیلمی نیز رسید، به طور کلی در دربار «آل بویه » مقام و منزلت او فزونی یافت تا به جایی که خود را از صاحب بن عباد ( در گذشته 385 ه. ق . ) وزیر دانشمند و ادیب معروف کمتر نمی دانست . گویند که : ابن مسکویه در قصیده ای عمیدالملک را مدح کرده و او را به سبب اتفاق دو عید: أضحی و مهرگان در یک روز، تهنیت گفته است .
تحصیلات و معاصران
2 - 2 - درباره ی تحصیلات «ابن مسکویه » و استادان وی اطلاعاتی صحیح در دست نیست آنچه از بررسی تواریخ و مآخذ گوناگون بر می آید این است که او: تاریخ طبری را پیش ابواحمدعلی بن کامل قاضی ( در گذشته 350 ه. ق. ) خوانده ، و درباره ی حدیث از او مبلغی زیاد کسب کرده است . این علی بن کامل دوست ابوجعفرمحمدبن جریر طبری ( در گذشته ی 310 ه ) و بیشتر اوقات در بازار عبدالصمد بغداد با هم بوده اند و «ابن مسکویه » نیز بیشتر به خدمت آنها می رسیده است .
فیلسوف ما با «ابن سینا» ( وفات 428 ) معاصر بوده ، و چند بار با هم بحث کرده اند. و آورده اند که : «ابوعلی سینا پیش حکیم ابوعلی مسکویه که نویسنده کتاب تجارب الامم است و کتاب شوامل ، رفت و مجلسی غاص بوده به تلامذه و مستفیدان بسیار، شیخ ابوعلی ، جوزی پیش ابوعلی مسکویه انداخت ، و گفت : تقدیر مساحت این جوز به شعیرات بکن ، ابوعلی جزوی ( جزوه هایی ) چند در اخلاق نوشته است ، پیش ابوعلی سینا بینداخت ، . گفت : اولا اصلاح خلق خود می کن تا من از استخراج مساحت جوز فارغ شوم ؛ چه ، تو به اصلاح خود محتاج تری که من به مساحت جوز» و از این قصه برمی آید که ابوعلی سینا به فضل «ابن مسکویه » هم اعتقاد و وثوق نداشته است .
نقد تند ابوحیان بر ابن مسکویه
2 - 3 - شاید از همه ی انتقادها و عیبهایی که بر «ابن مسکویه » شده ، انتقاد «ابوحیان توحیدی » تندتر و گزنده تر باشد، می گوید: «اما مسکویه فقیری در میان توانگران و گنگی در میان زبان آوران است ،
زیرا بهره ی او از دانش اندک است ». در ضمن از بیانات توحیدی چند مطلب روشن می گردد:
1 - اینکه ابن مسکویه در فلسفه ی نظری پرمایه و استاد نبوده ، و چیزی از آن فرانگرفته بود، در حالی که فرصت زیاد داشته ، و استادان بزرگی مانند ابوسلیمان منطقی و ابوالحسن عامری وجود داشته اند، و این همه دلالت بر قصور فهم ابن مسکویه می کند و در نتیجه ی رأی «ابن سینا» را هم که پیش از این بیان کردیم ، تأیید می کند.
2 - اینکه «ابن مسکویه » بر مال دنیا و جمع آن حریص بوده ، و دلیل آن اشتغال به کمیا است . و نیز بسیار بخیل بوده ، و می خواسته همه ی صلات و عطایای پادشاهان و وزیران از آن او باشد.
3 - اینکه «ابن مسکویه » واعظ غیر متعظ بوده ، چه همه را به سوی اخلاق پسندیده می خوانده و درباره ی اخلاق کتاب می نوشته ، ولیکن خودگامی در راه اخلاق بر نمی داشته است ، سلطان را بد می گفته ، وزیر را به اشتباه و خیره سری نسبت می داده ولیکن خود در خدمت آنها چابک بوده است ، کرم را ستایش می کرده ولیکن خود کرامت نداشته و بخل را مذموم می دانسته ولی خود بخیل یوده است .
اما نمی دانیم که علت این توضیحات تند ابوحیان چه بوده است ؟ و تا چه حدی این مطالب با واقع سازگار است ؟ آیا این سخنان را از روی هم چشمی و غیرت و رشک گفته ؛ چون می دیده که ابن مسکویه جاه عریض و ثروت زیاد دارد، و نزد وزیران و پادشاهان محترم و گرامی است ؟ یا اینکه عامل تعصب مذهبی او را به این راه کشانده است ؟
همین اندازه باید گفت که : اگر این وقایع هم حقیقت داشته باشد، به این شدت و حدت نیست که توحیدی گفته است ، و یک نکته را هم باید فراموش کرد، و آن این است که هیچ وقت نباید ابن مسکویه را در ردیف فیلسوفان بزرگی چون ابن سینا و فارابی قرار داد.
آثار ابن مسکویه
2 - 4 - ابن مسکویه در علوم و فنون گوناگون که از آنها آگاه بوده ، کتاب نوشته ، و اگر برخی آثار او را زیاد دانسته اند؛ ولی امروز شاید بیش از ده یا دوازده کتاب یا رساله از او در دست نیست . آنچه اصحاب ترجمه و محققان از آثار او تعداد کرده اند، ذیلا می آوریم :
1 - الفوز الاکبر ، در اخلاق .
2 - الفوز الاصغر ، که در فلسفه و متعلقات آن ، و اصول دیانتها و حقایق نفوس نوشته است . و نی . . .