ابن حبیب عبدالملک

[ویکی نور] «ابومروان عبدالملک بن حبیب بن سلیمان سلمی»، محدث، فقیه، ادیب، نحوی، شاعر و نسّابه اندلسی، از موالی قبیله سلیم و یا به گفته ابن حارث از خود قبیله سلیم بوده است. قاضی عیاض، نیای بزرگ او را ربیع بن سلیمان یاد کرده است. نیاکان وی اهل طلیطله بوده اند، اما نیای وی سلیمان به قرطبه کوچ کرده و پدر او، حبیب (د 221ق) در «فتنة الربض» به البیره مهاجرت کرده است. وی به حبیب عصار شهرت داشته و از فقیهان قرطبه بشمار می رفته است. تولد ابن حبیب به درستی روشن نیست. ذهبی، تولد او را پس از 170ق، دانسته است. درگذشت او را به اختلاف در 232ق، یا 4 رمضان 238 نوشته اند و حمیدی درگذشت او را بنا به قولی، 12 ذی حجه 239ق، در شهر قرطبه ذکر کرده است. ابن حبیب، مقدمات علوم را در زادگاه خویش نزد ابوعبدالله صعصعة بن سلام شامی، ابومحمد غازی بن قیس و زیاد بن عبدالرحمان فراگرفت و فقه را نزد یحیی بن یحیی لیثی، عیسی بن دینار از فقیهان بنام اندلس و زیاد بن عبدالرحمان شبطون و دیگر اصحاب مالک بن انس در اندلس آموخت و از آنان حدیث شنید، سپس برای استماع حدیث به مسافرت پرداخت و از اندلس خارج شد و در 208ق، یا در حدود 210ق، به مکه رفت و پس از مراسم حج به مدینه وارد شد و در حلقه های درس عالمانی مانند ابومروان عبدالملک بن ماجشون، ابومصعب مطرّف بن عبدالله یساری و دیگران شرکت کرد و از آنان حدیث شنید و تألیفات خود را به آنان عرضه کرد. وی به مصر نیز سفر کرد و از اسد بن موسی و دیگران حدیث شنید. ابن ابی مریم پس از ذکر ورود ابن حبیب به مصر، چگونگی اجازه گرفتن ابن حبیب از اسد بن موسی را بیان داشته است. او سرانجام در 210ق و یا در 216ق، به اندلس بازگشت.
ابن حبیب، پس از مراجعت به اندلس در البیره سکنی گزید و در آنجا به اشاعه حدیث پرداخت، اما دیری نپایید که عبدالرحمان بن حکم بن هشام (د 238ق) امیر اموی قرطبه ابن حبیب را به قرطبه فراخواند. بر اساس روایات «خشنی» گویا امیر عبدالرحمان او را از گذشته می شناخته و به دانش گسترده وی آگاهی داشته است؛ ازاین رو، وقتی یحیی بن یحیی لیثی به وی پیشنهاد می کند که از وجود ابن حبیب استفاده کند، بلافاصله می پذیرد و او را به قرطبه منتقل می سازد و او و یحیی بن یحیی را در رأس فقیهان قرطبه قرار می دهد و مقام و منزلت وی نزد امیر زیادتر می شود. مقام علمی و آگاهی گسترده او در فقه، حدیث، ادبیات و دیگر فنون از یک طرف و تقرب بسیار وی نزد امیر از سوی دیگر، سبب برانگیخته شدن حسادت دیگر فقیهان و عالمان قرطبه حتی یحیی بن یحیی می گردد، اما با همه اینها هنگامی که یحیی بن یحیی لیثی متهم می شود که علیه عبدالرحمان توطئه کرده است، ابن حبیب به دفاع از او پرداخته، نزد امیر از وی به نیکی یاد می کند. او پس از یحیی بن یحیی به ریاست فقیهان اندلس رسید و مدت ها در این مقام بود. عبدالرحمان نیز حرمت او را بسیار می داشت و در هیچ امری، از مشورت با وی عدول نمی کرد. به اشاره ابن حبیب بود که در 229ق، امیر، دیوار دفاعی اشبیلیه را در مقابل هجوم مسیحیان بنا کرد و به دسیسه او بود که عبدالرحمان یحیی بن معمر قاضی را که برخلاف رأی ابن حبیب حکم کرده بود، از مقام خویش عزل کرد.
ابن حبیب، شاعر نیز بوده و ابیاتی از وی باقی مانده است.
ابن حبیب، شاگردان بسیاری تربیت کرد و بسیاری از بزرگان قرطبه از وی روایت کرده اند. او روزانه 30 حلقه درس داشت که حدود 300 شاگرد نزد او حدیث، فرائض، فقه و اعراب می آموختند و وی تنها کتاب های خود و «موطأ» مالک را به آنان تدریس می کرد. از شاگردان برجسته او: ابوعمر یوسف بن یحیی مضامی اندلسی است که نزد وی فقه آموخته و از شاگردان مخصوص و به قولی داماد ابن حبیب بوده و کتاب «الواضحة» را از ابن حبیب روایت کرده است و کسانی چون مطرف بن قیس، بقی بن مَخلد و ابن وضّاح از وی روایت کرده و حدیث شنیده اند. از دیگر شاگردان وی: پسران او محمد و عبدالله (یا عبیدالله) بوده اند. ابن حبیب سال ها در دستگاه حکومتی امیر عبدالرحمان بن حکم بن هشام بود و هنگامی که این امیر در 238ق، درگذشت و فرزند وی امیر محمد بن عبدالرحمان به جای وی نشست، ابن حبیب به او پیوست، اما پس از 6 ماه که در دستگاه وی بسربرد، در سن 64 سالگی در اندلس درگذشت و پس از اینکه قاضی احمد بن زیاد یا به قولی محمد پسر ابن حبیب بر وی نماز خواند، در مقبره ام سلمه مقابل مسجد الضیافه به خاک سپرده شد.
ابن حبیب دارای آثار بسیاری بوده، چنان که شخص وی آنها را 1050 اثر گفته است.
تنوع آثار او نشانگر دامنه آگاهی گسترده وی در زمینه های مختلف است.