ابن جزی محمد بن محمد

[ویکی نور] ابن جُزَی، ابوعبدالله محمد بن محمد (721 - 757ق)، فقیه، کاتب، شاعر و یکی از مشاهیر خاندان بنی جزی بوده است. این خاندان در سده های 7 - 9ق، در مغرب و اندلس می زیسته اند و به «کلبی» معروفند. این خاندان در اصل اهل ولبه از دژهای براجله (واقع در جنوب غرناطه) بوده اند. نخستین فرد از این خاندان، همراه حاکم اندلس ابوالخطار حسام بن ضرار کلبی (د128ق) به هنگام فتح اندلس به این سرزمین آمد.
تاریخ وفات ابن جزی را 756 و 758ق نیز نوشته اند. اما ابن خطیب که معاصر او بوده است، سال 757ق، را محقق می داند و مقری نیز آن را تأیید می کند.
در هیچ یک از منابع، سخنی از چگونگی تحصیلات و استادان وی به میان نیامده است. تنها ابن خطیب تصریح کرده است که وی به سرپرستی پدر خود در شهر غرناطه پرورش یافت. ابن احمر نوشته است که ابن جزی در تاریخ، حساب و ادبیات چیره دست و از اصول و فقه و حدیث آگاه بود و خطی به غایت خوش داشت. پس از مرگ پدر در شمار کاتبان دربار ابوالحجاج یوسف بن اسماعیل (د755ق) امیر سلسله بنواحمر درآمد و ظاهراً مدتی دراز در این مقام باقی ماند، اما به دلایلی که بر ما معلوم نیست، امیر بر وی خشم گرفت و بفرمود او را تازیانه زدند و از اندلس اخراج کردند. او هنگام ترک اندلس، در ابیاتی آن دیار و اهل آن را نکوهش کرد. پس از این واقعه، به مغرب سفر کرد و به دربار ابوعنان پیوست و نزد وی مقام و منزلت یافت. وی در نظم و نثر استاد بود، نظم او را ستوده اند و نثرش را از انشای عماد الدین اصفهانی برتر دانسته اند. چند نمونه از نامه های او اکنون در دست است که در آنها پاره ای از صنایع لفظی رایج در روزگار او به چشم می خورد.
برخی از مآخذ نمونه هایی از اشعار وی را آورده و او را سرآمد شاعران روزگار خود دانسته اند و ابن احمر ضمن اینکه او را از شاعران دیگر برتر دانسته، گفته است که بیش از 20 هزار بیت شعر از حفظ داشته است. سروده های او شامل چند غزل و چند قصیده از جمله قصایدی در مدح ابوعنان و ابوالحجاج یوسف و نیز چند قطعه کوتاه است. ابن جزی به گفته مقری در خانه خویش در شهر «البیضاء» درگذشت.
مهم ترین کار ابن جزی که بدان شهرت یافت، تحریر سفرنامه ابن بطوطه است که به فرمان سلطان ابوعنان مرینی انجام شده است. وی در این کار، به گفته خود، مضمون گفتار ابن بطوطه را بی آنکه متعرض درستی و نادرستی آن گردد، در قالب الفاظی که گویای مقصود وی باشد، ریخته؛ هرچند که گاه عین الفاظ او را آورده است. افزون بر این وی بسیاری از اسامی دشوار را حرکت گذاری و نقطه گذاری کرده و نام های غیر عربی را تا آنجا که برای او ممکن بوده، شرح داده است. اثر دیگر وی کتابی به نام «الأنوار فی نسب النبی المختار» است که نسخه هایی از آن در کتابخانه ملی پاریس موجود است. نیز احتمالاً تاریخ غرناطه از اوست. وی در 755ق، به ابن خطیب گفته است که مشغول تألیف آن بوده و ابن خطیب قسمت هایی از آن را دیده و بسیار ستوده است، اما اکنون اثری از این کتاب در دست نیست. احتمال می رود که کار تألیف کتاب مذکور به دلیل هم زمانی با تحریر رحله ابن بطوطه ناتمام مانده باشد؛ چه، تحریر رحله پس از پایان سفر ابن بطوطه، در دربار ابوعنان، در حدود 754ق آغاز و در 757ق پایان یافته است.
کاظم موسوی بجنوردی، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص235، چاپ دوم، تهران، 1374، مقاله به قلم علی رفیعی.