ابن جبیر

[ویکی اهل البیت] ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر (540-614ق)، سیاح ، نویسنده و شاعر عرب اندلسی است. سفرنامه او به نام "رحله" که شرح سفر او به برخی از سرزمین های اسلامی است مشهور است. این اثر علاوه بر محتوا از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است.
اِبْن ِ جُبیر، ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر در سال 540 قمری در بلنسیه واقع در شرق اندلس در کشور اسپانیا تولد یافت .
خانوادة ابن جبیر از قبیلة کنانه از قبایل بزرگ و کهن عرب بود. جد بزرگ او عبدالسلام بن جبیر همراه بلج بن بشر بن عیاض قشیری به سرزمین اسپانیا گام نهاد . بلج بن بشر از مردم شام و سردار سواران آن سرزمین در سپاه هشام بن عبدالملک خلیفة اموی بود و در فتح افریقا مشارکت داشت . وی همراه گروهی از بربرهای شمال افریقا به اندلس آمد. عبدالسلام بن جبیر پس از هلاکت بلج که در اندلس و نزدیکی قرطبه روی داد، همچنان در اسپانیا باقی ماند. چنین به نظر می رسد که خانوادة ابن جبیر در بلنسیه اقامت داشتند.
ابن جبیر مدتی در شاطبه به سر برد و نزد پدرش و نیز در محضر ابوعبدالله الاصیل و ابن الحسن بن ابی العیش به فراگرفتن دانش و ادب و مقدمات علوم دینی پرداخت و در ضمن از پرورش قریحة شاعرانة خود نیز غافل نماند. وی بعدها به غرناطه رفت و در سایه استعداد خویش در خدمت ابوسعید عثمان بن عبدالمؤمن حاکم غرناطه که از موحدون بود، سمت دبیری یافت و همانند پدر در زمر کاتبان و ادیبان او درآمد.تذکره نویسان او را از ادیبان عصر و دارای نظم فایق و نثر بدیع دانسته اند
تا سدة پنجم هجری اکثر نوشته های جغرافیایی متعلق به جغرافی نگارانی است که در منطقة شرقی خلافت عباسیان می زیستند و گسترش اینگونه آثار در سرزمینهای غربی خلافت ، از جمله مغرب و اسپانیا کندتر از شرق بود. از سدة 5 ق اینگونه آثار در مناطق غربی ، به تدریج صورتی گسترده تر از شرق یافت . در این عصر جغرافی نگاران شناخته شده ای از غرب سر بر آورده اند که از میان آنان ابن عبدالبر (ه م )، ادریسی (ه م ) و ابن دلائی (ه م ) را می توان نام برد. از این قرن آثاری در ادب جغرافیایی پدید آمد که در زبان عربی با نام «الرحلة» و در فارسی با عنوان «سفرنامه » شهرت یافت . الرحلة معمولاً بر روال سفرنامة ناصرخسرو تدوین می یافت . بنا به نوشتة کراچکوفسکی این آثار نه به صورت «المسالک »، بلکه به صورت یادداشتهای روزانه تدوین شده و با سفرهایی به قصد حج مرتبط بوده اند، ولی افزون بر مراسم حج ، دیگر مراحل سفر نیز بیان شده است.
عمده ترین اینگونه آثار که در اسپانیا نوشته شده ، مرهون سفرنامة ابن جبیر دانسته اند. آغازگر اینگونه نوشته ها نیم قرن پیش از ابن جبیر، رحله نویس دیگری به نام ابوبکر محمد بن العربی (468-543ق ) بود، ولی ابن جبیر اینگونه نوشته ها را به مدارج بالاتری ارتقاء داد. وی ماجرای سفر خود را به صورتی دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری ، مسیحی و گاه سریانی نوشته است .
ماجرای نخستین سفر ابن جبیر به صورت یادداشتهای روزانه نوشته شده است . یادداشتهای مزبور پس از بازگشت او به غرناطه در 581ق به صورت کتابی جداگانه تدوین یافت . معلوم نیست عنوان دقیق کتاب او چه بوده است . بنابه نوشتة کراچکوفسکی ظاهراً هر دو عنوان مغلق این سفرنامه یعنی کتاب الاعتبار الناسک فی ذکر الا¸ثار الکریمة و المناسک و تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ساختگی هستند و می توان چنین پنداشت که عنوان اصلی کتاب رحلة الکنانی بوده که نشانه ای از وابستگی قبیله ای ابن جبیر است .
رحلة الکنانی از نظر محتوا و بیان ویژگیهای زمان حیات ابن جبیر در خور توجه بسیار است . این کتاب مطالب بسیار ارزنده ای دربارة مکه ، مدینه ، عراق ، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دورة جنگهای صلیبی و نهضت اسلامی تحت زعامت نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی ارائه کرده است .