ابن اعثم کوفی محمد بن علی

[ویکی نور] ابومحمّد احمد بن علی اعثم کوفی الکندی(متوفی 314 ه‍.ق.926/ م.) محدّث، شاعر، و مورّخ شیعی بزرگ قرن سوم و چهارم هجری است.عدم اطّلاع دقیق از زادگاه و تاریخ تولّد و زندگانی وی به حدّی است که حتّی در نام و نسب وی اختلاف کرده برخی نامش را احمد و برخی نیز محمّد آورده اند.همچنین لفظ«اعثم» را که لقب پدر او بوده است گاهی دربارۀ خود«ابن اعثم» به کار برده اند.از میان منابع قدیمی تنها «معجم الادبا»یاقوت حموی (231/2) است که اشاره ای مختصر به شرح حال وی کرده و بعد از او ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان»(138/1)گفته های یاقوت را نقل کرده است.
متأسفانه در منابع متأخر نیز مطلب مفیدی که اطّلاع تازه ای در اختیار محققان قرار دهد به چشم نمی خورد.حتّی بیشتر این منابع-از جمله لغتنامۀ دهخدا (جلد آ-ابوسعید، ص 291 ذیل«ابن اعثم»)، دایرة المعارف فارسی مصاحب(15/1)، دانشنامۀ ایران و اسلام(424/3)، دایرة المعارف شیعه (303/1)-در ارائۀ تاریخ فوت «ابن اعثم» دچار اشتباه فاحش می شوند و، به جای سال 314 ه‍.ق.، تاریخ مرگ وی را سال 214 ه‍.ق.قید می کنند.تاریخ فوت مندرج در منابع مزبور، با نظر یاقوت حموی که می گوید ابن اعثم غیر از «کتاب الفتوح»کتاب دیگری به نام «کتاب التاریخ»ابن اعثم علاوه بر دو کتاب یاد شده، کتابی به نام «کتاب المألوف» نیز داشته که امروز اثری از آن در دست نیست(معجم الادبا،231/2).در شرح وقایع تاریخی از زمان مأمون (218 ه‍.ق.) تا المقتدر باللّه (مقتول در 320 ه‍.ق.) به رشته تحریر در آورده، و خود یاقوت این کتاب اخیر را همراه «کتاب الفتوح» دیده است، مغایرت دارد از منابع متأخر فقط ریحانة الادب(386/7) و دایرة المعارف بزرگ اسلامی (26/3) تاریخ فوت ابن اعثم را 314 ه‍.ق.قید کرده اند..
به هر حال، نام مؤلّف به صورتهای گوناگون در منابع تاریخی و فهارس نسخ خطّی داخلی و خارجی آمده است؛ از جمله:ابومحمّد احمد بن اعثم کوفی، احمد بن علی اعثم کوفی، محمّد بن علی اعثم کوفی، احمد بن اعثم کوفی، احمد بن علیّ بن اعثم کوفی،ابن اعثم، احمد بن اعثم، و اعثم کوفی.
به طوری که گفته شد، در بین محققان،یاقوت حموی اوّلین شخصی است که در خصوص شخصیّت ابن اعثم مطلبی ارائه داده است.بعد از او، حاجی خلیفه در کشف الظنون (1239/2)،شیخ آغابزرگ تهرانی در الذریعه (220/3)، میرزا محمّد علی مدرّس در ریحانة الادب(368/7)،فؤاد افرام بستانی در دانشنامۀ بستانی (339/2)، علاّمه دهخدا در لغتنامه، و دیگران، مطالبی-با استفاده از معجم الادبا همراه با استنباط شخصی خود-آورده اند.غیر از محققان یاد شده هستند دیگر کسانی که در خصوص ابن اعثم و «کتاب الفتوح» وی تحقیقاتی انجام داده اند.در بین آنها، نظریات دو نفر غربی به نامهای کارل برو کلمان و ام.آ.شابان، استاد دانشگاه اکستر (Exeter)، در خور توجه و تعمّق است.مطالب مربوط به تحقیقات این دو از قول محمّد حسین روحانی (راهنمای کتاب، سال 19، ص 450) نقل می شود.
الف)کارل بروکلمان در تاریخ ادبیات خود دربارۀ ابن اعثم چنین می آورد: محمّد بن علی (و گفته شده است ابومحمّد علی) بن اعثم کوفی در گذشته در حدود سال 314 هجری که برابر است با سال 926 میلادی.
نگاه کنید به:16. Z.V.Toeschichtschreiber 541