آیین بودا که در سده ششم پیش از میلاد در هند به وجود آمد، به تدریج به نواحی مختلف از جمله امپراتوری کوشان، در شرق ایران، گسترش یافت و در اثر نفوذ کوشانیان به نواحی شمالی، این آیین به آسیای مرکزی و به ایالت های سغد و خوارزم ( در شمال شرقی ایران ) هم رسید. با پیدا شدن پیروانی در این ایالات ایرانی، طبعا کتاب های دینی و متون بودایی به زبان مردم این نواحی ترجمه شد که تعدادی از این آثار به زبان سغدی باقی مانده است.
... [مشاهده متن کامل]
بررسی این آثار هم از نظر به دست آوردن اطلاعاتی از این آیین و هم از نظر بررسی زبان شناختی زبان سغدی، تحول آن از دوره باستان و تاثیر آن در زبان فارسی بسیار مهم است. سغدی از زبان های شاخه شرقی دوره میانه ایران است و در هزاره اول میلادی در قسمتی از شرق ایران بزرگ و در میان مستعمره های بازرگانی سغدی پراکنده در طول شاهراه ابریشم زبان زنده بوده است. سغدیان که بازرگانانی زبردست بودند در طول این راه در سرزمینی که بین کوه های جنوبی و استپ های شمالی چین گسترده می شود، از شهر سمرقند زادگاه خود، تا شهر «خومدان» چین، مهاجرنشینانی تاسیس نموده بودند و بر شاهراه تجاری که از قلب ماوراء النهر تا قلب چین می رفت، از نظر اقتصادی فرمانروایی داشتند. بی دلیل نیست که دو دانشمند و ایران شناس فرانسوی، گوتیو Gauthiot راه ابریشم را شاهراه سغدی و پلیو Pelliot زبان سغدی را زبان بین المللی یا زبان میانجی ( Lingua franca ) آسیای میانه در هزاره اول میلادی می دانند.
سغدیان واسطه انتقال فرهنگ و هنر از شرق به غرب و از غرب به شرق بودند، از چین ابریشم و کاغذ به شهرهای غرب آوردند و دستاوردهای هنر اشکانی و ساسانی را به چین بردند. ادیان بودایی، مانوی و مسیحی با پشتکار مبلغان سغدی در میان قبایل آسیای میانه ترویج پیدا کرد و در زمره نخستین مبلغان دین بودایی و اولین مترجمان تعالیم بودا در چین نام های سغدی دیده می شود. از آن جا که یکی از مهم ترین متون بودایی که به زبان سغدی باقی مانده است، یکی از داستان های تولدهای پیشین بودا به نام «وسنتره جاتکه» است، در این مقاله، در سه بخش می کوشیم ابتدا چگونگی شکل گیری جاتکه ها را شرح دهیم و سپس اندکی با این داستان سغدی بودایی آشنا شویم.
در حدود سال ۵۶۰ پیش از میلاد مسیح، شاهزاده گوتاما Gotama، بنیانگذار آیین بودایی، در ناحیه لومبینی Lumbini واقع در جنوب سرزمین نپال به دنیا آمد. پدرش شودودانا Suddhodana ( سغدی: شنددان ) حکمران قبیله شاکیا Sakya و مادرش مایا Maya یا مهامایا Mahamaya ( سغدی: مغامای ) بود.
گفته می شود مایا در خواب می بیند که بودای آینده از بهشت فرود می آید و به شکل فیل سفیدی وارد رحم او می شود. به همین دلیل فیل برای همه بوداییان مقدس است. مایا، بنا بر روایات، هفت روز پس از تولد پسرش می میرد.
به پیش بینی برهمنان، گوتاما در ۳۵ سالگی یا فرمانروای جهان می شود یا یک بودا، و به دیدن چهار علامت: یک پیرمرد، یک بیمار، یک جسد و یک راهب، از زندگی دنیوی دست می شوید و خرقه رهبانیت بر تن می کند. به همین دلیل، پدرش سعی کرد که نگذارد گوتاما این چهار علامت را ببیند. بدین ترتیب، گوتاما در ناز و نعمت بزرگ شد. او با دختر عمویش یشوده Yasodha ( سغدی: یشودر ) ازدواج کرد و دارای پسری شد. روزی در شهر گردش می کرد که آن چهار علامت را دید و تحول عمیقی در او پدید آمد. از آن پس، مسیر زندگی او تغییر کرد و در راهی قدم گذاشت که به رسیدن او به مقام بودا منتهی گشت.
گوتاما را به نام های شاکیامونی Sakyamuni ( = دانای قبیله شاکیا ) ، سیدارتا Siddhartha ( = او که به هدف نهایی رسیده است ) و تتهاگتا Tathagata ( = او که به حقیقت رسیده است ) نیز خوانده اند. زمانی که او پس از آزمودن راه های مختلف و کشیدن مرارت های گوناگون به حقیقت دست یافت و بودا Buddha ( به معنی «بوی برده، کسی که به درک و شعور رسیده»، از ریشه baod «دریافتن، پی بردن» ) خوانده شد و با علمی شهودی به کنه اسرار جهان، به مبدا رنج و اسارت جهانی، سرگردانی روح، گردونه مرگ و زندگی مکرر و راه نجات پی برد، شروع به تبلیغ یافته های خود در میان مردم کرد.
جاتکه ها داستان های تولدهای پیشین بوداست که در ترکیب با قصه ها و افسانه های عامیانه، به صورت داستان هایی دل انگیز و پندآموز در ادبیات بودایی برای آموزش اصول اعتقادی آیین بودا به عامه مردم شکل گرفت. از آنجایی که یکی از این داستان ها به نام وِسَنْتْرَه جاتَکَه به یکی از زبان های ایرانی به نام زبان سغدی۱ که در قسمتی از شمال و شرق ایران بزرگ رایج بوده، باقی مانده است، بررسی این گونه داستان ها برای ما اهمیت می یابد.
در مقاله پیشین، در خصوص چگونگی به وجود آمدن جاتکه ها صحبت کردیم، حال به بررسی معنای جاتکه و جایگاه آن در ادبیات بودایی می پردازیم.
در اعتقادات و ادبیات بودایی، جاتکه Jataka داستانی است که در آن بودی ستوه Bodhisattva، یعنی بودا در یکی از شکل های تولدش، نقشی دارد؛ در این داستان ها او یا قهرمان است یا شخصیتی دیگر و یا تنها ناظر و راوی وقایع داستان است. بنابراین، این واژه را می توان «داستان بودی ستوه» ترجمه کرد. اما ترجمه رایج جاتکه «داستان تولد ( بودا ) » است.
این کلمه از واژه سنسکریت Jata به معنی «تولد» مشتق شده است. این وجه اشتقاقی مورد قبول اکثر دانشمندان است. اما دو دانشمند آلمانی و انگلیسی، کِرن۲ و اسپیر۳، این کلمه را مشتق از Jata به معنی «آنچه شده است، آنچه رخ داده است» می دانند و به این ترتیب، می توان آن را به «داستان، قصه، گزارش» ترجمه کرد.
داستان های جاتکه همه از زبان بوداست اما به درستی معلوم نیست که این داستان ها را خود بودا گفته است یا روحانیان آیین بودایی بعدها با تلفیق اصول اعتقادی این آیین با ادبیات عامیانه این داستان ها را ساخته و از قول بودا روایت کرده اند. چرا که پس از مرگ بودا در حدود ۴۸۳ پیش از میلاد مسیح، پیروانش فعالانه شروع به نوشتن و تنظیم متون فقهی و قوانین دینی برای زندگی روزم . . .
... [مشاهده متن کامل]
بررسی این آثار هم از نظر به دست آوردن اطلاعاتی از این آیین و هم از نظر بررسی زبان شناختی زبان سغدی، تحول آن از دوره باستان و تاثیر آن در زبان فارسی بسیار مهم است. سغدی از زبان های شاخه شرقی دوره میانه ایران است و در هزاره اول میلادی در قسمتی از شرق ایران بزرگ و در میان مستعمره های بازرگانی سغدی پراکنده در طول شاهراه ابریشم زبان زنده بوده است. سغدیان که بازرگانانی زبردست بودند در طول این راه در سرزمینی که بین کوه های جنوبی و استپ های شمالی چین گسترده می شود، از شهر سمرقند زادگاه خود، تا شهر «خومدان» چین، مهاجرنشینانی تاسیس نموده بودند و بر شاهراه تجاری که از قلب ماوراء النهر تا قلب چین می رفت، از نظر اقتصادی فرمانروایی داشتند. بی دلیل نیست که دو دانشمند و ایران شناس فرانسوی، گوتیو Gauthiot راه ابریشم را شاهراه سغدی و پلیو Pelliot زبان سغدی را زبان بین المللی یا زبان میانجی ( Lingua franca ) آسیای میانه در هزاره اول میلادی می دانند.
سغدیان واسطه انتقال فرهنگ و هنر از شرق به غرب و از غرب به شرق بودند، از چین ابریشم و کاغذ به شهرهای غرب آوردند و دستاوردهای هنر اشکانی و ساسانی را به چین بردند. ادیان بودایی، مانوی و مسیحی با پشتکار مبلغان سغدی در میان قبایل آسیای میانه ترویج پیدا کرد و در زمره نخستین مبلغان دین بودایی و اولین مترجمان تعالیم بودا در چین نام های سغدی دیده می شود. از آن جا که یکی از مهم ترین متون بودایی که به زبان سغدی باقی مانده است، یکی از داستان های تولدهای پیشین بودا به نام «وسنتره جاتکه» است، در این مقاله، در سه بخش می کوشیم ابتدا چگونگی شکل گیری جاتکه ها را شرح دهیم و سپس اندکی با این داستان سغدی بودایی آشنا شویم.
در حدود سال ۵۶۰ پیش از میلاد مسیح، شاهزاده گوتاما Gotama، بنیانگذار آیین بودایی، در ناحیه لومبینی Lumbini واقع در جنوب سرزمین نپال به دنیا آمد. پدرش شودودانا Suddhodana ( سغدی: شنددان ) حکمران قبیله شاکیا Sakya و مادرش مایا Maya یا مهامایا Mahamaya ( سغدی: مغامای ) بود.
گفته می شود مایا در خواب می بیند که بودای آینده از بهشت فرود می آید و به شکل فیل سفیدی وارد رحم او می شود. به همین دلیل فیل برای همه بوداییان مقدس است. مایا، بنا بر روایات، هفت روز پس از تولد پسرش می میرد.
به پیش بینی برهمنان، گوتاما در ۳۵ سالگی یا فرمانروای جهان می شود یا یک بودا، و به دیدن چهار علامت: یک پیرمرد، یک بیمار، یک جسد و یک راهب، از زندگی دنیوی دست می شوید و خرقه رهبانیت بر تن می کند. به همین دلیل، پدرش سعی کرد که نگذارد گوتاما این چهار علامت را ببیند. بدین ترتیب، گوتاما در ناز و نعمت بزرگ شد. او با دختر عمویش یشوده Yasodha ( سغدی: یشودر ) ازدواج کرد و دارای پسری شد. روزی در شهر گردش می کرد که آن چهار علامت را دید و تحول عمیقی در او پدید آمد. از آن پس، مسیر زندگی او تغییر کرد و در راهی قدم گذاشت که به رسیدن او به مقام بودا منتهی گشت.
گوتاما را به نام های شاکیامونی Sakyamuni ( = دانای قبیله شاکیا ) ، سیدارتا Siddhartha ( = او که به هدف نهایی رسیده است ) و تتهاگتا Tathagata ( = او که به حقیقت رسیده است ) نیز خوانده اند. زمانی که او پس از آزمودن راه های مختلف و کشیدن مرارت های گوناگون به حقیقت دست یافت و بودا Buddha ( به معنی «بوی برده، کسی که به درک و شعور رسیده»، از ریشه baod «دریافتن، پی بردن» ) خوانده شد و با علمی شهودی به کنه اسرار جهان، به مبدا رنج و اسارت جهانی، سرگردانی روح، گردونه مرگ و زندگی مکرر و راه نجات پی برد، شروع به تبلیغ یافته های خود در میان مردم کرد.
جاتکه ها داستان های تولدهای پیشین بوداست که در ترکیب با قصه ها و افسانه های عامیانه، به صورت داستان هایی دل انگیز و پندآموز در ادبیات بودایی برای آموزش اصول اعتقادی آیین بودا به عامه مردم شکل گرفت. از آنجایی که یکی از این داستان ها به نام وِسَنْتْرَه جاتَکَه به یکی از زبان های ایرانی به نام زبان سغدی۱ که در قسمتی از شمال و شرق ایران بزرگ رایج بوده، باقی مانده است، بررسی این گونه داستان ها برای ما اهمیت می یابد.
در مقاله پیشین، در خصوص چگونگی به وجود آمدن جاتکه ها صحبت کردیم، حال به بررسی معنای جاتکه و جایگاه آن در ادبیات بودایی می پردازیم.
در اعتقادات و ادبیات بودایی، جاتکه Jataka داستانی است که در آن بودی ستوه Bodhisattva، یعنی بودا در یکی از شکل های تولدش، نقشی دارد؛ در این داستان ها او یا قهرمان است یا شخصیتی دیگر و یا تنها ناظر و راوی وقایع داستان است. بنابراین، این واژه را می توان «داستان بودی ستوه» ترجمه کرد. اما ترجمه رایج جاتکه «داستان تولد ( بودا ) » است.
این کلمه از واژه سنسکریت Jata به معنی «تولد» مشتق شده است. این وجه اشتقاقی مورد قبول اکثر دانشمندان است. اما دو دانشمند آلمانی و انگلیسی، کِرن۲ و اسپیر۳، این کلمه را مشتق از Jata به معنی «آنچه شده است، آنچه رخ داده است» می دانند و به این ترتیب، می توان آن را به «داستان، قصه، گزارش» ترجمه کرد.
داستان های جاتکه همه از زبان بوداست اما به درستی معلوم نیست که این داستان ها را خود بودا گفته است یا روحانیان آیین بودایی بعدها با تلفیق اصول اعتقادی این آیین با ادبیات عامیانه این داستان ها را ساخته و از قول بودا روایت کرده اند. چرا که پس از مرگ بودا در حدود ۴۸۳ پیش از میلاد مسیح، پیروانش فعالانه شروع به نوشتن و تنظیم متون فقهی و قوانین دینی برای زندگی روزم . . .