گنبد

گنبد (به پهلوی: گومبت)[۱] یک سازه ی معماری شبیه نیم کره توخالی است. تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به ماقبل تاریخ می رسد. گنبدهای مقرنس (به انگلیسی: corbel) در خاور میانه ی باستان در ساختمان ها و مقبره ها یافت می شود. ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی که رومی ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان های عمومی، مانند پانتئون را درست می کردند.[۲]
ویژگی ها
مقایسه گنبد واقعی (چپ) با گنبد پیش رونده (راست).
گنبد را می توان به شکل یک کمان که با چرخش حول محور عمودی مرکزی آن به وجود می آید تصور کرد. همچنین گنبدهای قوسی شکل، اگر درست طراحی شوند دارای استحکام زیادی هستند و می توانند فضای زیادی را بدون ستون محافظ پوشش دهند. گنبدهای مقرنس (به انگلیسی: corbel) با پیش روی افقی در هر طبقه از دیوار به وجود می آیند به طوری که هر طبقه نسبت به طبقه ی پایینی بیشتر به داخل متمایل می شود و در پایان کل محوطه در یک نقطه به هم می رسد. گاهی اوقات به این نوع گنبد، گنبدنما گفته می شود. گنبد واقعی، گنبدی است که به طور فزاینده ای به سمت داخل زاویه دار شده و در نهایت نسبت به پایه گنبد زاویه ۹۰ درجه پیدا می کند.[۲]
تاریخچه [ویرایش]
بشر از ماقبل تاریخ تا دوران معاصر مسکن های گنبدی شکل با استفاده از مواد محلی ساخته است. اگر چه معلوم نیست کی اولین گنبد ساخته شد، نمونه های پراکنده از سازه های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (۶۸۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت شوش ایران، استفاده از گل آجر و سازه های خشتی در ساخت گنبد را نشان می دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی گنبدهای بین النهرین را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (۲۲۴--۲۴۰) ساخته شده است، استفاده از گنبد توسط امپراطوری ساسانی را نشان می دهد.[۲]
کلبه حصیری سرخ پوستی، ۱۹۰۳
کاخ اردشیر بابکان
مسجد شیخ لطف الله
گنبد کروی پروژه عدن در انگلستان
انواع گنبد
در سرزمین هایی مثل روم شکل نیمکره را برای گنبد بر می گزیدند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطبق نمی شد ناچار بودند که کناره های آن را هرچه ستبرتر کنند تا در برابر رانش سدی باشد، در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره را برای پوشش مناسب نمی دانستند و شکل هائی نظیر تخم مرغی و هلو چینی و بیضی را انتخاب می کردند که خود به خود میانتار رانش بود و این انتخاب باعث می شد که بتواند ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر می رفت نازک می شد تا به کلاله برسد).[۳]
گنبد پیازی (به انگلیسی: Onion dome)
گنبد مقرنس(به انگلیسی: Corbel dome)
گنبد بیضوی (به انگلیسی: Oval dome)
گنبد سهمی (به انگلیسی: Parabolic dome)
گنبد چندگوش (به انگلیسی: Polygonal dome)
گنبد بادبانی (به انگلیسی: Sail dome)
گنبد نعلبکی (به انگلیسی: Saucer dome)
گنبد چتری (به انگلیسی: Umbrella dome)
گنبد پیازی
گنبد مقرنس
گنبد بیضوی
گنبد چندگوش
گنبد بادبانی
گنبد نعلبکی
گنبد چتری
جستارهای وابسته
گنبد (معماری)
مقرنس
منابع
↑ دهخدا؛ گنبد
↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ Wikipedia-Dome
↑ گنبد در مساجد ایرانی؛ احمدرضا عاملی؛ روزنامه دنیای اقتصاد۲۴ مهر ۱۳۹۰؛ به نقل از استاد پیرنیا؛ ۱۳۵۱.
از ویکی پدیا
همچنین:

گُنبد، گُمبد، گُنبذ، گُمبذ و گُمبَه از ریشه گُم و باد گرفته شده است که در یک ویرایه دیگر به "قُپّه" تغییر شکل یافته است و معنی آن باد شکن و یا کاهنده باد است زیرا که حالت هندسی این سازه که یک سازه ی معماری شبیه نیم کره توخالی است موجب بی تاثیر شدن باد روی آن می شود.

گنبد : گنبد در پهلوی گومبت gumbat بوده است .
((پدید آمد این گنبد تیزْ رو
شگفتی نماینده ی نوبه‌نو؛))
(نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 190 )