پان ایرانیسم

عقیده سیاسی مبتنی بر اتحاد کلیه اقوام و نژادهای ایرانی .

نظریه ای مبتنی بر همبستگی تمام اقوام ایرانی.

پان ایرانیسم عقیده ای سیاسی است مبتنی بر اتحاد کلیه اقوام و تیره های ایرانی شامل آذربایجانی ها، آسی ها، بلوچ ها، کردها، پشتون ها، هزاره ها، لرها ،تاجیک ها، قزلباش ها و به طور کلی تمامی اقوام ایرانی ساکن در فلات ایران. هوشنگ طالع معتقد است که پان ایرانیسم بر خلاف مکتب های فکری دیگر که دارای پیش وند «پان» هستند، یک مکتب عینی (اوبژکیتو) است که واقعیت تاریخی دارد. در حالی که مکتب هایی مانند پان عربیسم، پان ترکیسم، پان ژرمنیسم و پان اسلامیسم، مفاهیمی ذهنی (سوبژکتیو) هستند، یعنی بیان آرزوها و خواسته هایند.
حزب پان ایرانیست
حزب ملت ایران
محسن پزشکپور
محمدرضا عاملی تهرانی
رضا کرمانی
واژه پان ایرانیسم برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶، توسط محمود افشار یزدی بنیان گذار موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، وارد فرهنگ واژگان سیاسی ایران شد. روز پانزدهم شهریور ۱۳۲۶ خورشیدی مکتب پان ایرانیسم در شهر تهران بنیان گذاری شد. محمود افشار اندیشه پان-ایرانیسم را برای دفاع از تمامیت ارضی ایران در مقابله حملات پان ترکیسم و پان عربیسم پیشنهاد کرد.
تا سال ۱۳۳۲ بر بنیاد اندیشه پان ایرانیسم سه حزب تشکیل شد. «پرچمداران پان ایرانیسم» به رهبری محمد مهرداد، «حزب ملت ایران» بر بنیاد پان ایرانیسم به رهبری داریوش فروهر و «حزب پان ایرانیست» به رهبری محسن پزشکپور.
محمود افشار یزدی پان ایرانیسم را این گونه تعریف می کند:

پانْ ایرانیسم
عقیده ای سیاسی مبتنی بر اتحاد همۀ اقوام و نژادهایی که فرهنگ ایرانی دارند، ازجمله آذربایجانی ها، آسی ها، بلوچ ها، زازاها، کردها، پشتون ها، تاجیک ها و به طور کلی همۀ اقوام ساکن در فلات ایران. پان ایرانیسم برخلاف پان ترکیسم و پان عربیسم، مبتنی بر اندیشه های نژادی یا زبانی نیست و بیشتر به عناصر تاریخی و فرهنگی تکیه دارد. مکتب پان ایرانیسم در ۱۵ شهریور ۱۳۲۶ش توسط گروهی از جوانان پایه گذاری شد. آنان با مطالعۀ تاریخ به این نتیجه رسیدند که ایران از ۱۱۹۲ق دچار تجزیه شده، اما شگفتا که همچنان نام ایران باقی مانده است. با توجه به این مسائل، بنیانگذاران مکتب پان ایرانیسم بر این عقیده بودند که آنچه به نام ایران خوانده می شود، در واقع تمامی ایران نیست. آنان سبب ضعف و ناتوانی کشوری که امروزه ایران نامیده می شود، کشوری که افغانستان نام دارد، سرزمینی که به نام قفقاز زیر سیطرۀ روس هاست، و منطقه ای که آن را به نام جعلی ترکستان روس می خوانند، در جدا افتادن از یکدیگر می دانستند و راه نجات را در وحدت و یکپارچگی می دیدند. از این روی، نام پان ایرانیسم را که منطبق با اندیشه هایشان بود، برگزیدند. تا ۱۳۳۲ش، بر بنیاد اندیشۀ پان ایرانیسم سه حزب تشکیل شد؛ پرچمداران پان ایرانیسم به رهبری محمد مهرداد، حزب ملت ایران به رهبری داریوش فروهر، و حزب پان ایرانیسم به رهبری محسن پزشک پور. این عقیده هم اکنون نیز کمابیش در میان برخی گروه ها و احزاب سیاسی، اغلب در خارج از کشور، رایج است و اشخاصی هم تحت این عنوان به فعالیت سیاسی می پردازند.