زورخانه

ورزشگاه ایرانی، محل ورزش باستانی. واژۀ زورخانه در کتاب های لغت کهن دیده نمی شود و به نظر می رسد که واژه ای جدید باشد. واژۀ زورخانه و وصف آن و شکل و انواع ورزش هایی که در آن انجام می گرفته، نخستین بار در ۱۷۶۵ (در زمان حکومت کریم خان زند) در جلد دوم سفرنامۀ ۳ جلدی کارستن نیبور، سیاح دانمارکی، دیده شد. نهاد زورخانه، یکی از نهادهای بنیادی کهن ایرانی است که هر جزء آن نشانۀ بخشی از تاریخ کهن این سرزمین است.
ساختمان زورخانه. از ساختمان زورخانه های دوران کهن اطلاع دقیقی در دست نیست، اما آنچه از معماری های قدیمی می توان حدس زد این است که از آن هنگام که ورزش های باستانی از فضای باز به داخل ساختمان ها راه یافت، زورخانه شکلی بسیار ساده داشت و از بسیاری جهات شبیه خانقاه ها بود. ساختمان زورخانه کوچک اما استوار و بلند ساخته می شد. در ورودی آن کوچک و کوتاه بود، پنجره ای در هیچ جای بنا وجود نداشت؛ جز در بالای گنبد که سوراخی تعبیه کرده بودند که نور ضعیفی از آن به گود می تابید. زورخانه عمارتی شش ضلعی یا حداکثر هشت ضلعی و مسقف بود که در وسط آن گنبدی کوتاه (نظیر شب کلاه) و در زیر گنبد، گود قرار داشت. در هر یک از اضلاع داخلی، صفحه ای رواق مانند ایجاد شده بود که جای نشستن و کندن لباس و گذاشتن اسباب و آلات ورزشی، سنگ گرفتن و مشتمال و امثال آن بود. در ورودی زورخانه بسیار کوتاه ساخته می شد به طوری که ورزشکاران برای عبور از آن باید خم می شدند. به عقیدۀ ورزشکاران این اولین نشانۀ فروتنی و تواضع جبری کسی است که وارد زورخانه می شود. در مورد دَرِ زورخانه چند نظریه متفاوت وجود دارد. گروهی می گویند دَرِ زورخانه به این دلیل کوتاه ساخته شده که ورزشکاران هنگام ورود با سرِ خَم شده وارد شوند. گروهی نیز باور دارند که کوتاهی دَرِ زورخانه یادآور روزگاری است که جنگجویان در دخمه ها آموزش رزمی می دیدند. در قدیم ورودی زورخانه به ندرت با کف اصلی بنا در یک سطح قرار داشت، همیشه با تعدادی پله به پایین می رسید و بنای اصلی حالت زیرزمین و سردابه داشت که به تکایای قدیمی و خانقاه ها و بقاع اسلامی شباهت داشت. روبه روی در ورودی، در کنار گود سردم قرار داشت. در قدیم دَرِ زورخانه پیش از آمدن آفتاب باز می شد و تا ساعت ها پس از غروب آفتاب باز می ماند. گروهی از ورزشکاران فقط صبح زود به زورخانه می رفتند و بعد از ادای فریضۀ صبح تا چاشتگاه ورزش می کردند. از ۵۰ سال قبل به تدریج ورزش شبانه نیز معمول شده است. در ماه های رمضان، زورخانه ها شب ها باز بودند و ورزشکاران تا ساعات اولیه بامداد به ورزش می پرداختند. مراسم ورزش شبانه در لیالی رمضان، مخصوص بود و یکی دو ساعت بعد از افطار شروع و در لیالی متبرکه بدون ضرب و آواز اجرا می شد. بدین طریق که میاندار برای هر یک از اعمال ورزشی شماره ای شروع می کرد و سایرین با صدای حق حق و علی علی او را جواب می دادند. همان طور که در میدان های ورزشی هر دسته از مردم یک یا چند ورزشکار را با کف زدن و هوراکشیدن تشویق می کنند در زورخانه نیز چنین اعمالی مقرر است. مثلاً هر گاه یکی از ورزشکاران حرکت خوش نما و فوق العاده انجام دهد میاندار و پیش کسوت ها برای او به صدای بلند ماشاءالله می گویند. هرگاه شیرینکاری شروع به کار کرد، مرشد زورخانه کلماتی برای تشویق و تحریک او به زبان می آورد و او را به یکی از جوانان بنی هاشم تشبیه می کند و پهلوان ها یا پیش کسوت های معروف را نیز سردار اهل بیت می خوانند و از حضار تقاضای ختم صلوات می کنند و حاضرین صلوات می فرستند. اخیراً دست زدن هم در جشن های زورخانه ها مرسوم شده است.
شنای زورخانه. شنای زورخانه ای چهار مرحله دارد: ۱. شنای کرسی؛ ۲. شنای دست و پا مقابل؛ ۳. دوشلاقه؛ ۴. شنای پیچ. ورزشکاران تخته شنا را در کف گود روی زمین می گذارند و شروع به ورزش می کنند. حرکت شنا حدی معیّن ندارد و بسته به قدرت و توانایی جسمانی ورزشکار، شمار هر نوبت شنا نامحدود است. مادامی که میاندار مشغول شناست سایرین هم تبعیت می کنند و اگر بعضی خسته شدند دربرابر دو یا سه مرتبه شنای میاندار یک مرتبه شنا می کنند. در حرکت شنا نیز شماره کردن مرسوم است؛ به این ترتیب که اگر ورزشکاران قصد شناکردن بیشتر داشته باشند میاندار با لحن مخصوص شروع به شماره می کند و اعداد و عباراتی مانند اعداد و عبارات سنگ گرفتن بر زبان می آورد و سایرین در جواب هر یک از شماره های او «یاعلی» می گویند. اگر هم قصد شناکردن زیاد نداشته باشند، مرشد زورخانه ضرب مخصوص شنا را شروع کرده و با آهنگ ضرب، اشعار حماسی خاصه ابیاتی از شاهنامۀ فردوسی را می خواند. شنای دوشلاقه، شنایی که در هر مرتبه دو دفعه صورت ورزشکار به زمین نزدیک می شود در چنین موقعی صورت می گیرد. شنای پیچ مخصوص خاتمه شناست و تقریباً یک نوع نرمش برای رفع خستگی به شمار می رود. بعد از شنای پیچ که تعداد آن خیلی کم است ورزشکاران از جای برمی خیزند و در حالتی که تخته های شنای آنان روی زمین است، بعضی حرکات نرمشی را انجام می دهند، سپس تخته ها را برمی دارند و شروع به میل گرفتن می کنند.
گود زورخانه. در ورزش باستانی، محوطۀ وسط زورخانه که آن را به تناسب بنا چهارگوش، شش گوش یا هشت گوش می سازند و عمق آن به یک متر می رسد. لبه های گود از آجر و گِل پخته یا چوب است تا توان مقاومت دربرابر برخوردهای ناگهانی کشتی گیران را داشته باشد. در قدیم کف گود از خاک رُس بود و در زیر آن خاکستر و بوته خشک قرار می دادند. گود زورخانه ای را که محل ورزش پهلوان شهر یا پیش کسوت ها بود «گود مقدس» می خواندند. همۀ آیین های ورزش باستانی در داخلِ گود انجام می گیرد.
سنگ زورخانه. یک جفت جسم سنگین، شبیه سپر و به شکل نعل اسب که قسمت بالای آن مربع و قسمت پایین آن منحنی است. در وسط هریک از سنگ ها سوراخ و دستگیره ای تعبیه شده است و به طرفین دستگیره نیز برای جلوگیری از خراش دست ها نمد می گذارند. وزن هریک از سنگ ها از ۲۰ کیلوگرم کمتر و از ۴۰ کیلوگرم بیشتر نیست. در گذشته به این اسباب نعل، سنگ نعل، و سنگ زور نیز می گفتند. روش کار با سنگ بدین گونه است که ورزشکار به پشت روی خاک گود می خوابد و با گرفتن هریک از سنگ ها در دستی و با غلتیدن به چپ و راست آن ها را حرکت می دهد. مرشد زورخانه برای کسی که سنگ می گیرد، ضرب نمی گیرد، بلکه تعداد حرکات او را با عباراتی خاص از یک تا ۵۰ و سپس بالعکس می شمارد. اصولاً سنگ گرفتن کاری دشوار و در توان افرادی قوی و ورزیده است؛ چنان که در گذشته نیز جوان قوی بازو را جوان سنگدیده می گفتند.
زنگ زورخانه. زنگوله مانندی که در زورخانه ها مرشد با آن ورود ورزشکاران پیش کسوت را خبر می دهد.در زورخانه ها زنگ را به زنجیر می بندند و از سردَم آویزان می کنند. زنگ پهلوانی زنگی جداست که فقط برای پهلوانان به صدا درمی آید. به روی زنگ زورخانه اشعار حماسی یا دینی حک می کنند.
دعاهای زورخانه. دعاهایی که مرشد به هنگام ورزش می خواند؛ مانند: «اول و آخر مردان بخیر»؛ «خدا چهار ستونت را پنج ستون نکند، صلوات بفرست» (ستون پنجم کنایه از عصاست، یعنی خداوند عصا به دستت ندهد)؛ «خدا دست مردانه ات را پیش نامرد دراز نکند، صلوات بفرست»؛ «خدا به چه کنم چه کنم گرفتارت نکند، صلوات بفرست»؛ «به علیلی و ذلیلی دچار نشوی، صلوات بفرست»؛ «اول و آخر مردان عالم ختم به خیر، صلوات بفرست».