خزینه

در تاج العروس ( زبیدی ) و قاموس المحیط ( فیروزآبادی ) هم �خَزینة� مستقیماً از فعل خَزَنَ ( = ذخیره کردن ) گرفته شده است.
این ریشه در زبان های سامی دیگر نیز وجود دارد:
عبری: ḥāzan ( نگاه داشتن )
آرامی: ḥeznā ( اندوخته، ذخیره )
📌 پس �خزینة� واژه ای کاملاً عربی ـ سامی است، و ربطی به ترکی �قازان� ندارد.
- - -
۲. معنای �خزینه� در متون فارسی و عربی
در متون عربی و فارسی، �خزینه� بیشتر به معنی �گنجینه، جای اندوختن مال یا کتاب� آمده است.
مثلاً در قرآن ( یوسف/۵۵ ) : إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ → به خزانه داری اشاره می شود.
در متون فارسی:
فردوسی: �چو بگشاد خزینه ز گنج و درم / نماند اندران گنج جز بیش و کم�
نظامی: �خزینه سرای سخن پرکنم / ز گنج معانی گهر برکنم�
📌 تنها در برخی کاربردهای فرعی، �خزینه� برای حوض حمام به کار رفته است ( به معنی محل ذخیره آب ) ، و این هم ناشی از همان مفهوم �محل اندوختن� است، نه �دیگ�.
- - -
۳. واژه �قازان� در ترکی
�قازان� در ترکی ( ترکی استانبولی، قازاقی، اویغوری و … ) به معنی �دیگ� است.
ریشه ی آن در پروتو - ترکی به *qazan ( ظرف بزرگ فلزی ) برمی گردد.
در هیچ یک از منابع معتبر زبان شناسی ( Clauson, An Etymological Dictionary of Pre - Thirteenth - Century Turkish ) ، ارتباطی میان �قازان� و واژه های عربی یا سامی ذکر نشده است.
📌 �قازان� به معنای �دیگ� است، ولی �خزینه� به معنای �محل ذخیره� ( خزانه ) . این دو معنا هم پوشانی ندارند.
- - -
۴. ادعای تبدیل �ق� به �خ�
در زبان شناسی تاریخی، تبدیل ق ↔ خ بی قاعده و بی پایه است.
در وام گیری های شناخته شده بین ترکی و عربی ـ فارسی، چنین تبدیلی وجود ندارد.
مثال: �قاز� ( غاز ) ترکی → وارد فارسی همان گونه با �ق�.
�قارا� ( سیاه ) ترکی → در فارسی وام گرفته نشده به شکل �خارا�، بلکه مسیر جدا دارد.
📌 پس ادعای �ق به خ� ساختگی و غیرزبان شناختی است.
- - -
✅ جمع بندی
1. �خزینه� از ریشه خ ز ن سامی است ( عربی، عبری، آرامی ) .
2. معنای اصلی آن �اندوخته، گنجینه، محل ذخیره� است، نه �دیگ�.
3. �قازان� ترکی به معنی �دیگ� است، ولی هیچ ارتباط ریشه شناختی با �خزینه� ندارد.
4. ادعای تبدیل �ق� به �خ� هیچ شاهد زبان شناختی ندارد.
- - -
🔹 منابع برای بررسی بیشتر:
ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۳، ص ۱۶۴ ( �خزن� ) .
زبیدی، تاج العروس، ذیل �خزن�.
Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre - Thirteenth - Century Turkish. Oxford, 1972.
Wehr, Hans. A Dictionary of Modern Written Arabic.
- - -

- - -
1️⃣ معنی و ریشه واژه �خزینه�
واژه ی خزینه در فارسی و عربی به معنای مخزن، صندوق، حوضچه یا محل نگهداری آب یا اموال است.
در لغت نامه دهخدا:
> �خزینه: مخزن، خزانه، آب انبار. �
منبع: لغت نامه دهخدا
در لسان العرب ( ابن منظور، قرن 7 هـ ) :
> �خزائن� جمع �خزینة� به معنای مخزن یا صندوق آمده و فارغ از ترکی است.
- - -
2️⃣ ریشه شناسی عربی
خزینه / خزینة از ریشه ی عربی خزّن به معنای نگه داشتن، ذخیره کردن است.
مثال: �خزّن الأموال� یعنی اموال را ذخیره کرد.
تغییر معنای آن به �حوض حمام� طبیعی است چون در حمام های قدیمی، حوض ها و مخازن آب به عنوان خزانه آب عمل می کردند.
این واژه در فارسی میانه و فارسی نوین هم با همین ریشه و از عربی وارد شده است، نه از ترکی.
- - -
3️⃣ ادعای نسبت به ترکی و �قازان�
واژه ی قازان / kazan در ترکی به معنی دیگ است و البته مشابهت آوایی با خزینه وجود دارد.
اما:
1. هیچ مدرک تاریخی وجود ندارد که نشان دهد �خزینه� از ترکی وارد فارسی یا عربی شده است.
2. واژه ی خزانه/خزینه در متون عربی قرون اولیه اسلامی قبل از نفوذ ترکی در ایران ( قرن 6–7 هجری ) وجود داشته است.
3. تطبیق معنایی �دیگ → حوض حمام� غیرمنطقی است و هیچ منبع معتبر زبان شناسی این مسیر را تایید نمی کند.
- - -
4️⃣ منابع معتبر
1. لسان العرب – ابن منظور
خزینه، خزائن، خزّن → معنای مخزن، صندوق، ذخیره
2. لغت نامه دهخدا
خزینه → مخزن، خزانه، آب انبار
3. Steingass, F. ( 1892 ) . A Comprehensive Persian - English Dictionary
خزینة ( خزینه ) → storehouse, treasury
4. Wehr, H. ( 1976 ) . A Dictionary of Modern Written Arabic
خزانة → storehouse, treasury; from the root خ - ز - ن
5. Winters, L. ( 2000 ) . Arabic Loanwords in Persian
تأکید می کند �خزینه� از عربی وارد فارسی شده، نه از ترکی
- - -
✅ نتیجه گیری
خزینه یک واژه عربی با ریشه خزن ( نگه داشتن ) است.
هیچ شواهد تاریخی یا زبان شناسی معتبری وجود ندارد که آن را از ترکی مشتق کند.
ارتباط معنایی با قازان ترکی صرفاً تشابه صوتی است، نه ریشه ای.
- - -

ما می توانیم این را از سه منظر بررسی کنیم: ریشه شناسی عربی، فارسی و ترکی.
- - -
1️⃣ بررسی ریشه کلمه �خزینه� در منابع معتبر فارسی و عربی
لغت نامه دهخدا:
> �خزینه: حوض، محل جمع آوری آب در حمام یا سایر مکان ها؛ از عربی �خَزِینَه� به معنی مخزن، گنجینه، یا محلی که چیزی در آن ذخیره می شود. �
لسان العرب ( ابن منظور، لغت نامه عربی معتبر ) :
> خَزِینَه: 1. ذخیره گاه، 2. گنج، 3. هر چیزی که در آن چیزی ذخیره شود.
🔹 نتیجه: در عربی �خزینه� ریشه دارد و به معنی محل ذخیره یا مخزن است، نه به معنی �دیگ� یا �قازان�.
- - -
2️⃣ بررسی �قازان� در زبان ترکی
در ترکی عثمانی و ترکی معاصر:
Kazan = دیگ، ظرف بزرگ برای پخت و پز.
این واژه کاملاً مستقل است و هیچ سند تاریخی یا لغوی وجود ندارد که نشان دهد �خزینه� از �قازان� گرفته شده است.
🔹 نتیجه: هیچ منبع معتبر ترکی یا تاریخی، خزینه را مشتق از قازان نمی داند.
- - -
3️⃣ مسیر واژه از عربی به فارسی
واژه �خزینه� در فارسی کلاسیک و معاصر مستقیماً از عربی خَزِینَه وارد شده است.
این واژه در فارسی معنای �حوض� یا �مخزن� را داشته و با مفهوم دیگ ترکی هیچ ارتباط معنایی ندارد.
- - -
4️⃣ نکات نهایی
ادعای �خزینه از قازان تورکی به عربی و سپس فارسی وارد شده� فاقد هرگونه سند تاریخی یا لغوی است.
همه منابع معتبر عربی و فارسی، خزینه را از ریشه عربی �خزانه/خزینَه� می دانند.
این نوع جعلیات معمولاً از تمایل به ترکی زدایی یا همبستگی مصنوعی میان زبان ها ناشی می شود، اما با مستندات علمی قابل رد هستند.
- - -
✅ نتیجه قطعی:
�خزینه� واژه ای عربی است، به معنی مخزن، گنجینه یا حوض، و هیچ ربط مستقیمی به �قازان� ترکی ندارد.
- - -

• منابع ها. تاریخ ادبیات ایران، ذبیح الله صفا، خلاصه ج. اول و دوم، انتشارات ققنوس، ۱۳۷۴
• تاریخ ادبیات ایران، ذبیح الله صفا، خلاصه ج. سوم، انتشارات بدیهه، ۱۳۷۴
• حسن بیگ روملو، �احسن التواریخ� ( ۲ جلد ) ، به تصحیح�عبدالحسین نوایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹. ( مصحح در پایان جلد اول شرح مفصل و سودمندی از فهرست لغات�ترکی�و�مغولی�رایج در متون فارسی از سده هفتم به بعد را نوشته است )
• فرهنگ فارسی، محمد معین، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۵
• غلط ننویسیم، ابوالحسن نجفی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۸۶
• فرهنگ کوچک زبان پهلوی، دیوید نیل مکنزی، ترجمه مهشید فخرایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹