چم

دعوی کنی که شاعر دهرم ولیک نیست
در شعر تو نه حکمت و نه لذت و نه چم. شهید بلخی [سده 3 و 4] ( از فرهنگ اسدی )
چه جویی آن ادبی کان ادب ندارد نام
چه گویی آن سخنی کان سخن ندارد چم. رودکی [سده 3 و 4] ( از فرهنگ اسدی ) .

شتر گر در چم سوزن بگردد
دل من از نگارم وا نمیشه

آن زن را نگاه دارید و بزنی باز آرید بنیکویی بچم یا بگشایید او را و گسیل کنید بنیکویی و بچم و با خود مگیرید
نگاه داشتن است بچم یا گسیل کردنی است بنیکویی
بازگرفتن به نیکویی یا گسید به نیکویی

عسجدی ( از فرهنگ اسدی )
عالم دیگر است عالمشان
نیست فرقی ز نور تا چمشان
سنائی
چم همان چشم است و به پارسی دری در مرو و هرات و دگر جاهای خراسان و مکران نزد بلوشان و تالشان و فیلیها و زند ( لک ) و خرم آباد چم گویند
ترسم این چرخ ستمگر کشدم زار و نبینم
سرمه ای زی چم من خاک بدخشان برساند
این چم هم چشم است و هم چشمه و رود را هم برای این چم گویند
دگر انکه در پارسی پهلوی م - و جای هم نشیند و چم را چاو شده چون
همال هوال - پشیم پشیو فریو فریم - دوان دمان - راوند رامند - وراوین ورامین - وند مند
-
چمیدن برابر باجابجاییست چه با ناز باشد چه با تاخت - ریشه آن چم=گم است و گام نیز از ان است
چماننده دیزه هنگام گرد
چراننده کرکس اندر نبرد
چو باد سپیده دمان بردمد
سپه یکسره باید اندر چمد
هرکه چمد چرد وانکه خسپد خواب بیند قابوسنامه
دارای ایران داریوش بزرگ در بیستون گوید
ما اچمیَا = نمیاید
اگمتان=اچمتان
گمت= چمد - گمتا - گَم=چم
ازدا بواتیَ پارسهیا مرتی یَهیا دوریَی ارشتیس پراگمتا
آگاه ببادی پارسی مردا جاها دوری نیزه پراگندا
در پارسی پهلوی م - و جای هم نشیندچم=چو - گم=go
چون خیم خیو خامه خاوه مردان وردان ممیز مویز
چم=چو - چمد=چود=شود
بچم=بچو=بشو
ای توسن عاطفت! سبکتر چم
وی طایر آرزو! فروتر پر
بهار
چرا همی نچمم؟ تا چرا کند تن من
که نیز تا نچمم کار من نگیرد چم
رودکی
برو برو که چه خوش می روی به شیوه گری
بچم بچم که چه خوش می چمی به رعنایی
مجدهمگر
در جهان دین بر اسپ دل سفر بایدت کرد
گر همی خواهی چریدن مر تو را باید چمید
چمیدن به نیکیت باید که مرد
ز نیکی چرد چون به نیکی چمد
رفتند همرهان و تو بیچاره روز روز
ناکام و کام از پس ایشان همی چمی
ناصرخسرو
کجا دیزه تو چمد روز جنگ
شتاب آید اندر سپاه درنگ
چمان چرمه در زیر تخت منست
سنان دار نیزه درخت منست
فردوسی
چماننده چرمه نونده جوان
یکی کوه پاره ست گوی روان
دقیقی شاهنامه
جهاندار گیتی چنین آفرید
چنان کو چماند بباید چمید
پی باره ای کو چماند به جنگ
بمالد برو روی جنگی پلنگ
پس اندر نهادند ایرانیان
بدان بی مره لشکر چینیان
نهادند زین بر سمند چمان
خروش آمد از دیده هم در زمان
چو بهری ز تیره شب اندر چمید
کی نامور پیش چشمه رسید
فردوسی
همی چمد فلک از بهر آنکه تو بچمی
همیشه باد ترا کار با چمیده بچم
عنصری
ملک خری جاودان بفر پدر تو
کز پی ملک پدر بسی بچمیدی
قطران
در آن مینوی میناگون چمیدند
فلک را رشته در مینا کشیدند
نظامی
سپهبد چو نزدیک هندو رسید
سمندش خروشید واندر چمید
فرامرزنامه
خوشا آن دم که با من شاد و خرم
میان انجمن خوش می چمیدی
عراقی
به هر رهی که چمیدم وزید باد امید
به هر دری که رسیدم رسید بانگ گشاد
نظیرنیشابوری

از جمله: چم آسیاب، چم ریحان، چم حیدر، چم کاکا، چم کبود، چم خلف عیسی، چم امام حسن، چم خوشه، چم حسین تنگ تیر، چم عالی، چم مهر، چم گرداب، چم تنگ اُو، والخ.

۲٫ چم ران؛ چمران: کسی که راست و مستقیم می راند؛ روحش شاد.
۳٫ چم دان؛ چمدان: جایی که چیزها را می توان به گونه راست و بدون خم و تا شدن، در آن نهاد؛ چمدان در برابر بقچه است ( پارچه ای که چیزها را در آن می گذاشتند و قاعدتاً چیزها تا می خوردند و چهار گوشه پارچه را بالا می آوردند و به هم گره می زدند. بنابراین چم دان در اصل، جامه دان نبوده است.
۴٫ پر چم؛ پرچم: �پر�ی که چم یعنی راست و کشیده است.
۵٫ چم وش: حیوانی که سرش را سیخ و سرکش نگه می دارد و در برابر فرمان راکب، انعطافی نشان نمی دهد.
۶٫ چمیدن: راه رفتنی حیوانی مثل آهو در بیشه با �سر و سینه کشیده�. این گونه راه رفتن، همراه با خرامش و عشوه و ناز است.
۷٫ چم ان؛ چمان: چم بُن مضارع از چمیدن که وقتی با �ان� بیاید، قید حالت می سازند، مثل خندان و روان؛ بنابراین �چَمان� یعنی افراشته و راستوار ( مجازاً یعنی هماره با خرامش و ناز ) .
۸٫ چم میان وند �ا� برای ساخت حاصل مصدر: چام ( چامه ) شعری که برافراشته و برجسته و دلربا است و به ترانه و نعمه می انجامد.
۹٫ چم ن؛ چمن: چم بن مضارع به اضافه پسوند �ن� که یکی از پسوندهای �همراه�ی است: چَمن: یعنی سبزه همراه با افراشتگی و مجازاً همراه با خرامش؛ نه سبزه خمان و در هم پیچیده. بنابراین معنای �سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند�؛ یعنی سرو راستوار و افراشته ( و ناز ) من چرا میل چمن ( سبزه های راستوار و ناز ) نمی کند؟
۱۰٫ چم پا تمه ( احتمالا چم پا تنه بوده است: چمپاتَنَه ) : نوعی نشستن که پای انسان در آن حالت، چم ( صاف ) است ( چمپا ) و تنه نیز همین حالت دارد؛ سرپا نشستن؛ در این حالت از نشستن، کف پاها بر زمین است، و زانوها در بغل و کمر تقریباً حالت صاف دارد.
۱۱٫ چم بِه؛ چَمبه: ( در گویش میبدی امروزی: چُمبه ) چَم بِه= چمبه ( در گویش میبدی امروزی: چُمبِه ) زدن برای راست و درست کردن کسی که چم بودن برایش بِه از کژ بودن است.
۱۲٫ چَم ( در گویش میبدی: چُم ) یعنی راست و خوش تراش. مثلا میگویند: چیز چُمی نیست؛ یعنی راست وار و خوشتراش و نازی نیست.
– فرهنگ لغت های بزرگی فارسی نیز واژه �چم� را به درستی معنا نکرده اند و گاهی دقیقاً واژگون معنا کرده اند.
از طرف:دکتر ابوالفضل امامی میبدی/ دبیر ادبیات فارسی مجتمع شهید باهنر در رم/ ایتالیا

به چم نرگس باغش حیا نیست وحشی
چرا همی نچمم؟ تا چرا کند تن من
که نیز تا نچمم کار من نگیرد چم رودکی