قلم زنی

امروزه برای قلم زنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می دهند و با چکش بر انتهای قلم می کوبند تا شیارها و نقش ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم های این هنر متنوع هستند و نام های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم بر. پس از ایجاد نقش ها، قیر را جدا می کنند و روی شیارها گرده زغال می ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می پوشانند. به این ترتیب نقش های قلم زده شده به شکل خط هایی تیره و مشخص دیده می شود.
نمونه ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک باد یاب ( بادیه، جام بزرگ پایه دار ) مسی بود در ورودی سازمان مالکیت های معنوی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد[۱].
محتویات [نمایش]
پیشینه هنر قلم زنی در ایران [ویرایش]
پیشینه قلم زنی به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده می شود که نژاد آریایی داشتند[۱].
دوره پیش از تاریخ [ویرایش]
پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شیء باشد که بر روی آن قلم زنی، چکش کاری و یا حکاکی شده است، اطلاع دقیقی در دست نیست.
کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزدیک به چند هزار سال پیش از میلاد می رسد ( لک پور، ۱۳۷۵، ص۷ ) .
در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است.
در هزاره اول پیش از میلاد فلزکاری و قلم زنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است و آثار با ارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آن ها جام های طلای مارلیک است. 'متن مورب' مردم درباره هی ساسانی ها قبل از اسلام کارهای بسیار زیبایی انجام میدادند
هنر قلم زنی در دوره مادها [ویرایش]
آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق. م در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است.
هنر قلم زنی در دورهٔ هخامنشی [ویرایش]
با روی کار آمدن پارس ها و تشکیل حکومت هخامنشی ( ۵۵۰ - ۳۳۰ق. م ) هنر قلم زنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه ای برخوردار شد و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و. . . است. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و یا به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شد.
از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود.
هنر قلم زنی در دوره سلوکی [ویرایش]
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه های هنری به این شهرها، هنر قلم زنی با تأثیرپذیری از هنر هلنی ( هنر یونانی ) ادامه یافت.
هنر قلم زنی در دوره اشکانی [ویرایش]
با روی کار آمدن پارت ها در سال ۲۵۰ ق. م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلم زنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد.
ساخت پیکره ها از جنس زر و نقره و مفرغ به شیوه ریخته گری در دوره اشکانی از رونق ویژه ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ های قسمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم توجّهی پارتیان اولیه به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلم زنی رو به رشد نهاد.
هنر قلم زنی در دوره ساسانی [ویرایش]
زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تاثیر گرفت.
در دورهٔ ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می شد:
۱. به وسیله چکشکاری بر ورق سرد.
۲. به وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
۳. تراش با چرخ
هنر قلم زنی در دوره اسلامی [ویرایش]
در سده های آغازین اسلامی، اعراب هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقهٔ هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کشیدند و کم کم نقوش طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.
در دورهٔ سامانیان هنر قلم زنی در اثر دادوستد به دیگر سرزمین های اسلامی راه یافت. اشیای قلم زنی شده دوران دیلمیان در موزه های ایران از جمله آثار معروف این دوره است.
از سده های آغازین تا سده های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می شد. مکتب قلم زنی خراسان در سدهٔ چهارم قمری شکل گرفت و در دورهٔ سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.
هنر قلم زنی در دورهٔ سلجوقی [ویرایش]
سلجوقیان در اوایل سدهٔ پنجم قمری ( ۴۲۹ ) از ترکستان به ماوراءالنّهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلم زنی همچون سایر رشته های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت.