فیض

حرف های �ف�، �ی� و �ض� ریشه ای صحیح و واحد را تشکیل می دهند که بر جریان یافتن چیزی به آسانی دلالت می کند، سپس موارد دیگر بر اساس آن قیاس می شوند. از این ریشه است: �فاضَ الماءُ یَفِیضُ� ( آب جاری شد ) . و گفته می شود: �أفاضَ إناءَه� هنگامی که ظرفش را آنقدر پر کرد تا لبریز شد. و �أفاضَ دموعَه� ( اشک هایش را جاری کرد ) . و از این ریشه است: �أفاضَ القومُ مِن عَرَفةَ� وقتی که مردم از عرفات کوچ کردند ( یا به حرکت درآمدند ) و این مانند جاری شدن سیل است. خداوند متعال می فرماید: �{ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ} [البقرة: ۱۹۹]� ( سپس از همانجا که مردم کوچ می کنند، کوچ کنید ) . و �أفاضَ القومُ فِی الحَدیثِ� وقتی که مردم در گفتگو و حدیث غرق شدند یا به سخن پرداختند. خداوند سبحان می فرماید: �{إذْ تُفِیضُونَ فِیهِ} [یونس: ۶۱]� ( هنگامی که در آن سخن می گفتید ) . و از این ریشه است: �أفاضَ بالقِداحِ� وقتی که تیرهای قرعه را می افکند، گویی آن ها را از دستش جاری می سازد. شاعر گفته است: گویی آن ها ربابه اند ( سازی است ) و گویی او � � یَسَرٌ است که تیرهای قرعه را می افکند و می شکافد. و گفته می شود: �أفاضَ البَعِیرُ بجِرَّتِهِ� وقتی که شتر بارش را از سینه اش فرو می ریزد ( یا به جلو می اندازد ) . شاعر گفته است: و پس از بازداشتنشان ( از شیر دادن ) ، با بارهایی از ذی الأباطح به حرکت درآمدند � � هنگامی که در حقیل چرا می کردند. و سرزمینی که دارای �فُیوض� ( جریان های آب ) است، اگر در آن آبی باشد که جاری شود. و �أعطَى فُلانٌ فُلَاناً غَیضاً مِن فَیض� یعنی کمی از بسیار داد. اصمعی گفته است: و تنها رود بصره �الفَیض� نامیده می شود. و از این باب است: �فاضَ الرَّجُلُ� هنگامی که مرد. شاعر گفته است: پس چشمی کور شد و جانی روان گردید. راوی گوید: از مشایخ فصیح ربیعه بن مالک شنیدم که می گفتند: �فاضَت نَفسُه� با ضاد. و از یکی از شیوگان آنان شنیدم که این بیت را می خواند: نزدیک بود اگر زمانی تأخیر می یافت � � جانم روان می شد هنگامی که گروه گروهشان به خود می بالیدند.
منبع: کتاب مقاییس اللغة
اگر دقت در مثال ها بشود فیض وقتی به کار می رود که ته یک جریان می خواهد از سر آن جلو بیفتد یعنی سر ممکن است جنبش خفیفی داشته باشد اما ته آن پر جنب و جوش تر عمل می کند
یا در مواقعی است که پُرشدگی و فراتر رفتن از گنجایش محقّق می شود و جریان یا حالت سرریز ( چه مادّی و چه معنوی ) پدید می آید. به بیان دیگر، هنگامی که چیزی آن قدر فزونی می یابد که از حدّ ظرفیّت خود بیرون می زند و جریان می یابد، مفهوم �فیض� تحقّق می یابد.
این معنا در مثال های زیر آشکار است:
1. فاضَ الماءُ ( آب سرریز کرد ) → آب از حدّ ظرفیّتش می گذرد و جاری می شود.
2. أفاضَ إناءَه ( ظرفش را لبریز کرد ) → پر کردن تا حدّ سرریز شدن.
3. أفاضَ القومُ من عرفةَ ( مردم از عرفات کوچ کردند ) → گویی از انباشت و تجمّع در یک نقطه، حرکت و جریانی جمعی آغاز می شود.
4. أفاضَ دموعَه ( اشک هایش را جاری کرد ) → اشک از حدّ نگهداشتن بیرون می ریزد.
5. أفاضَ بالقداح ( تیرهای قرعه را افکند ) → قرعه ها از دست به حرکت درمی آیند.
گویی �تهِ جریان� ( ذخیره یا محتوای انباشته ) از �سرِ آن� ( حدّ ظرفیّت یا حالت سکون ) پیشی می گیرد و جریان می یابد. این همان سرریز شدن و لبریزشدن است که در معنای اصلی ریشه �ف ی ض� نهفته است.
در حقیقت، فیض نمودِ حرکت و جریانی است که پُری و فواران از سرچشمه دارد .

آفریدگار کائنات نیافریده ست ما را بهر طاعت و بندگی یا به لسان قرآن الا یعبدون/ بلکه تا کند مارا راست و درست و حسابی وان هم نه به سان ماریا مادر ایسا یا مریم باک راه/ الا یعنی بلکه یا مگر به معرفت کامل ابعاد فراوان و بیکران خویش هدایت و رهنمون مارا/ تا سهیم گرداند و بهره مند نماید از عشق و زندگی بی آغاز و بی پایان، لایزال و جاودانه خویش مارا/ لذا شیخا گر خود نمی خواهی مخواه، اما دست کم بگذار که دیگران رسند به سعادت های نسبی دینوی در همین جا و حال درین زمان و مکان/ در عوض پیشکش خود و جمیع گذشتگان و حال و آیندگانت باد انشاالله کلیه ی سعادت های برزخی و اُخروی در لازمان و لامکان/. . .

لطف سرشار
بخشش لبریز و بی منتها
عنایت بی پایان
جود و کرم نامحدود خداوندی
به نظر می آید حافظ در بیت پایین با استفاده از ترکیب �فیض عفوش� در خصوص معنای �فیض� مفهومی نظیر آنچه دربالا گفتیم را مدّ نظر داشته است:
هست امیدم که علیرغم عدو روز جزا - فیض عفوش ننهد بار گنه بر دوشم ( حافظ )
فیض عفو: بسیاری بخشش، فراوانی عفو ، عفو و بخشش سرشار و نامحدودی که از فیض خداوندی حاصل می گردد و مقابله با استحقاق بنده ( حافظ ) ندارد بلکه تکیه بر لطف و عنایت و بخشایشگری سرشار و نامنتهای ذات خداوندی دارد