عیسی

در زبان سغدی به عیسی مسیح، ییشو مشیها yishu - mashihā گفته می شد و عبارت: ویتاپ آمنده vitāp - āmande ( تابش، تجلی ) برای ظهور مسیح به کار رفته است.

می شود. ساخت و پرداخت چنان �پسر خدا�یی که برای رهایی ایمان آوردندگان از آسمان فرود خواهد آمد به شکست بسیار سخت و سنگین یهودیان در برابر نیروهای روم باستان بازمی گردد که با همه ی ایستادگی که از خود نشان دادند در برابر آن سپاه نیرومند شکست خورده، تار و مار شدند. در پی این رویداد غم انگیز و سخت ناگوار بود که افسانه ی رهایی بخشی که از آسمان بزمین فرود خواهد آمد در دل توده ی مردم شکست خورده جان گرفت و گام بگام شاخ و برگ فراوان یافت. به همین افسانه ها پس از آن از سوی امپراتوری روم با آماج های روشنی که جای سخن درباره ی آن ها اینجا نیست، دامن زده شد و زمینه های پیدایش دینی تازه که همچنان از پیوندهای ژرف با دین یهودی برخوردار بود، فراهم و در روندی از پشتیبانی امپراتوری روم برخوردار شده به جایگاهی بالاتر دست بافت یافت. در دوره ی پسین ( سده ی چهارم ترسایی ) ، یک رومی از بهترین شاگردان مانی که سپس جایگاهی سپندینه در آیین مسیحیت دست یافت و به �سَنت آگوسیتن� نامور شد، کم و بیش بسیاری از ایستارهای در بنیاد ایرانی دین مانوی و دیگر دین های از ریشه ایرانی را با خود بدرون آیین تا اندازه ای جاافتاده در آن هنگام، ولی همچنان ساده و بی آرایه هایی نیرومند از �دانش کلام� ( تئولوژی ) و . . . آورد و به آن کالبد و توانی بسیار بخشید. این را از آنسو یادآور شدم که دستکم با اشاره به یک نمونه نشان دهم که این آیین تازه نیز بسان دیگر دین ها و آیین ها بدرازای زمان آنچنان دگرگون شد که به هیچ رو با نمونه ی رویهمرفته پیش پا افتاده ی نخستین خود سنجیدنی نبوده و نیست و به هر رو از دیدگاهی دانشورانه، چنین کسی هیچگاه هستی تاریخی نداشته است.