علیت

اما اگر آنرا به شکل دایره در نظر بگیرم ، آنگاه حلقه اول و آخر آن روی هم قرار می گیرند و به یک حلقه واحد و یگانه تبدیل می شوند، هرچه که میخواهد باشد. هر کدام از حلقه های آن بطور همزمان و کامل و در عین واحد هم معلول حلقه قبلی و هم علت حلقه بعدی خواهند بود. در حال حاضر کلیه حلقه های قبلی وجود ندارند بلکه پشت سر هم و هرکدام به ترتیب و نوبه خاص و ویژه از طریق جهش کوانتمی تحول یافته و تبدیل شده و به حلقه فعلی منجر گردیده اند، یعنی واقعیت عینی و بطور کلی طبیعت و کیهان. همچنین در حال حاضر حلقه های بعدی وجود ندارند بلکه پشت سر هم و هرکدام به ترتیب و نوبه خاص و ویژه خویش از راه جهش های کوانتمیِ همین حلقه فعلی ایجاد یا آفریده خواهند گردید و پس از یک دور کامل روی محیط دایره ، حرکت بعدی در مداری برتر و کمال یافته تر از مدار فعلی دو باره از نو آغار خواهد گردید و هدف نهایی این حرکت تکاملی و دایره وار رسیدن به سطح کمال ایده آل خوبی و زیبایی اولیه قبل از آغاز حرکت می باشد. پیشنهاد منطقی و عقلانی هگل در این زمینه قابل پذیرش می باشد، اما این حرکت چرخشی و متافیزیکی در محتوای یک جهان قدیمی و غیر حادث و باز و بیکران از نوع جهان ارسطویی مطلقا محال و غیر ممکن می باشد بلکه فقط در محتوای هرکدام از کیهان ها یا جهان های متناهی و موازی و مساوی و بیشمار با محیط های مطلقا مسدود و نفوذ ناپذیر. این حرکت سوار بر امواج نوسانات متوالی باز و بسته شدن یا انبساط و انقباض محتوای کیهان یا جهان ها و از راه و طریق وقوع مه بانگ های متوالی امکانپذیر و مقدور و میّسر می باشد و نه از راه و روش و طریقی دیگر. منشاء و مبداء و سرچشمه این رودخانه عظیم و فراگیر کیهانی، نظام احسن و اشرف آفرینش مبداء بوده و بازگشت آن در معاد به همان سامان یا نظام خواهد بود و برخورداری مجدد موجودات زنده و مفید و تک تک افراد انسانی از همان زندگی بهشتی در سطح کمال ایده آل خوبی و زیبایی قبل از آغار سفر.