شهر

مفهوم شهر که یک ایده زرتشتی بود از ابتدای شکل گیری دولت های ایرانی در فلات تا سقوط شاهنشاهی ایران در اثر حمله مسلمانان ثابت ماند. در ابتدا تنها از واژه ساده شهر برای اشاره به دولت حاکم بر ایران استفاده می شد، اما در زمان شاپور یکم واژه �ایرانیان� ( پارسی میانه: ērān ) نیز به آن افزوده شد تا به شکل �شهر ایرانیان� یا با مفهوم امروزی تر، �شاهنشاهی ایرانیان� ( پارسی میانه: ērānšahr ) در آید. اما با سقوط ساسانیان این مفهوم نیز به فراموشی سپرده شد و خود این واژه نیز به تغییر معنایی دچار گردیده و امروزه در فارسی به معنای town به کار می رود. با این حال هنوز ردپای آن در واژه هایی مانند شهریار دیده می شود.
واژه شهر با واژه شاه از یک ریشه مشترک گرفته شده است.
در سنگ نبشته های هخامنشی، شاهنشاهان ایرانی خود را �شاه کشورها� خوانده اند و از آنجایی که شاه و شهر دو مفهوم مرتبط هستند، این عنوان همزمان به دهیو و شهر اشاره دارد.

البته درمورد شاه ورد، می توان به معنای" محل زندگی شاه" ، یا همان پایتخت هم گوشه چشمی داشت و ممکن است آنگونه بوده باشد.

لغت نامه دهخدا شهر را مترادف آبادی، بلد، دیار، شهرستان، کشور، مدینه، ملک، ناحیه، ولایت، برج و ماه قلمداد کرده است. دهخدا برای توضیح بیشتر این لغت تعاریفی از چند کتاب نقل نموده ولی از خود چیزی نیاورده است. فرهنگ فارسی دکتر محمد معین، شهر را لغتی پهلوی و معادل بلد و بلده دانسته است. سپس در شرح آن آورده است: �آبادیی بزرگ که دارای خیابان ها و کوچه ها و خانه ها و دکان ها و سکنه بسیار باشد�. وی همچنین این کلمه را مترادف �کشور� و �مملکت� نیز دانسته و برای این مفهوم کلماتی چون �شهر ایران�، �ایرانشهر�، �شهریار� و �شهربانو� را به عنوان شاهد مثال آورده است. فرهنگ فارسی عمید، شهر را ابتدا �مکان مسکونی بزرگ شامل خیابان ها، بازارها، تأسیسات اداری و امثال آن� دانسته و سپس �مردم شهر [و] اهالی شهر� را معنای مجازی آن قلمداد کرده است. فرهنگ فشرده سخن برای شهر، سه معنی در نظر گرفته است: �1 - مجموعه مسکونی بزرگ با جمعیت بسیار که شامل تأسیسات اداری، رفاهی، بازارها و خیابان های متعدد است. 2 - مردمی که در شهر زندگی می کنند. 3 - کشور�.
در قاموس کتاب مقدس آمده است که �در تواریخ بنی اسرائیل تمیز شهر از ده در نهایت اشکال است اما همین قدر معلوم می توان نمود که هر شهری بدواً ده بی حفاظ و بی دیوار و خندق بوده و چون عدد اهالی به حد کفایت می رسید در پی محافظت و حفظ خود افتاده دیوار و خندقی از برای آن ده قرار داده متدرجاً بزرگ می شد و یا قصبه مانند می گشت. دیوارهای شهرها بلند و دارای دروازه ها و پشتبندها و برج ها می بود و بعضی دیوارها از چوب و غیره ساخته شده است که قابل سوختن بوده و دروازه های شهرها را گاهی از اوقات با صفحات مس و آهن می پوشانیدند و یا اینکه در را از این فلزات می ساختند. �
نظریه پردازان مدرن نیز به شهر پرداخته و هر کدام تعریفی از آن ارائه داده اند. به عقیدة وبر، شهر از نظر فیزیکی عبارت است از یک استقرارِ محصورِ بزرگِ پرجمعیت که در آن فضاهای معین سیاسی، اقتصادی، مذهبی، سکونتی و تجمع عمومی تعریفشده بود. از نظر انتزاعی، شهر محل سکونت انسان ها در مقام شهروندان آزاد همراه با مجمعی از نمایندگان است. از نظر اقتصادی، شهر محل سکونت تولیدکنندگان انواع کاالاهایی است که یا از محل تجارت و یا فعالیت تولیدی به دست آورده و جهت فروش در بازار شهر عرضه می کنند و دیگر خبری از شیوة قدیمی مبنی بر تولید مستقل در داخل خانواده نیست. از نظر سیاسی، شهر مستقل بوده ( دولتـشهر ) و اداره آن بر اساس قوانین داخلی صورت می گیرد. امیل دورکیم، شهر را �امکان همبستگی های ارگانیک� تعریف می کند. ارنست برگس و رودریک مک کنزی شهر را �ارگانیزم طبیعی� و �محل اسکان انسان متمدن� می دانند.
رضا مستوفی الممالکی شهر را این گونه تعریف کرده است: �شهر یکی از تکامل یافته ترین پدیده های جغرافیایی است که عبارت است از: چشم انداز نهایی ساخته شده به دست انسان که نتیجه آخرین دخالت ها و پیشرفتته ترین عملکردهای انسانی در محیط زیست خود به شمار می رود. در حقیقت شهر آخرین مظاهر پیشرفت فنی، اقتصادی و فرهنگی را در محیط های مساعد طبیعی نشان می دهد که تراکم جمعیت دوری از اقتصاد بسته کشاورزی، نقش یابی، ارتباط و شکل گیری اکولوژی شهری از ویژگی اصلی آن محسوب می شود. �
نویسندگان متقدم نیز برداشت های ویژه ای از واژه �شهر� داشته اند. مؤلف حدودالعالم من المشرق الی المغرب واژه �شهر� را به مفهومی شبیه مفهوم امروزی آن مورد استفاده قرار داده است. ناصرخسرو قبادیانی، مترجم کتاب اشکال العالم جیهانی و حمدلله مستوفی نیز لغت �شهر� را به مفهوم امروزی به کار برده اند. محمد بن اسعد بن عبدالله تستری در ترجمه ممالک و مسالک اثر ابواسحق ابراهیم اصطخری از لغت شهر با همین مفهوم استفاده کرده است. این نویسنده حتی شهرهای کوچک مجاور شهرهای بزرگ را نیز مانند امروز شهر نامیده و آن را از �توابع و لواحق� شهرهای بزرگ شمرده است و آنها را با صفت کوچک و بزرگ ممتاز ساخته است که در اینجا به مفهوم امروزی شهرستان نزدیک شده است. محمد بن اسعد تستری گاهی نیز �شهر� را به عنوان بخشی از شهر یاد کرده که در این صورت با قرار دادن لغت �نفس� قبل از آن، عبارت �نفسِ شهر� را برساخته تا نشان دهد که به طور دقیق چه مفهومی از این واژه را در نظر دارد. مفهوم مورد نظر وی در این موارد یکی از بخش های سه گانه شهر در کنار کهندژ و ربض نزد ایرانیان متقدم است.
اما جا دارد دو نکته بر مبحث اخیر افزوده شود: یکی این که در کتاب اشکال العالم جیهانی شهر در معنایی ویژه به کار رفته است. وی دیه های اطراف هر شهر ( به مفهوم محدود آن ) را نیز زیرمجموعه شهر دانسته است. این چیزی است که در ترجمه مسالک و ممالک نیز گاهی می توان دید. نکته دیگر این که ترجمه کتاب ممالک و مسالک از واژه شهر به مفهومی بسیار گسترده تر از مفهوم اشکال العالم استفاده کرده زیرا برای تعریف �هند� با تمام گستره جغرافیای تاریخی آن از لفظ �شهر� استفاده کرده است. لذا می توان گفت که در اینجا منظور وی از شهر، همان کشور است: یعنی شبیه همان معنایی که در لغت ایرانشهر نزد بسیاری از نویسندگان دارد.
مؤلف احسن التقاسیم با استفاده از استعاراتی ویژه، شهرها را تقسیم بندی نموده است. نخست به بزرگترین شهرها پرداخته و آنها را امصار و مفرد آن، مصر نامیده است. وی امصار را به شاهان تشبیه کرده است، سپس از شهرهای اصلیِ خوره ها موسوم به قصبات یاد کرده و آنها را چون حاجبان فرض کرده و در نهایت به شهرهای تابع هر قصبه پرداخته، آنها را به جنود تشبیه کرده و ابواب جمعی حاجبان شمرده است.
در توضیح این پدیده ها باید گفت که امصار، بزرگ ترین نمونه شهرها در بلاد اسلامی بوده اند. در بازه زمانی پژوهش هیچ مصری در سواحل جنوبی ایران وجود نداشته است. قصبه دارای یک امتیاز ویژه بوده و مرکزیت یک منطقه اداری موسوم به خوره را حمل می کرده است. در سواحل جنوب از ارجان و دورق به عنوان قصبه یاد شده است. اما شهر پرآوازه سیراف فاقد این امتیاز بوده است. لذا سیراف و مابقی شهرهای سواحل جنوب ذیل مفهوم شهر و شهرک قرار گرفته اند. شهرک، مکانی کوچک تر از شهر بوده که در قیاس با دیهه از نظر جمعیتی و کالبدی به شهر شبیه تر بوده است.
در یکی از عام ترین تعریف ها از شهر گفته اند که شهر محل اسکان و فعالیت گروهی از انسان ها است. براین اساس منظور از شهر تنها سازه های فیزیکی آن نیست بلکه شامل گروه ها و طبقات ساکن در آن، سابقه و قدمت آن و شیوه سکونت شهروندان یا فرهنگ مکان گزینی شهرنشینان می باشد. بنابراین شهر و شهرنشینی متلازم یکدیگرند.
دهخدا �شهرنشین� را متضاد �ده نشین� و مترادف �مدنی، متمدن، حضری، دهقان [و] شهرگان� دانسته است. دکتر محمد معین واژه �شهرنشین� را در فرهنگ فارسی خود قید نکرده است. اما انوری این واژه را در شمار لغات مجموعه فرهنگ نامه خود قرار داده و اصطلاح شهرنشین را �آن که در شهر سکونت دارد [و] ساکن شهر� است معنا کرده است و لغت قدیمی �شهرگان� را معادل شهرنشین دانسته است. فرهنگ فارسی عمید شهرنشین را مترادف �حضری [و] کسی که در شهر زندگی می کند� دانسته است.
گیلبرت شهرنشینی را امری پایدار دانسته که تحت تأثیر شرایط مختلف یک شهر از قبیل بزرگی و کوچکی آن، کم جمعیت یا پرجمعیت بودن آن، فقر و غنای شهری و مسایلی از این قبیل می باشد.
شهرنشینی در شهرهای خودساز با شهرهای دیگرساز تفاوت دارد. در شهرهای خودساز زندگی روستایی تکامل پیدا کرده و به مرحله بالاتری رسیده که بدان زندگی شهری می گویند اما در شهرهای دیگرساز ابتدا کالبد فیزیکی شهر ایجاد شده و سپس عده ای برای سکونت بدان فراخوانده شده اند. به زبان دیگر در شهرهای خودساز شهرنشینی پیش از کالبد شهر یا در تلازم با آن به وجود آمده است.

چون بره باشم باشم بغم خانه و خهر
چون بشهر آیم باشم به بسیجیدن راه
فرخی سیستانی -
هنوز در سیستان و رج انرا خهر گویند

ریشه یابی کلمه başkent نیز این مورد را میتوان دید ترجمه دقیق کلمات متشکله می شود: دِه بالایی در صورتی که جمع این دو کلمه مستقلا به معنای پایتخت است .