شمال

) ، نام هخامنشی اپرنه درباره قومی شمالی در کتیبه خشایارشا؛ اپرخشتر، اورشترو یا ابرشهر ( منطقه شمالی خراسان در زمان اشکانیان و ساسانیان ) ؛ وارن ( منطقه شمالی در فرهنگ اوستایی ) ؛ راور ( منطقه شمالی کرمان در زمان اشکانیان و ساسانیان ) ؛ پیشاور ( شمال شرقی نسبت به نیمروز )

امکان کشاورزی و یکجانشینی در آن را دشوار می سازد. هسته قدرت شهرآشوبها چون تورانیان در فرهنگ ایرانی و یاجوج و ماجوج در فرهنگ یهود و مسلمان نیز می باشد. بادهای شمالی معروف به بادهای برانداز یا به تعبیری در قرآن، عاصف و تند هستند. وجود ترکیبی از دیواره های طبیعی ( کوه، جنگل، رود، . . . ) و مصنوعی ( نظیر دربند قفقاز و یا سد ذوالقرنین ) در شمال، اهمیت تاریخی و حتی مذهبی دارد. البته این دیوارها به تنهایی در برابر خطرات، کافی نبوده و نخواهند بود اما هنوز هم نقشه کش ها نسل اندر نسل شمال را در نظر می گیرند و در پدافند غیرعامل، پیشنهاد می شود برای کاهش آسیب از انواع خطرات، مخصوصا باد تند که عامل بوران و تشدید فرسایش خاک، گردوغبار، انتقال بیماری های عفونی، نابودی محصولات باغی و زراعی، آتش سوزی، . . می گردد، بسیاری از خانه ها و آبادی ها دارای پشت بندهایی برابر شمال باشند

پهنه ایران بزرگ یا فلات ایران، بیشتر به یک مستطیل یا کمربندی پر چین و ناهموار شباهت دارد که طول یا درازای کمر آن از شرق با دشتهای ترکستان ( توران ) و از غرب با دشتهای شامات ( روم ) جدا می شود. شمال آن را می توان از میان کوهستان آلتای تا فراسوی البرز و قفقاز، بلند و برجسته دید و جنوب آن، پایین دست و ساحل نشین است و به دریای بیکران هند می پیوندد. شاید به همین سان است که هنوز مردمان این کمربند، گاه شمال را به بالادست و جنوب را به پایین دست یاد می کنند.
چهارسویه یا چلیپا در نگاره سنگ های هخامنشی مخصوصا نقش رستم بخوبی نمود دارد. در قرآن به این موضوع اشاره می شود که یاران دیرین خدای یکتا، بیش از سیصد سال، درازکشیده پس و پیش خود را به سوی شرق و غرب می گردانند؛ از اینرو سر و کف پای آنها رو به سوی شمال و جنوب است. در سنگ نگاره ها برخی شهریاران ایران به سان چنین الگویی دیده می شوند. چهره شاهان، معمولا به سوی شرق ترسیم شده است و چون بر صفحاتی تخت، کشیده شده اند، می توان پشت آنها را مغرب، بالای آنها را شمال و پایین شان را جنوب انگاشت. هنوز مردم گیلان به سرزمینهای دو سوی غرب و شرق سپیدرود، بیه پس و بیه پیش می گویند. پیش می تواند در فرهنگ ایران به معنای شرق باشد همچنان که پس، معنای مغرب را می رساند. نام دیگر شرق و غرب، بام و شام است. معمولا نمای اصلی ایوان یا پیشانی طولی ساختمانهای کهن، به سوی مشرق یا بام یا خاور می باشد. لذا طول پشت یا پس آنها ( پشت خانه ) به سوی مغرب می شود و چون ساختمانها بیشتر به حالت مستطیل هستند، عرض بالایی به سوی شمال قرار دارد و عرض پایینی به سوی جنوب. واژه معادل آن دو عرض در فارسی، بر ( بالاسر ) و بیخ ( پایین سر، بُن، ریشه و پایه ) می باشد. چون بر در فارسی، خود به معنای بالا بودن است، ما شاید بجای بیخ، آن بر یا برِ پایین را به زبان آوریم، اما معمولا برِ بالا را به کار نمی بریم. جنوب در زبان عربی نیز به مفهوم پایین است و اگر به سوی شرق، قرار بگیریم، جنوب برابر با یمین یا سمت راست ( right ) و شمال برابر با یسار و سمت چپ می شود. نام یمن از جنوبی بودن یا گوشه راست آن سرزمین گرفته شده است که در شاهنامه، به عنوان هاماوران ( برِ همای یا شاید بر حمیریان ) یاد می گردد.
در متون باستانی ایرانیان، واژه باختر ( اپاختر ) ، بیشتر برجسته شده است. اهمیت واژه باختر در این است که بر اساس شواهد و اسناد گوناگون باستانی، ایرانیان نخستین از آن بر آمده اند. برخی بر این پندارند که باختر در برابر خاور، به معنای غرب است اما در اوستا باختر در برابر جنوب آمده و سخن از آن است که مردمان آنسو از گزند دیو سرما و گرسنگی به سوی نیمروز ( نصف النهار ) می شتابند و چون بعدها آلوده به پلیدیهای آموزه های دیوپرستان می شوند، راه پیرایش دین و بازیابی آیین راستی را می جویند. نخستین پناهنگاه مهم دین پیرایگان نیز باختر بوده است. احترام عنوان باختری بودن بر اهمیت تاریخی شهر بلخ دستکم از روزگار هخامنشیان، سایه می افکند. بر اساس متون هخامنشی و اوستایی، باختر به معنای شمال یا همان بر بلند است. جالب این که برخی انبیای پیشاابراهیمی نیز از گزند اقوام ساحل نشین جنوبی به سرزمین های شمالی پناه می برند. بومیان جنوب ( قوم عاد ) به اشاره قرآن، عظیم ترین تمدن بشری را تا پیش از عذاب داشتند و بقایای نزدیک به آنها عمدتا به عنوان بومیان اولیه در سواحل اقیانوس هند از جنوب عربستان و رود سند تا استرالیا و آفریقا و نیز جنوب ایران هنوز پراکنده اند. بنابراین، همین نواحی در روزگار ما، گویای بیخ و بن تاریخ و تمدن نیز هستند.
به جز چهار سویه بر و بیخ، پس و پیش، چهار سوی میان آنها را هم می توان بر ِپیش ( شمال شرقی ) ، برپس ( شمال غربی ) ، بیخ پیش ( جنوب شرقی ) و بیخ ِپس ( جنوب غربی ) انگاشت.

جنوب شرقی = زیر خاوری
جنوب غربی = زیر باختری
تهران شهری است زبر سوی شیراز
شیراز شهری است زیر سوی تهران
سامانه بارانی در راه استان های خاوری و زبر خاوری است
زنده باشید

اَفتو=آفتاب
گِلپ، قِلیپ، قِلوپ ( فارسی ) =فرو افتادن، گِلپیدن
وررو به مَنای به طرف بالا ( بر رو )
شاید نام باستانی دریای مازندران به این مَنا باشد: ورکانه= وررُگان=وررُکان =شمالگان
دِوون و دِهون به مَنای پایین
واژه دون نیز به مَنای پایین و پست و فرومایه می باشد.
غروب، همان قِلپ و گِلپیدن و قلوپیدن است.
چِرَکه، شِرَقه=جرقه : شاید اَشِرَق ( لری ) از آغاز تابش خورشید باشد.
واژه های شمال و جنوب نیز به کار می رفته اند.
از باد شمال در گفتار روزانه و در ترانه ها و سروده ها یاد کرده اند.

برآفتاب
برآفتاب . [ ب َ ] ( اِ مرکب ) آفتاب رو. مَشرَقه . مقابل نسار و نسر. ( یادداشت مؤلف ) .
اباختر، همان گونه که آمد اپاختر
شمال غربی: اباختر خورآیی
شمال شرقی:اباختر خور بَر

پیرسها:
*The Complete Book of Muslim and Parsi Names by Maneka Gandhi, Ozair Husain
** Dictionary of Khotan - Saka by Harold Walter Bailey