زیلو

زیلو در بافت شباهت هایی با حصیر دارد . خاستگاه زیلو ایران پیش از اسلام است ، و از جمله مهم ترین هنرها و صنایع دستی ایران به شمار می رود. در متون گذشته از زیلو کمتر یاد شده و تنها جایی که سخنی از بنای مسجد بوده از زیلو به عنوان فرش نام برده اند به یقین می توان گفت بافت زیلو قبل از اسلام رایج بوده، چرا که شواهد موجود نشان می دهد در قرون اولیهٔ اسلامی، زیلو جزو فرش های شناخته شده بوده و بافت آن در ایران رواج داشته است؛ به ویژه از آن رو که زیلو کاربرد فراوانی در اماکن مذهبی داشته است و از طرفی می توان گفت نام آن با بنای مذهبی گره خورده بوده است همچنین زیلو یکی از زیراندازهایی است که در بیشتر مساجد با قدمت بالا یافت می شود.
میبد یکی از مراکز عمدهٔ زیلوبافی بوده است و تا چند سال پیش، صدها خانوار از محل درآمد آن امرارمعاش می کرده اند. هنوز درمیبد عده ای ازاین راه ارتزاق میکنند. اردکان نیز کارگاه های خانگی زیلو بافی داشته است و هنوزم بعضی از آنها برپا است که میتوان به چنداستادماهر دراین زمینه اشاره کرد که ازآن میان به استادمحمد واستادعلی شجاع الدینی می توان نام برد. زیلو هرچند به ظاهر یک دستبافتهٔ نخی ساده است، اما از نظر فنون و تکنیک بافت آن بسیار غنی است برخی از پژوهشگران فرقی بین زیلو و گلیم قائل نیستند ، در حالی که این دو دستبافته هم از نظر مواد خام مصرفی و هم از لحاظ نوع بافت، فرق زیادی با هم دارند. در زیلو تکنیک های بافندگی پیچیده ای به کار گرفته می شود که نظیر آن را نه تنها در گلیم، بلکه در کمتر دستبافتهٔ دیگری می بینیم. زیلو با زندگی جامعهٔ کشاورز و روستایی سازگاری دارد زیرا تار و پود آن از پنبه به دست می آید و گلیم با معیشت دامداری و شیوهٔ تولید عشایر متناسب است. مصالح گلیم بیشتر از پشم است و مناسب برای مناطق سردسیر و مصالح زیلو از نخ پنبه است و مناسب برای مناطق گرمسیر، به ویژه حاشیهٔ کویر. با این حال به نظر می رسد زیلو مرحلهٔ تکامل یافته تر گلیم بافی است ( جانب اللهی، ۳۹۰ ) . زیلوبافی درقدیم در بیشتر نقاط پنبه خیز ایران بافته می شده است مؤلف حدودالعالم می نویسد: از جهرم زیلو و مصلی نیکو خیزد و از سیستان زیلوها برکردار جهرمی ( مجهول المؤلف، ۱۳۴ ) وی همچنین از ناحیت پارس و روستایی در آذرآبادگان نام می برد که درآن ها زیلو می بافته اند. در متون قدیمی کمتر به نام زیلو برمی خوریم فقط هرجا سخن از بنای مسجدی بوده است از زیلو به عنوان فرش آن نام برده شده است دهخدا می نویسد: زیلو کلمه ای است اعم از قالی و غیر آن و از قول جمالزاده آورده است: بین زیلو و پلاس و گلیم تفاوتی هست چه گلیم فرشی است نازک که بافت آن شبیه زیلو اما از پشم است و زیلو به نوعی خاص از فرش پنبه گفته می شود و از قول ناظم الاطباء می نویسد بهترین زیلو را دریزد می بافند، ( جانب اللهی، ۳۹۲–چه۳۹۳ ) زیلو مثل دشت های کویر ظاهری ساده اما درونی پرراز و رمز دارد چنین فرشی می تواند خنکای شن های کویر را در دل شب های تابستان به تن آدمیان گرما زده بنشاند و خستگی روز را از تنشان بزداید. شاید به این دلیل است که روستاها و شهرهای حاشیهٔ کویر از آن جمله میبد مرکز نشو و نمای آن است و در این میان میبد گوی سبقت را از همگان ربوده است زیرا شهرتش درصنعت بافندگی به قرن ها قبل می رسد وقتی در سال ۴۹۵ ق. یکی از بزرگان میبد به نام خطیرالملک که وزیر سلطان محمدبن ملکشاه بود ( آربویل، ۲۵ ) از وزارت برکنار شد حریفان و رقیبان شعری به مضمون زیر درباره اش گفتند: