زبان پهلوی

۶۰ درصد در یک نوشته سیاسی بله. ولی در کل خیر. دست کم ۶۰ تا ۶۵ درصد پارسی از خودشه.

به گزارش خبرنگار ایلنا، مبرهن است که بعد از ورود اسلام به ایران، نوعی درهم تنیدگی بین زبان فارسی و عربی ایجاد شد. این موضوع گاه آنقدر کش دار می شود که برخی می گویند زبان فارسی لهجه ی سی و سوم از زبان عربی است. اما آیا این سخن دارای جایگاه است یا خیر؟ نسیم عربی ( عضو هیات علمی دانشگاه مذاهب اسلامی ) در پاسخ به این سوال می گوید: �با یک قیاس ساده می توان دریافت که از منظر خانواده های زبانی، به هیچ وجه بین دو زبان فارسی و زبان عربی، خویشاوندیِ زبانی وجود ندارد، چه برسد به اینکه بگوییم زبان فارسی، زیر شاخه زبان عربی است. �
این استاد دانشگاه با پیش کشیدن مبحث معربات گفت: �در کتاب �المعاجم الفارسیه فی المعاجم العربی� حدود ۳ هزار کلمه عربی را که از زبان فارسی به عربی راه یافته، جمع آوری شده است. � با این وصف این متخصص حوزه زبان عربی تصریح کرد که برگ برنده در دست زبان عربی است. بررسی میزان تاثیرات متقابل زبان عربی و فارسی بر یکدیگر، نقش یونسکو در جهانی نشدن زبان فارسی، تشریح ادعای نسبت دادن زبان فارسی به لهجه ی سی و سوم زبان عربی و همچنین دلایل گرایش دانشمندان ایرانی به زبان عربی ازجمله مباحثی است که در این گفتگو می خوانید.
زبان عربی و زبان فارسی در طول تاریخ بده و بستان هایی با یکدیگر داشته اند. از طرفی غالبا این سخن از زبان برخی ( به عنوان مثال پان ترک ها ) شنیده می شود که زبان فارسی از لهجه های زبان عربی است. به نظر شما چنین سخنی در زبان شناسی چه معنا و مفهومی و چه جایگاهی می تواند داشته باشد؟
در درجه اول باید بررسی شود که خاستگاه این سخن کجاست. این سخن که زبان فارسی از جمله لهجه های زبان عربی است، به جهت رخدادی است که سال ها قبل رخ می دهد؛ یعنی زمانی که از یونسکو درخواست می شود، زبان فارسی به عنوان هشتمین زبان دنیا به رسمیت شناخته شود، ولی آنها پاسخ می دهند، زبان فارسی سی و سومین لهجه از لهجه های زبان عربی است و به عنوان یک زبان مستقل، قابلیت� ها و ویژگی �های لازم را برای ثبت جهانی ندارد. در این رابطه در ابتدا باید دید منظور آنها از لهجه چیست؟
در دانش زبان شناسی، لهجه مبتنی بر ریتم و آهنگ و فاقد هر گونه قواعد و واژه خاص در یک زبان است. بر مبنای این تعریف، پاسخ یونسکو از نظر علمی بی �اساس است. اما اگر منظور از لهجه، شاخه� های زیرمجموعه ی زبانی باشد که البته تصور خطایی است و زبان شناسان باید به این سخن پاسخ دهند که آیا ادعای مطرح شده، استدلال علمی دارد یا خیر؟ باید در فضای بین المللی برای چنین جوسازی� هایی، پاسخی مستدلّ ارائه شود. من معتقدم زبان شناسان ادبیات فارسی مرجع مناسبی برای پاسخگویی به این ادعا هستند. زبان فارسی در شاخه زبان های هندی و ایرانی از خانواده زبان های هندی – اروپایی قرار دارد. شاخه زبان� های ایرانی خود به چندین زبان تقسیم می� شوند که یکی از آنها زبان فارسی است. این در حالی است که زبان عربی از جمله زبان های سامی و از خانواده زبان� های آفریقایی و آسیایی محسوب می شود. با یک قیاس ساده می� توان دریافت که از منظر خانواده های زبانی، به هیچ وجه بین دو زبان فارسی و زبان عربی خویشاوندی زبانی وجود ندارد، چه برسد به اینکه بگوییم زبان فارسی، زیر شاخه زبان عربی است!
برخی معتقدند زبان فارسی از نظر ساختار زبانی مستقل نیست. با این وصف زبان فارسی از نظر ساختار و قواعد زبانی، زبانی کامل است. تفاوت های جدی بین این دو زبان وجود دارد. زبان فارسی باستانی، یک زبان ترکیبی بوده و به تدریج و ضمن گذر زمان به یک زبان تحلیلی تغییر ماهیت داده است؛ یعنی در ابتدا در قالب اسم ها، صفات و ضمایر صرف می شده؛ اما بعدها این حالت از بین رفته و از طریق حروف ربط و یا ترتیب کلمات در جمله، ساختار قواعدی جدید آن شکل گرفته است. در مقابل، واژه� های زبان عربی مانند دیگر زبان� های سامی، اغلب دارای ریشه ی سه حرفی بوده و دارای قالب و وزن مشخصی هستند که زبان فارسی این ویژگی را ندارد.
فارسی را یک زبان کامل معرفی کردید. بعد از حضور اسلام در ایران آهسته آهسته شاهد جاری شدن زبان و گفتار عربی در کشورمان شدیم. این رویه غالبا نزد دانشمندان شهیر ایرانی به چشم می آید. سوال این است که چرا دانشمندان ما با وجود زبان کامل فارسی، از زبان عربی برای نوشتار و ابراز معلومات علمی خود استفاده کردند و زبان فارسی را کم و بیش کنار گذاشتند؟
برخی معتقدند که زبان، یک موجود زنده است. همانطور که انسان ها به دلیل مهاجرت های سیاسی، اقتصادی و گاهی هم فرهنگی دچار تغییرات نژادی و قومیتی می شوند، در خصوص زبان هم این دیدگاه وجود دارد که به دلیل حاکمیت های اقتصادی، سیاسی، علمی و یا فرهنگی، شاهد مهاجرت این زبان ها از مناطق مختلف به خصوص کشورها و مناطقی که همجوار همدیگرند، هستیم.
اگر تاریخ زبان �ها را بررسی کنیم، خواهیم دید که پیوند زبانی در همه زبان ها اتفاق افتاده است. شاید بهتر باشد این سوال را از مدعیان باستان گرایان در ایران و یا همان "پان فارس ها" بپرسیم که آیا زبانی را سراغ دارند که این پیوند زبانی در آن رخ نداده باشد؟! در کل، بحث این است که این مهاجرت ها به دلایل مختلف از جمله عوامل حکومتی و حاکمیتی صورت گرفته است. در پاسخ دقیق تر به سوال شما باید گفت که بعد از فتوحات اسلامی و پس از ورود اسلام به ایران، طبیعتا شاهد انتقال از یک حکومتِ کاملا ایرانی با یک فرهنگ ایرانی، تحت عنوان حکومت ساسانیان، به یک دوره ی اسلامی، تحت حکومت سیاسی عرب ها هستیم.
در آن دوران یک حاکمیت دینی و یک حاکمیت سیاسی را نظاره گریم و از یک امپراطوری ایرانی به یک امپراطوری اسلامی – عربی منتقل می شویم. تاکید من این است که باید در این برهه از تاریخ زبانی، میان زبان دین جدید و زبان عربی در سطح واژگان تفکیک قایل شویم. بدون تردید همانطور که زبان قرآن کریم در زبان فارسی تاثیرگذار بوده، بر زبان عربی نیز تأثیرات عمیقی گذاشته است. این تأثیرات به شکلی بوده است که زبانی عربی قدیم ( زبان جنوب ) به ضعف گرایید و جای خود را به زبان عربی جدید ( زبان شمال ) داد. نکته حایز اهمیت این است که زمانی که اسلام ظهور کرد و قرآن به عنوان یک "ادبیات نو ظهورِ عربی" در میان عرب ها جلوه کرد، زبان قرآن برای ادبای زبان عربی دوره نزول قرآن نیز سبکی جدید و نو در سطح واژگان و در سطح بلاغت محسوب می شد. در پاسخ به سوال شما عرض می �کنم؛ باید بین زبان قرآن ( متن دینی ) و زبان عربی ( یک شاخه زبانی ) تفکیک قایل شویم. وقتی از زبان عربی دوران پیش از نزول قرآن، سخن می گوییم، از زبان قومی حرف می زنیم که صرفا یک زبان ادبی بوده و واژه های آنها محدود به موضوعات مرتبط با فرهنگ زیستی ساده دوره پیش از اسلام بوده است. به عنوان نمونه واژه صلاة در زبان عربی پیش از اسلام، در اصل به معنای نوعی دعا کردن بوده است؛ اما در زبان قرآن، به معنای نماز خواندن به کار رفته است. غرض این است که زبان قرآن و زبان دین اسلام بر غنای زبان عربی افزود و قابلیت� های آن را دوچندان کرد.
همچنین در خصوص تأثیر زبان عربی بر زبان فارسی باید توجه داشت که به جهت ۴۰۰ سال حکومت سیاسی عرب�ها و حاکمیت دین اسلام در دوره اسلامی بر سرزمین های بین النهرین و ایران و سایر کشورها، وام�گری متقابل واژه� ها یک پدیده کاملا طبیعی بوده است. به هر حال در آن دوره، زبان عربی، زبان رسمی و و رایج در جهان اسلام از جمله ایران بوده است.
از سوی دیگر در زمان خلافت عباسی که از قضا عصر طلایی اسلام هم نامگذاری می شود، دار الخلافت اسلامی به قطبی علمی و پژوهشی تبدیل شد. علم و تکنولوژی در یونان، رم و سایر کشورهایی که دارای تمدن و تکنولوژی بودند، از طریق ترجمه به زبان عربی وارد حوزه جغرافیایی حکومت اسلامی شد. این موضوع را نباید فراموش کنیم که بعد از آشنایی عرب�ها با تمدن های مختلف، و تکنولوژی� های جدید در حوزه نظامی، هنر، طب و پزشکی و . . . زبان عربی با واژه هایی روبرو شد که سابق بر آن در زبان عربی اصلا وجود نداشت؛ لذا دانشمندان زبان عربی، شروع به واژه� سازی کردند. بدین ترتیب زبان عربی از قرن دوم در آشنایی با اصطلاحات علمیِ فرامرزی و ساخت واژه �های جدید نسبت به زبان فارسی پیشتاز بود و البته شایان ذکر است، دانشمندان ایرانی مایل بودند، علم و دانش خود را با زبان بین المللی جهان اسلام عرضه کنند تا از فضای تعامل علمی با دیگر دانشمندان بهره ببرند؛ اما زبان فارسی در آن دوره هنوز چنین قابلیتی را پیدا نکرده بود.
از تمدن اسلامی و دانشمندانی که در دوران طلایی اسلامی مشهور بودند، صحبت کردید. به نظر شما شکوفایی دانشمندان ایرانی در آن دوران، تا چه میزان به هویت زبان عربی بازمی گردد؟ آیا نفس زبان عربی که آن را به عنوان یک زبان کامل معرفی می کنند، در این روند تاریخی تاثیرگذار بود؟
به طور طبیعی در آن دوره، دانشمندان ایرانی در این بستر علمی فراهم آمده، به زبان عربی می نوشتند و یا بعضا نوشتار علمی خود را به درخواست حاکمان سیاسی به فرجام می رساندند. بدون شک ظهور نخبگان و دانشمندان علمی در هر فرهنگ و تمدنی عموما منوط به عوامل ظهور نبوغ همچون عامل فرهنگ دوستی، امنیت سیاسی و رفاه اقتصادی است. یک وقت صحبت از تمدن اسلامی می� شود و یک وقت صحبت از ویژگی� های زبان عربی به میان می آید. در دوره طلایی اسلامی، علوم اسلامی از جمله تفسیر، فقه و کلام، علم نجوم و طب و غیره ظهور یافت و همچنین دانش بیرون مرزهای جهان اسلام، از طریق ترجمه به زبان عربی ترجمه شد؛ لذا بله، درست است که بگوییم، تمدن اسلامی از عوامل مهم شکوفایی نبوغ دانشمندان ایرانی شد.
اما وقتی سخن از نقش زبان عربی با ویژگی� های زبانشناسی آن در ظهور نبوغ دانشمندان ایرانی است، باید گفت: در این کره خاکی مهد علم و دانش در هر کجا باشد، طبیعتا دانشمندان، از جمله ایرانیان به سمت همانجا سوق پیدا می کنند و بر اساس زبان رایج بین المللی زمان خود، آثار علمی خود را تألیف می� کنند؛ حدیث رسول اکرم ( ص ) که فرمود: �اگر علم و دانش در آسمان�ها باشد، ایرانی� ها به آن دست می� یابند�، گواهی است بر همین مطلب. در دوره طلایی رشد و شکوفایی علم و دانش در جهان اسلام ( قرن دوم هجری ) ، دار الخلافت اسلامی، مهد پژوهش و پرورش علوم اسلامی و عصر نهضت ترجمه علوم مختلف به زبان عربی بوده است، دانشمندان ایرانی از طریق زبان عربی با علوم روز جهان اسلام و خارج از جهان اسلام آشنا شدند و نبوغ آنها در سایه فضای مستعد فرهنگی آن زمان، شکوفا شد و زبان عربی، به عنوان یک زبان پیشگام در علم، نقش به سزایی در بروز نبوغ دانشمندان ایرانی داشت؛ اما نمی توانیم بگوییم مثلا اگر امروزه نخبه ای یا دانشمندی آثار علمی خود را به زبان انگلیسی می نویسد، این زبان انگلیسی به ذاته به جهت ویژگی� های زبان شناسی آن است که دانشمند را به نبوغ می� رساند، بلکه این مطلب ریشه در خاستگاه پیدایش تمدن و علم دارد، نه در ویژگی �های زبان شناسی آن زبان.
با این وصف ابوریحان بیرونی نظری دیگر دارد. او به عنوان یک همه چیزدان، صراحتا زبان فارسی را زبان علم نمی داند و به همین جهت کتاب های علمی خود را با زبان عربی می نویسد. او زبان فارسی را به مثابه یک گویش می بیند که فقط برای داستان های خسروانی و قصه های شب مناسب است. آیا این دلیل ابوریحان بیرونی برای نوشتن به زبان عربی را می توان به دانشمندان دیگری همچون ابن سینا که هم دوره ی او بود و با او مکاتباتی داشت، تعمیم داد یا خیر؟ ابوریحان را در این زمینه باید یک استثنا دانست یا یک مثال نقض؟
ابتدا عرض کنم، ابوریحان بیرونی در دوره سامانیان در خوارزم می زیسته و به ایرانیان علاقه وافری داشت. ایشان در کتاب داروشناسی خود، زبان� های عربی، فارسی و خوارزمی را مقایسه می� کند. در رابطه با زبان قومی خود، زبان آریایی خوارزمی، می� گوید: "هر چند هر کس زبان قومی خود را دوست دارد؛ ولی من باید اعتراف کنم که در زبان خوارزمی شانسی که من در ترویج دانش خود دارم مانند شانس شتری است که می� خواهد در برابر خانه کعبه سجده کند. " از این سخن می� توان این مطلب را برداشت کرد که ابوریحان، در نشر آثار خود برون مرزی می� اندیشیده و مخاطب آثار خود را جهان اسلام می� دانسته است. او با هدف تعامل علمی با دیگر دانشمندان در اقصی نقاط عالم اسلام آثار خود را به عربی نوشته است و چنانچه در مطالب پیشین بیان شد، زبان عربی بعد از نزول قرآن و پس از عصر نهضت ترجمه در دوره عباسیان از یک زبان صرفا ادبی، به یک زبان علمی مبدل شد؛ این در حالی است که در زمان ابوریحان هنوز تألیف کتاب�های علمی به زبان نوین فارسی سابقه نداشت و زبان فارسی بیشتر کاربرد ادبی داشت تا کاربرد علمی. به عبارت دیگر هنوز علم و دانش آن گونه که به زبان عربی نفوذ کرده بود، به زبان فارسی راه نیافته بود.
شاید بتوان گفت، این سخن ابوریحان صرفا به جهت ویژگی� های زبان شناسی زبان عربی نبوده است؛ بلکه در آن دوره به جهت اینکه زبان عربی یک زبان بین المللی بود و دانشمندان قصد داشتند که دانش خود را برای اعتلای تمدن اسلامی در جهان اسلام عرضه کرده و ترویج دهند و با جهان اسلام در تعامل باشند، آثار علمی خود را به زبان عربی نوشتند. این در حالی است زبان فارسی در عرصه علمی، در آن دوره چنین جایگاهی را نداشت.
حین ورود و تاثیرگذاری زبان عربی در ساختار فرهنگی ایران، آیا زبان فارسی هم توانست در زبان عربی تاثیراتی از خود برجای بگذارد یا خیر؟
زبان� ها معمولا کلماتی را از همدیگر وام می� گیرند و به هم وام می� دهند. در کتاب �المعاجم الفارسیه فی المعاجم العربی� حدود سه هزار کلمه عربی را که از زبان فارسی به عربی راه یافته است، جمع آوری شده است. در دوران باستان، بر اساس اصل حاکمیت و حکومت، که در بالا اشاره شد، در زمان امپراطوری ایران در دوره هخامنشی� ها، از طریق ادبیات دینی یهود و در دوره ساسانیان از طریق تسلط ایرانیان بر جهان عرب به ویژه حیره، بحرین، یمن و عمان و بعد از دوره اسلامی، دوره سامانیان به دلیل تعامل مشترک ایرانیان و عرب �ها در اداره سیاسی ایران، واژه های فراوانی از زبان فارسی به زبان عربی وارد شده است. در زبان عربی کلمات زیادی وجود دارد که به آن �معرَّبات� یعنی "عربی شده� ها" می �گویند. کلمات �معرَّب� به کلماتی گفته می� شود که ریشه غیر عربی دارند، ولی به شکل عربی درآمده است؛ اما به دلیل آنکه کلمات در عربی سازی کاملا به هم ریخته می �شود، نمی� توان به سادگی آنها را شناسایی کرد. از ویژگی های زبان عربی این است که از ریشه ی سه حرفی تشکیل شده و کلمات از آن اشتقاق می یابد، و از طرفی این زبان دارای قالب ها و وزن های خاصی است که به کمک آنها واژه� سازی انجام می� شود. دو خصلت مذکور بسیار به زبان عربی کمک کرد که واژه ها را با اصول خود به وام بگیرد و در قالب زبان عربی قالب گیری نماید؛ به حدی که تصور شود آن واژه ی جدید، جزو واژه های زبان عربی است. لذا ضرورت دارد که زبان شناسان در زبان فارسی همت خود را به کار گیرند، ریشه اصلی فارسی چنین واژه هایی را که عربی به نظر می آیند، بیابند و افکار عمومی را از تاریخ زبانی واژه� های فارسی آگاه کنند.
ما واژه های زیادی را سراغ داریم که در زبان فارسی به کار می روند. واژه هایی که اصل و ریشه ی آنها به ظاهر عربی به نظر می� رسند؛ اما در اصل فارسی هستند. به عنوان نمونه تصور می شود که واژه صباح، به معنای صبح، واژه ای عربی باشد؛ اما وقتی ریشه شناسی می شود، مشخص می� شود که کلمه ای فارسی است و این دانش ریشه شناسی است که می تواند درستی چنین موضوعاتی را به ما ثابت کند. در خصوص زبان فارسی نیز قطعا همین طور است. بسیاری از واژه های فارسی به زبان عربی منتقل شده است؛ اما به دلیل آنکه طبق آن ویژگی زبان عربی که در بالا بیان شد، حروف یا وزن �های این واژه ها در زبان عربی تغییر کرده است. وقتی واژه ای می خواهد به زبان عربی منتقل شود، برای مثال واژه ای که دارای حروف پ، چ، یا گاف باشد، حین انتقال درنهایت به حروفی عربی تغییر خواهند یافت. در عین حال شکل ظاهری کلمه، به واژه های عربی شبیه می شود. کلمه عشق، کلمه ای است که یک واژه عربی به نظر می‎رسد؛ اما وقتی این کلمه را ریشه شناسی کردند، روشن شد، واژه عشق، ریشه هند و اروپایی داشته که از فارسی میانه ( اشک ) به زبان عربی راه یافته است.
بسیاری از این قبیل واژه ها را می توان نام برد که در زمره ی اصطلاحات علمی و به خصوص در حوزه ی نظامی و سیاسی قرار دارند و در عین حال از زبان فارسی به زبان عربی منتقل شده اند. در همین زمینه برخی واژگان هستند که در اصطلاحات مربوط به طبیعت، از زبان فارسی به زبان عربی منتقل شده اند. به عنوان نمونه می توان به کلمه "بوستان" و "بنفشه" اشاره داشت. با این وصف که شکل و صورت آنها عربی به نظر می آید یا کلمه ای مثل کلمه ی "تهویه" شاید به عنوان واژه ای عربی معرفی شود؛ اما در فرایند مطالعات ریشه شناسی، روشن شد که واژه ای فارسی است و از کلمه ی"هوا" گرفته شده، سپس در قالب و وزن عربی �تفعیل� وارد زبان عربی شده است و یا واژه "استیناف" که برخی آن را در حوزه موضوعات حقوقی به کار می گیرند، ریشه ای فارسی دارد و از کلمه ی "نو" گرفته شده، سپس در وزن استفعال عملیات �تعریب� آن انجام شده است. پیشنهاد می کنم یکی از تلاش های فرهنگستان این باشد که این گروه واژگان را مورد شناسایی قرار دهد و فارسی بودن آن را پژوهش کرده و نتیجه این مطالعات را به افکار عمومی ارائه دهد. به هر ترتیب بله، در حوزه ی اصطلاحات علمی، نظامی، طبیعت، بسیاری از واژه ها از زبان فارسی به عربی منتقل شده اند. در مجموع این وام گیری متقابل است؛ اما به جهت شیوه انتقال واژه از فارسی به عربی و به خاطر ویژگی زبان عربی، برگ برنده در دست زبان عربی است.
آیا در مجموع می توان از تاثیرات مثبتی نام برد که زبان عربی بعد از ورود به ایران، در زبان فارسی ایجاد کرد یا خیر؟
ببینید؛ تمام زبان ها از نقص برخوردارند. حتی زبان عربی که به عنوان زبان کاملی از آن نام برده می شود، به مرور زمان به جهت پیشرفت دانش، تغییراتی را پذیرفته است. لذا این تاثیرپذیریِ مثبت، در همه ی زبان ها وجود دارد. در بحث ریشه شناسی و قواعد زبان عربی به هر طریق مواردی وارد زبان فارسی شده است؛ مواردی که تلاش هایی برای إحیای زبان فارسی صورت گرفت. بازنگری در شیوه ی جمع در زبان فارسی از نمونه این تلاش ها است. وقتی زبان فارسی پسوندها و نشانه هایی را در زبان فارسی برای جمع بستن دارد، چرا باید به تبعیت از زبان عربی، واژه های فارسی را جمع بست؟ به عنوان نمونه کلمه ی "جاسوس" کلمه ای فارسی است که در زبان فارسی به صورت "جواسیس" جمع بسته می شد، و این گونه به نظر می� رسد که این واژه عربی است. از نمونه� های دیگر ورود قواعد زبان عربی به زبان فارسی، تبعیت صفت و موصوف از همدیگر است که خاص زبان عربی است. برای مثال لفظ قوه مجریه یا امور خارجه که صفت� ها به شیوه زبان عربی، به شکل مؤنث آمده� اند؛ لذا لازم است در زبان فارسی در سطح قواعد زبانی، یک بازنگری و یک پاکسازی دقیق�تری انجام شود و این موارد اصلاح گردد. معمولا این قبیل اقدامات نیز با استقبال عمومی هم همراه است.
در مجموع تمام زبان های زنده دنیا در حوزه های علمی و تخصصی قطعا تاثیرپذیری هایی را از هم دیگر دارند که البته امری مبارک و مفید است؛ ولیکن باید مراقبت کرد که چنین مباحثی در چارچوب ساختار و قواعد زبان فارسی رخ دهد و تا جایی که ممکن است، باید معادل سازی صورت گیرد. به هر طریق من معتقدم که زبان عربی در حوزه �های علوم اسلامی و انتقال دانش روز آن دوران به زبان فارسی تأثیر مثبتی بر زبان فارسی داشته است.
در آخر عرض می� کنم، باید با تعصب نسبت به زبان فارسی و بر اساس اصول و قواعد زبان�شناسی فارسی از زبان فارسی مراقبت کرد تا در حد نیاز و در حد ضرورت چنین وام گیری هایی در سطح واژگان اتفاق افتد تا مبادا مبتلا به افراط گرایی در وام� گیری واژگان شویم. به نظر می رسد مسئولان ما دردهه های اخیر مقداری در این مساله دقت بیشتری داشته اند و نسبت به دوره های پیشین در تاریخ گذشته، حساسیت و دغدغه �مندی بیشتری را از خود نشان داده اند.
گفتگو: سیدمسعود آریادوست

ریشه ی زبانی شبه قاره هند تمام ایران از آسیای میانه تا آسیای صغیر تا خاورمیانه باستان زبان آریایی بوده این توسط اروپاییان تحریف شده به زبان هندی اروپایی تبدیل شد دلیل این تغییر سیاست های اروپا و غرب در راستای ایران زدایی از فرهنگ جهان بود زبان آریایی زبان فرهنگ مشترک فلات تمام ایران باستان بود داریوش بزرگ بند بیستم ستون کتیبه بیستون می گویند بخواست اهورا مزدا این خط میخی است خطی که به دستور من ساخته شده است این متن را به خط و زبان آریایی بر روی لوح ها و چرم نوشته و به نقاط کشور فرستادم لذا ریشه ی زبانه فلات ایران ماورای آن از هند باستان تا آناتولی زبان آریایی نام داشت این زبان از گویش ها و لهجه های گوناگون تشکیل شده بود و مردمان هر منطقه با گویش محلی خود به آن تکلم می کردند اما اصل بن و آن را همه ی ایرانیان متوجه می شدند مثل امروز که لر گیلکی و مشهدی و غیر که گویش های از زبان فارسی هستند در آن روزگار هم ترین گویش اوستایی سغدی بلخی خوارزمی پارتی سکایی پارسی ومادی بودند زمانی که هخامنشیان همه ی فلات آریایی نشین ایران از مرز هند تا لیدی غربی ترین نقطه ی آناتولی را متحد و کشور ایران را بنیان گذاری کردند بدلیل آن که هخامنشیان از منطقه پارس بودند گویش پارسی از زبان آریایی به عنوان زبان درباری و رسمی به کل فرمانروایی ایران گسترش پیدا کرد به عنوان مثال هنگامی که یک نفر از اهالی خوارزم با فردی از فردی از شهر هگمتانه گفتگو می کرد زبان فرد اول گویش خوارزمی از زبان آریایی و زبان فرد دوم گویش مادی از زبان آریایی بود اما برای آن که به درک متقابل گفتگو برسند از زبان پارسی که در اصل گویش پارسی از زبان آریایی بود به عنوان زبان مشترک استفاده می کردند و در همه ی این مثال ها هر سه گویش ریشه در زبان آریایی داشتند که کلیت مردم فلات ایران آن را متوجه می شدند پس از سقوط هخامنشیان مدتی ایران تحت حکومت بیگانگانی هدایت شد که موسوم بودند به سلوکیان اما دو برادر از ایالت پارت ( ارشک و تیرداد ) قیام کرده ودر شرق ایران حکومتی ایرانی برپا ساختند بعدها در زمان پادشاهی مهرداد این حکومت توانست تمام فلات ایران را فتح و از زیریوغ بیگانگان خارج سازد این حکومت بعد ها به نام اشکانیان نامیده شده اشکانیان به گویش پارتی از زبان آریایی صحبت می کردند بنابرین در آن زمان زبان پارتی به جای زبان پارسی که زبان مرسوم به دوره هخامنشی بود به عنوان زبان درباری و رسمی مشترک در سراسر ایران مورد استفاده قرار گرفت برای درک بهتر موضوع بایستی در این جا یک توقف کوتاه کنیم
به ریشه ی واژه ی پارت به پردازیم اصل نام این قوم در دوران باستان پَرثَو بود است به زبان این قوم پرثو و بعد تر پرثوی می گفتند بعد ها طی روند تلسیف زبان این واژه پرتوی نهایتاً به پهلوی تغییر شکل پیدا کرد بنابرین زبان پهلوی در اصل تلطیف شده ی همان زبان پارتی است
امروز گویش های گیلکی مازنی تاتی تالشی و بلوچ و کردی بازمانده مستقیم از زبان پهلوی اشکانی یا پهلوی پارتی هستند زبان پارتی به دلیل طولانی بودن حکومت دودمان اشکانی بر ارمنستان تاثیر بسیار زیادی روی زبان ارمنی گذاشت و بخش بزرگی فرهنگ واژگان این زبان را واژه های پارتی تشکیل می دهند زبان ارمنی تا به امروز تعداد زیادی واژهای پارتی را دل خود محفوظ نگه داشته است زبان پهلوی تا نزدیکی های سده چهارم و ششم هجری زنده بوده و سپس آرام آرام رو به خاموشی نهاد واپسین نوشته های پهلوی نیز نوشته های مانوی هستند که به حدود سده نهم باز می گردند بعد از انقراض اشکانیان و روی کار آمدن ساسانیان بنا بر آنکه ساسانیان نیز همچون هخامنشیان برآمده از ایالت پارس بودند بر دیگر زبان پارسی جایگاه زبان درباری و رسمی ایران زمین قرار گرفت اما جامعه ایران در این زمان با جامعه ایرانی که در هفت سد هزار سال قبل تحت حکومت هخامنشیان بسیار متفاوت بود اشکانیان ۵۰۰ سال در ایران حکومت کرده بودند و زبان پارتی یا پهلوی کاملا در ایران جا افتاده بود لذا باز گشت به زبان پارسی باستان امری محال قلمداد می شد در نتیجه آن شد که در دوران حکومت ساسانیان زبان پارسی با زبان پارتی تلفیق گردید و با همان نام پهلوی مورد استفاده قرار گرفت به زبان ساده زبان پهلوی دور اشکانیان همان گویش پارتی از زبان آریایی است اما زبان پهلوی دوره ساسانی تلفیقی از دو گویش پارسی و پارتی بود امروز درمیان زبان شناسان مورخان به زبان پهلوی دوران اشکانیان و ساسانیان پارسی میانه نیز گفت می شود که در مقابل پارسی باستان دوران هخامنشی استفاده می گردد از جمله آثاری که از پارسی میانه به جا مانده است دو دسته اند آثار کتیبه ی و آثار کتابی از آثار مهم عصر ساسانی به زبان پارسی میانه که به دست ما رسیده نیز می تواند کتاب کارنامه اردشیر بابکان و شاپورگان مانی اشاره کرد به جز کتاب ها سنگ نوشته های پراکنده نیز از پارسی میانه در منطقه گوناگون سرزمین پهناور ایران قدیم به جا ی مانده است این کتیبه ها بیشتر در پارس کرمانشاه کردستان و عراق آذربایجان و حمص سوریه واقع شده اند گویش های لری و لارستانی یزدی شیرازی سمنانی مشهدی و تاجیکی افغانی یا پشتو بازمانده مستقیم از زبان پهلوی ساسانی یا همان پارسی میانه می باشند پس از هجوم گسترده اعراب خاندان ساسانی، درباریان و بزرگان کشور که در پایتخت در ایران تیسفون نزدیک بغداد امروز زندگی می کردند برای اجتناب از کشته شدن به دست اعراب به سمت شرق ایران گریختند این ها زبان پهلوی درباری را با خود به سمت خراسان و سیستان دیگر مناطقی امروز بانام کشور های افغانستان و تاجیکستان می شناسیم بردند زبان عربی تا دو قرن در ایران زبان رسمی بود پس از آن توسط بازماندگان همین نسل فراری از غرب به شرق فلات ایران بار دیگر زبان فارسی احیاشد و از آن جای که افراد مهاجر به شرق اکثراً درباریان دستگاه ساسانی بودند زبان پارسی در شرق ایران به نام دری مشهور شد که ریشه در واژه ی درباری دارد در غرب این نیز کمی بعد ازجنبش های فرهنگی و ادبی در شرق بازگشت به فرهنگ آبای اجدادی ملی آغاز شد ولی زبان پارسی احیاشد در غرب فلات ایران به شدت تحت تاثیر زبان عربی قرار گرفت از همین رو
دچار تغییراتی در تلفظ واژگان گردیداین این تغییرات باعث شد تا فصل جدیدی در زبان پارسی آغاز شود وزبان شناسان زبان پارسی مورد استفاده در ادوار اسلامی را
زبان فارسی نو نام گذاری کردند پارسی نو یا فارسی تا به امروز به صورت قدرتمند حیات خود ادامه داده و ما از آن بهره مند هستیم. در ادامه به زبان های پارسی میانه و پارسی باستان اشاره شده است، تاریخچه و سیر تحول زبان در ایران به صورت خلاصه از این قرار است
۱_زبان آریایی
۲_زبان پارسی باستان یا ( هخامنشی )
۳_زبان پارتی یا ( پهلوی اشکانی )
۴_زبان پارسی میانه یا ( پهلوی ساسانی )
۵_زبان پارسی دری
۶_زبان پارسی نو یا ( فارسی )
بنابراین زبانی که من و شما امروز مشغول استفاده از آن هستیم زبانی اصیل و ریشه دار است به طی شش هزار سال نسل به نسل به پیش آمده و همچون میراث گرانبها به دست ما رسیده است زبان شناسان و ادیبان اروپایی نشستی ۱۸۷۲ میلادی در برلین تشکیل چهار زبان فارسی لاتین یونانی سانسکریت را به عنوان زبان های کلاسیک جهان معرفی کردند این عنوان به زبانی تعلق می گیرد که باستانی دارای از ادبیات پرباری باشد و در آخرین هزاره به وجود آمدنش
دچار دگرگونی های اندکی شده باشد
منابع ها تاریخ زبان فارسی پرویز خانلری
تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی سید مهدی زرقانی
تاریخ تحلیلی زبان فارسی حمیرا زمردی
زبان و ادبیات پهلوی فارسی میانه جهانگیرتاوادیا

۵ - زبان پارسی میانه پهلوی ( اشکانی و ساسانی )
۶ - زبان پارسی نوین ( جدید ) ( یا همان پارسی دری )
بخش ( تقسیم ) میشود.