دانشنامه

نخستین تلاش در روش مند کردن دانشنامه نگاری در سال ۱۶۲۰ صورت گرفت. در این تاریخ سیاست مدار و فیلسوف انگلیسی، فرانسیس بیکن ( ۱۵۶۱ - ۱۶۲۶ م ) با اثر خود "احیای علوم کبیر" ساختاری را برای دانشنامه در سه بخش عمده ( طبیعت، انسان و تاثیر انسان در طبیعت ) ترتیب داد. ( انکارتا، ۲۰۰۱، ذیل Encyclopedia )
سده هجدهم تا بیستم را می توان دوره تحول دانشنامه نگاری در غرب و متعاقب آن در جهان دانست که حاصل تحول فلسفی و فرهنگی موسوم به "روشنگری" بود. از آثار مهم این دوره کتابی از افرایم چیمبرز ( ۱۶۸۰ - ۱۷۴۰م ) است با نام فرهنگ جهانی هنرها و علوم در دو جلد. به همین سبب او را پدر دانشنامه نگاری نوین می نامند.
به نقل از: مقدسی، مهناز ( ۱۳۸۴ ) . دانشنامه های ایرانی. تهران. دفتر پژوهش های فرهنگی.
● دانشنامه های سده پنجم تا چهاردهم هجری
▪ دانشنامه علائی، نوشته ابن سینا و ابوعبید جوزجانی، قرن پنجم هجری، در فلسفه
▪ بهمنیار بن مرزبان آذربایجانی، ترجمه شده از عربی به فارسی
▪ نزهت نامه علائی، نوشته شاهمردان ابن ابی الخیر رازی، قرن ششم هجری، در علوم طبیعی
▪ بحر الفوائد، نویسنده ناشناس، قرن ششم هجری، در علوم مذهبی
▪ یواقیت العلوم و دراری النجوم، نویسنده ناشناس، قرن ششم هجری، در علوم مذهبی
▪ عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، نوشته محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی، قرن ششم هجری، در علوم مذهبی
▪ جامع العلوم، نوشته امام فخرالدین محمد بن عمر رازی، قرن ششم هجری، عمومی
▪ الرساله الکمالیه فی الحقایق الالهیه ، نوشته فخرالدین رازی، قرن ششم هجری
▪ فرخ نامه جمالی، نوشته ابوبکر جمالی یزدی، قرن ششم هجری، در علوم طبیعی
▪ نوادر التبادر لتحفه البهادر، نوشته شمس الدین دنیسری، قرن هفتم هجری، در علوم طبیعی
▪ دره التاج لغره الدباج، نوشته قطب الدین شیرازی، قرن هفتم و هشتم هجری، در فلسفه
▪ نفایس الفنون فی عرائس العیون، نوشته شمس الدین محمد بن محمود آملی، قرن هشتم هجری، عمومی
▪ نزهه القلوب، نوشته حمدالله مستوفی، قرن هشتم هجری، در جغرافیا
▪ مونس نامه، نویسنده نامعلوم، قرن هشتم هجری
▪ ریاض الناصحین، نوشته محمد بن محمد جامی الماسی حنفی، قرن نهم هجری
▪ دانشنامه جهان، نوشته غیاث الدین علی حسینی اصفهانی، قرن نهم هجری، در فلسفه و علوم طبیعی
▪ گنج معنی، نوشته ابونصر محمد محمودی بخارایی، قرن دهم هجری
▪ جواهر العلوم همایونی، نوشته محمد فاضل مسکینی قاضی سمرقندی، قرن دهم هجری
▪ ریاض الابرار، نوشته ملاحسین عقیلی رستمداری، قرن دهم هجری
▪ سلم السماوات، نوشته ابوالقاسم انصاری کازرونی، قرن یازدهم هجری، در علوم مذهبی
▪ کشکول، نوشته میرزا سلطان محمود، قرن یازدهم هجری
▪ گنج بادآورده صاحبقرانی، نوشته امان الله خان کابلی شیرازی، قرن یازدهم هجری، در پزشکی
▪ شاهد صادق، نوشته میرزا صادق اصفهانی، قرن یازدهم هجری
▪ شجره دانش، نوشته نظام الدین احمد گیلانی، قرن یازدهم هجری، به عربی و فارسی
▪ تحفه الهند، نوشته میرزاخان بن فخرالدین محمد، قرن یازدهم هجری، درباره هند
▪ عقول عشره، نوشته محمد براری امی، قرن یازدهم هجری
▪ بهارستان علوم، نوشته ملا قطب طالقانی، قرن دوازدهم هجری
▪ رشحات الفنون، نوشته امین الدین خان حسینی هروی، قرن دوازدهم هجری
▪ جنات الخلود، نوشته میرزا محمدرضا مومن امامی مدرس، قرن دوازدهم هجری
▪ کشاف اصطلاحات فنون، نوشته محمداعلی بن علی تهانوی، قرن دوازدهم هجری، به عربی و فارسی
▪ گنجینه صادق، نوشته شاکرخان صادق بهادر، قرن دوازدهم هجری
▪ مختصر مفید، نوشته محمداسلم بنگالی پندوایی، قرن سیزدهم هجری
▪ ریاض الجنه ، نوشته محمد حسن حسینی زنوزی، قرن سیزدهم هجری
▪ بحر العلوم، نوشته محمد حسن حسینی زنوزی، قرن سیزدهم هجری
▪ مطالع الهند یا مطلع الهند، نوشته سلامت علی طبیب، قرن سیزدهم هجری
▪ قواعد المصدرین، نوشته احمدالله بن محمدواحد قریشی، قرن سیزدهم هجری
▪ مطلع العلوم و مجمع الفنون، نوشته واجدعلی خان هوگلی، قرن سیزدهم هجری
▪ دایره المعارف اعلمی، نوشته محمدحسین اعلمی مهرجانی، قرن چهاردهم هجری، درباره تشیع دانشنامه های معاصر
▪ نامه دانشوران ناصری، نوشته جمعی ( به سرپرستی علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه و محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ) ، انتشار ۱۲۹۶ تا ۱۳۲۴ ق.
▪ فرهنگ نامه نفیسی نوشته سعید نفیسی، انتشار ۱۳۱۹ ش.
▪ لغت نامه دهخدا نوشته جمعی ( به سرپرستی علی اکبر دهخدا، محمد معین، سید جعفر شهیدی، و محمد دبیرسیاقی ) ، انتشار ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۹ ش.
▪ دایره المعارف فارسی، نوشته و ترجمه جمعی ( به سرپرستی غلامحسین مصاحب و رضا اقصی ) ، مبتنی بر دانشنامه کلمبیا وایکینگ، انتشار ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۴ ش.
▪ ایرانشهر، نوشته جمعی، انتشار ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ ش. ، درباره ایران
▪ دانشنامه ایران و اسلام، نوشته و ترجمه جمعی ( به سرپرستی احسان یارشاطر ) ، مبتنی بر دایره المعارف اسلام، انتشار ۱۳۵۴ تا ۱۳۷۰ ش.
▪ دایره المعارف تشیع، به سرپرستی مهدی محقق، احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، انتشار ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۳
▪ دانشنامه جهان اسلام، به سرپرستی مهدی محقق، نصرالله پورجوادی، سید مصطفی میرسلیم، و غلامعلی حداد عادل، انتشار ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۲
▪ دایره المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی سید محمدکاظم موسوی بجنوردی، انتشار ۱۳۶۷تا ۱۳۸۱
▪ دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن . . .