داغ

هنوز پیدا نیست که آیا واژگان فارسی اوستایی بیشتری در عربی است یا نه ولی تا کنون پنج هزار واژه فارسی اوستایی در عربی ریشه یابی شده است. به جز پنج هزار از واژگان فارسی اوستایی در عربی هزاران واژه از زبان های دیگر در عربی است مانند واژگان رومی و زبان های دیگر که ریشه یابی آنها برای زبان شناسان عرب سخت و دشوار است زیرا در عربی هر واژه ای که از زبان های دیگر به عربی می آید دچار دگرگونی ساختار و گفتار میشود و زبان شناسان عرب را برای ریشه یابی آنها به چالش می کشد.
زبان شناس عرب دیگری به نام استاد المنجد صلاح الدین در سال ۱۹۷۸ میلادی در کتابی به نام المفصل فی الالفاظ الفارسیه المعربه فی الشعر الجاهلی و القرآن الکریم و الحدیث النبوی و الشعر الاموی که به تنهایی سه هزار واژه فارسی اوستایی در عربی را ریشه یابی کرده است.
چندین زبان شناس عرب دیگر در کتاب های خود دو هزار واژه فارسی اوستایی دیگر در عربی را ریشه یابی کردند مانند�:
۱ . . . ألفاظ دخیلة ومعربة فی اللهجة القطریة کتابی از زبان شناس قطری نور عبدالله المالکی.
۲. . . الألفاظ الفارسیة فی اللهجة البغدادیة از ( حسن شوندی زبان شناس عراقی ) دربارهٔ واژگان امروزی تر است.
۳. . . کتاب ادی شیر، �واژه های فارسی عربی شده� است: این کتاب از کهن ترین و معتبرترین کتابها در این باره است. بازگردانی و ترجمه فارسی از استاد طبیبیان
۴. . . درباره وام واژه های فارسی قرآن از یک زبان شناس ایرانی به نام استاد بهاءالدین خرمشاهی جستار و مقاله ای به نام کلمات فارسی در قرآن مجید در مجله قرآن پژوهی در سال ۱۳۸۹ خورشیدی.
ویدئو برخی واژه گان� پارسی در عربی لینک پایین می گذارم

نام اصلی
محمّدحسین بهجت تبریزی
زاده
۱۱ دی ۱۲۸۵
بستان آباد، استان آذربایجان شرقی، ایران قاجاری
درگذشته
۲۷ شهریور ۱۳۶۷ ( ۸۱ سال )
بیمارستان مهر، تهران، ایران
آرامگاه
مقبرةالشعرا، تبریز
لقب
شهریار
بهجت تبریزی
تخلص
شهریار
پیشه
شاعر
تحصیلات
مراحل پایانی پزشکی
دانشگاه
دارالفنون، تهران
دوره
قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی
سبک نوشتاری
عمدتاً غزل/ متمایل به سبک عراقی
کتاب ها
منظومه حیدربابایه سلام
مجموعه پنج جلدی
دیوان ترکی
دیوان اشعار
کلیات اشعار شهریار
تأثیرپذیرفته از
حافظ
همسر ( ها )
عزیزه عبدخالقی ( ا. ۱۳۲۶–۱۳۳۲ )
فرزند ( ان )
۳
او در�تبریز�در خانواده ای�بستان آبادی�از روستای�خُشکِناب�به دنیا آمد و بنا به وصیتش در�مقبرةالشعرای�تبریز�به خاک سپرده شد. ۲۷ شهریور را به واسطهٔ روز درگذشت او �روز شعر و ادب ملی� نامیده اند. مهم ترین آثار شهریار به زبان ترکی منظومهٔ�حیدربابایه سلام�و منظومهٔ�سهندیه�است که از معروف ترین آثار ادبیات ترکی آذربایجانی به شمار می روند و شاعر در آنها از اصالت و زیبایی های روستای دوران کودکیش و�کوه سهند�یاد کرده است.
شهریار، از جمله سرایندگانی است که شعر را محلی نیک برای بیان این اندیشه ورزی های ژرف نگرانه و پندآموز دانسته، و بسیاری از اندرزهای اخلاقی، تربیتی را در�قالب های گوناگون شعری� ( به ویژه در قطعات، رباعیات و دوبیتی ها ) بازمی گوید. مخاطب این افکار و مفاهیم نیز نوع بشر و انسان در طول تاریخ است نه خطابی شخصی و منحصر به فرد.
زندگی
کودکی و خانواده
ویرایش
شهریار در ۱۱ دی ۱۲۸۵ هجری خورشیدی از میرآقا بهجت�خشگنابی�و خانم ننه�خشگنابی�در شهر�تبریز�متولد شد. دوران کودکی را به علت شیوع بیماری در شهر به روستای اجدادی اش�خشگناب�واقع در�شهرستان بستان آباد�سفر کرد و مدتی در آنجا سپری کرد. پدرش �میرآقا بهجت خشگنابی� و به روایتی �سید اسمعیل موسوی� نام داشت که در تبریز�وکیل�بود.
پس از پایان�سیکل�در تبریز، در سال ۱۳۰۰ از تبریز رهسپار تهران شد و تحصیلش را در مدرسهٔ�دارالفنون�تا سال ۱۳۰۳ و پس از آن در رشتهٔ�پزشکی�ادامه داد.
شهریار در اوایل تحصیل پزشکی در تهران عاشق ثریا دختر�عبدالله امیرطهماسبی�می شود و چند سال با یکدیگر نامزد بودند. اما در نهایت آن دختر با�چراغعلی سالار حشمت�معروف به امیر اکرم ازدواج می کند. �حدود شش ماه پیش از گرفتن مدرک�دکترا، تحصیلش را به علت شکست عشقی و ناراحتی و خیال و پیش آمدهای دیگر، ترک کرد.
اولین کتاب شعر شهریار به کوشش�ابوالقاسم شیوا�متخلص به �شهیار� دوست صمیمی شهریار در سال ۱۳۰۸ منتشر گردید.
شهریار در جوانی در�تهران�با بزرگان هنر و ادب همنشینی و دوستی داشت از جمله با:�ابوالحسن صبا، �محمدتقی بهار، �ایرج میرزا�و�عارف قزوینی. �در سال های بعد نیز با�نیما یوشیج، �هوشنگ ابتهاج، �کریم امیری فیروزکوهی�و برخی دیگر از هنرمندان دوستی و رابطه داشت.
پس از سفری چهارساله به�خراسان، برای کار در ادارهٔ ثبت اسناد�مشهد�و�نیشابور، شهریار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۱۳ که شهریار در خراسان بود، پدرش میرآقا خشگنابی درگذشت. او در سال ۱۳۱۵ در�بانک کشاورزی�استخدام و پس از مدتی به تبریز منتقل شد. �دانشگاه تبریز�شهریار را یکی از پاسداران شعر و ادب میهن خواند و عنوان�دکتری افتخاری�دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی تبریز را نیز به وی اعطا کرد.
ازدواج
ویرایش
در سال های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ اثر مشهور خود، �حیدربابایه سلام�را می سراید. در تیر ۱۳۳۱ مادرش درمی گذرد. در مرداد ۱۳۳۲ به تبریز می آید و با نوهٔ عموی خود به نام�عزیزه عبدِخالقی�ازدواج می کند که حاصل این ازدواج سه فرزند، دو دختر به نام های شهرزاد ( زادهٔ ۱۳۳۳ ) و مریم ( زادهٔ ۱۳۳۶ ) و یک پسر به نام هادی ( زادهٔ ۱۳۳۸ ) می شود.
انقلاب ایران
شهریار پس از�انقلاب ۱۳۵۷�شعرهایی در مدح�نظام جمهوری اسلامی ایران�سرود.
درگذشت
شهریار، به علت بیماری، ابتدا در بیمارستان امام خمینی�تبریز�و سپس در بیمارستان مهر تهران بستری شد. �او در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۳۶۷ در سن ۸۱ سالگی درگذشت و دو روز بعد، بنا به وصیت خودش، در�مقبرةالشعرا�در تبریز به خاک سپرده شد. بیت زیر، که از آخرین سروده های وی است، بر روی سنگ قبر او حک شده است:
نقش مزار من کنید این دو سخن که شهریاربا غم عشق زاده و با غم عشق داده جان
عشق و شعر
وی اولین دفتر شعر خود را در سال ۱۳۱۰ با مقدمه�ملک الشعرای بهار، �سعید نفیسی�و�پژمان بختیاری�منتشر کرد. بسیاری از اشعار او به�فارسی�و�زبان ترکی آذربایجانی�جزء آثار ماندگار این زبان هاست. منظومه�حیدربابایه سلام�که در سال های ۱۳۲۹ تا۱۳۳۰ سروده شده است، از مهم ترین آثار ادبی ترکی آذربایجانی شناخته می شود. علاوه بر استادی در شعر، وی استاد سه تار هم بود.
غزل علی ای همای رحمت
به ماسوا فکندی همه سایهٔ هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
. . .
�همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی به پیام آشنایی بنوازد آشنا را�
ز نوای مرغ یاحق بشنو که در دل شب غم دل به دوست گفتن چه خوشست شهریارا
برخی منابع همچون سایت فصل نو ادعا می کنند که شهاب الدین مرعشی نجفی از فقهای شیعه درست در لحظهٔ سرودن شعر �علی ای همای رحمت� توسط شهریار در خواب آن را شنیده است.
پیش از شهریار شاعرانی سروده هایی دربارهٔ علی بن ابی طالب با همانندی هایی در وزن، قافیه، ردیف، مضمون و فضای شعری و نزدیک به شعر شهریار داشته اند. در این راستا شعری شبیه به آن از حسن میرخانی ( درگذشتهٔ ۱۳۶۹ ) متخلص به �بنده� با نام �سحاب رحمت� موجود است که با مطلع �علی ای سحاب رحمت همه مظهر خدایی/ همه خلق ماسوی را به خدای رهنمایی� و شعری نیز از مفتون همدانی معاصر شهریار با مطلع �علی ای همای وحدت تو چه مظهری خدا را/ که خدا نمود زینت به تو تخت انّما را� و شعر مشابه دیگری از میرزا آقا مصطفی افتخارالعلماء متخلص به صبا ( دوره ناصری ) نیم قرن پیش از شهریار در کتاب افتخارنامه حیدری با مطلع �علی ای سحاب رحمت تو چه آیت خدایی� در دست است.
ایران دوستیِ شهریار در سروده هایش، همچون �سرودهٔ تختِ جمشید� یا در �ستایشِ فردوسی�، بازتابی گسترده دارد.
شهریار که خود از آذربایجان بود و بدان بوم مهری بسیار داشت، آذربایجان دوستی اش بر پایهٔ ایران دوستی اش بود. از همین رو بود که گفت:
ترکی ما بس عزیز است و زبانِ مادری لیک اگر ایران نگوید، لال باد از وی زبان
مرد آن باشد که حق گوید، چو باطل رخنه کرد هم بایستد بر سرِ پیمانِ حق تا پایِ جان
شهریار در جایی دیگر نیز پیش از خواندن غزل �پر می زند مرغ دلم با یاد آذربایجان� می گوید: �کانون زبان پهلوی آذربایجان بوده، مرکز ایران آذربایجان بوده، دروازهٔ شرق، دروازهٔ غرب، همه، آذربایجان بوده است�.
او همین سخنان را در سروده ای دیگر بازگفته است:
تو همایون مهدِ زردشتی و فرزندانِ تو پورِ ایران اند و پاک آیین نژادِ آریان
اختلافِ لهجه ملیت نزاید بهرِ کس ملتی با یک زبان، کمتر به یاد آرد زمان
گر بدین منطق تو را گفتند ایرانی نه ای صبح را خوانند شام و آسمان را ریسمان
مادرِ ایران ندارد چون تو فرزندی دلیر روزِ سختی چشمِ امید از تو دارد همچنان
بی کس است ایران، به حرفِ ناکسان از ره مرو جان به قربانِ تو ای جانانه آذربایجان
یا در سرودهٔ دیگرش در ستایشِ فردوسی:
فلک یک چند ایران را اسیرِ ترک و تازی کرد در ایران خوانِ یغما دید تازی، ترک تازی کرد
وطن خواهی در ایران خانمان بر دوش شد چندی به جز در سینه ها آتشکده خاموش شد چندی
چو از شهنامه، فردوسی چو رعدی در خروش آمد به تن ایرانیان را خونِ ملیت به جوش آمد
زبانِ پارسی گویا شد و تازی خموش آمد زِ کنجِ خلوتِ دل، اهرمن رفت و سروش آمد
نقد
سیروس شمیسا، شعر شهریار را دنباله سبک عراقی دانسته است که دارای زبانی مبتذل تر و حاوی کلمات عامیانه است. به عقیده شمیسا در شعر شهریار، نشانه هایی از اوضاع و احوال اجتماعی وجود دارد که رنگ تازگی به اشعار او می دهد و همچنین از آنجا که زندگی عاشقانه ای داشته است، شعری مبتنی بر �باورداشت� دارد که در بین عموم شهرت یافته است. به باور شمیسا، شعرهای عارفانه ای هم دارد که فاقد اصالت و ابتکار است.
بزرگداشت شهریار ۲۷ شهریور ماه هر سال، که روز شعر و ادب فارسی نام گذاری شده است توسط بنیاد شهریار برگزار می شود.
مزار استاد شهریار در مقبرةالشعرا
مجموعهٔ تلویزیونی شهریار که به کارگردانی کمال تبریزی در سال ۱۳۸۴ ساخته شده و در آن جلوه هایی از زندگی این شاعر به تصویر کشیده شده است، در سال ۱۳۸۶ از طریق شبکهٔ دو سیما به نمایش درآمد که اعتراض دختر شهریار، مریم بهجت تبریزی به همراه داشت مبنی بر اینکه �نود درصد سریال شهریار ساختگی است�، اما پسر شهریار، هادی بهجت تبریزی معتقد است �این سریال در کلیات هیچ مشکلی نداشت و در جزئیات هم دست هنرمند باز است که تغییراتی را به وجود آورد تا مجموعه برای مخاطب جذابیت داشته
منابع ها. منابع دست اول زندگی شهریار عبارتند از:
مقدمهٔ لطف الله زاهدی دوست صمیمی شهریار بر دیوان شعر وی که در زمان حیاتش در سال ۱۳۳۷ نوشته شده است.
روایت دختر بزرگش شهرزاد بهجت تبریزی که در کتاب �از بهار تا شهریار� تألیف حسنعلی محمدی نقل شده است.
خاطرات اصغر فردی شاگرد شهریار
�خاطراتی از استاد شهریار� که در کتابی با این نام گردآوری شده است.
منابع ثانویه:
�ک‍ت‍اب‍ش‍ن‍اس‍ی و ف‍ه‍رس‍ت م‍ق‍الات و اش‍ع‍ار اس‍ت‍اد س‍ی‍د م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن ش‍ه‍ری‍ار� که توسط ناهید حبیبی آزاد گردآوری و از سوی دبیرخانهٔ م‍ج‍م‍ع ج‍ه‍ان‍ی ب‍زرگ‍داش‍ت ن‍ودم‍ی‍ن س‍ال ت‍ول‍د اس‍ت‍اد س‍ی‍د م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن ش‍ه‍ری‍ار در سال ۱۳۷۷ منتشر شده است.
کتاب �دی‍دار آش‍ن‍ا؛ م‍ج‍م‍وع‍ه م‍ق‍الات م‍ج‍م‍ع ج‍ه‍ان‍ی ب‍زرگ‍داش‍ت ن‍ودم‍ی‍ن س‍ال ت‍ول‍د اس‍ت‍اد ش‍ه‍ری‍ار� در سال ۱۳۷۷ منتشر شده است.
کتاب �ش‍ه‍ری‍ار ش‍ع‍ر/ی‍ادن‍ام‍هٔ اس‍ت‍اد ش‍ه‍ری‍ار� تألیف محمدتقی سبک دل از سوی دای‍رةال‍م‍ع‍ارف ای‍ران ش‍ن‍اس‍ی منتشر شده است.
کتاب �مکتب شهریار� از محمدتقی سبک دل
�زن‍دگ‍ان‍ی ادب‍ی و اج‍ت‍م‍اع‍ی اس‍ت‍اد ش‍ه‍ری‍ار� از اح‍م‍د ک‍اوی‍ان پ‍ور
�ح‍اف‍ظ و ش‍ه‍ری‍ار� از اح‍م‍د ک‍اوی‍ان پ‍ور کتابی است دربارهٔ مقایسه ای بین شعر شهریار و حافظ و تأثیرپذیری وی از حافظ
زاهدی، لطف الله ( ۱۳۳۷ ) ، بیوگرافی استاد شهریار، تهران و تبریز: انتشارات نگاه و زرین
زهری، علی، به جای مقدمه، تهران و تبریز: انتشارات نگاه و زرین
شمیسا، سیروس ( ۱۳۷۰ ) . سیر غزل در شعر فارسی. تهران: انتشارات فردوس.
مرتضوی، منوچهر ( ۱۳۴۷ ) ، مقدمه، تهران و تبریز: انتشارات نگاه و زرین
وزارت آموزش و پرورش ( ۱۳۸۲ ) ، تاریخ ادبیات ایران ۲، تهران: دفتر برنامه ریزی و تألیف کتاب های درسی ایران
یک مشت اوباش تجزیه طلب پان ترک زبان نفهم که این قد آدم های بی شخصیت و بی سوادی هستند که به زمین زمان توهین می کنند خدای می داند چی می کشند توهمی ها کسی با احمق های مثل مشکلی ندارد شما با زمین زمان مشکل دارید چرا قد متن که انتشار می دهی پاکشون می کنی چرا قد حرف که می زنی منبع معتبر ندارد البته پان ترک همین هستند زمانی پان می توانید منبع من زیر سوال ببری که خود منبع معتبر داشته باشی که نداری هیچ پان فقط بلد هست حرف زنند منبع. ندارندهرکسی به توهین کنه خودش و جد آباد حرم زاده ش و بی ناموس سیم کش و جاکش بی رگ ریشهش هست و خانوادم

نام اصلی
جمال الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد
زاده
۵۱۹ه‍. خ
گنجه، ایران بزرگ
درگذشته
۵۸۷ه‍. خ
گنجه، ایران بزرگ
تخلص
نظامی
پیشه
شاعر
ملیت
ایرانی
دوره
سلجوقیان و سلاریان شروانشاهان
سبک نوشتاری
عراقی
سال های فعالیت
سده ششم ه‍. خ
کتاب ها
مخزن الاسرار
هفت پیکر
خسرو و شیرین
شرف نامه اسکندرنامه،
لیلی و مجنون ( نامور به خمسه یا پنج گنج نظامی )
تأثیرپذیرفته از
فردوسی، فخرالدین اسعد گرگانی، خاقانی
تأثیرگذاشته بر
جامی، امیرخسرو دهلوی، خاقانی
همسر ( ها )
آفاق بانو
فرزند ( ان )
محمد
پدر و مادر
یوسف نظامی ( پدر )
رئیسه ( مادر )
زندگی نامه
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و دربارهٔ سال تولد و وفات او نقل های تذکره نویسان مختلف است. آنچه مسلم در شهر گنجه می زیست و در همین شهر وفات یافت است. وی خیلی زود یتیم شد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصیل نمود. مادر او از اشراف کرد بوده و این بر پایهٔ یک بیت از دیباچهٔ لیلی و مجنون ( �گر مادر من رئیسهٔ کرد…� ) دانسته شده است. خودش نام و نسبش را در ابیاتش آورده، که بنابراین شعر، نام خودش الیاس و نام پدرش یوسف بن زکی بن مؤیَّد بوده است:
در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام
والیاس که الف بری ز لامش هم با نود و نه است نامش
ز این گونه هزار و یک حصارم با صد کم یک سلیح دارم
گر شد پدرم به سنت جد یوسف، پسر زکی مؤید
دربارهٔ زادگاه پدری او اختلاف نظر است. برخی از منابع او را از اهالی تفرش یا فراهان و برخی او را از طبقهٔ دهقانان ( ایرانیان ) آران می دانند. در رابطه با پدر او، بهروز ثروتیان این بیت در لیلی و مجنون را شاهد می آورد ( �دهقان فصیح پارسی زاد - از حال عرب چنین کند یاد� ) و می نویسد: �دهقان فصیح پارسی زاد: نظامی گنجه ای/عرب:مجنون و پدر او/یادداشت - سرآغاز بندهای لیلی و مجنون همه به توضیحی کنایی آراسته است و شاعر به کنایه اشاره می کند که این بخش از خود اوست یا در داستان اصلی و به زبان عربی آمده است. بیت اول بند ۳۶ از اهمیت بسزایی از نظر تاریخ تحقیق در زندگی و آثار نظامی برخوردار است و آن این که شاعر شغل و موقعیت اجتماعی خود را که �دهقان� بوده است و همچنین نژاد او که خود را �پارسی زاده� می نامد، به تصریح بیان داشته و هیچ گونه تردیدی در صحت بیت و مطلب نیست و با تحقیق دربارهٔ دهقانان قرن ششم در آذربایجان و بررسی �پارسی� که آیا نظر او �ایرانی� است یا زبان �پارسی� یا هر دو، گوشه ای از حیات و موقعیت اجتماعی شاعر آشکار می گردد. "
پدر نظامی ( یوسف ) به تصریح صریح خود او در �لیلی و مجنون�، پارسی بوده است، چنان که گوید: دهقان فصیح پارسی زاد /از حال عرب چنین کند یاد. دهقان به معنی یک ایرانی اصیل و مالک زمین های کشاورزی ست، چنان که فردوسی گوید: از ایشان هر آن کس که دهگان بُدند/ ز تخم و نژاد بزرگان بُدند. این تعبیر دهگان، بعدها از باب اطلاق جزء به کلّ به همهٔ ایرانیان اطلاق شده است؛ در عین حال، واژهٔ دهقان به معنی �تاریخ نگار� هم به کار رفته است، چنان که تعبیر نظامی که دهقان را به صفت �فصیح� متصف می کند، به همین معنی اخیر است و باز در همین معنی فردوسی هم گفته است: ز دهقان کنون بشنو این داستان/ که برخواند از گفتهٔ باستان. یا: سراینده دهقان موبدنژاد/ از این داستانم چنین کرد یاد. پس نظامی که خود را �دهقان فصیح پارسی زاد�، معرفی می کند، باید هم ایرانی نژاده و اصیل، هم تاریخ دان و سخنور و هم صاحب زمین های کشاورزی باشد. نقش دهگانان در حفاظت از فرهنگ و تاریخ ایران در عصر اسلامی و نیز در گردآوری خراج و ایصال آن به دولت مرکزی، نیز قابل ذکر است. خلاصه آن که خاندان نظامی در گنجه یک خاندان دهگان با آگاهی فرهنگی و تمکّن مادی بوده اند. یکی از قرائن این سوابق خانوادگی، آشنایی تاریخی ما با پدر نظامی �مؤید مطرزی� و عمو یا برادر یا عموزاده اش به نام قوامی مطرزی از پارسی گویان قصیده و غزل سرای آذربایجان است".
وحید دستگردی می نویسد: �برای اثبات این مطلب که آیا زادبوم نظامی همان شهر گنجه است یا آن که در عراق عجم متولد و در زمان کودکی با پدر به گنجه رفته، دلیلی در اشعارش نیست، ولی تقریباً تمام تذکره نویسان می نگارند که در گنجه متولد شده است، اما عراقی الاصل بودن وی مسلم است. بدین دلیل که در همه جا عراق را ستایش و همواره به دیدار عراق و مسافرت بدین صوب اظهار شوق کرده است و از آن جمله است ( مخزن الاسرار ص ۱۷۹ ) :
گنجه گره کرده گریبان منبیگرهی گنج عراق آن منبانگ برآورده جهان کای غلامگنجه کدام است، نظامی کدام؟
( خسرو و شیرین ص ۳۶۱ ) :
عراقی وار بانگ از چرخ بگذاشتبه آهنگ عراق این بانگ برداشت
شرَفنامه ( ص ۵۳ )
عراق دل افروز باد ارجمندکه آوازهٔ فضل از�
از اشاره های موجود در خسرو و شیرین دانسته می شود که نخستین همسر او، کنیزکی که دارای�دربند�به عنوان هدیه برایش فرستاده بود، زمانی که نظامی سرودن خسرو و شیرین را به پایان رساند و پسرشان محمد هفت سال بیشتر نداشت، از دنیا رفته بوده است. �هرچند برخی از محققان مانند وحید دستگردی با استناد یک بیت، نام این کنیزک را آفاق دانستند، اما�سعید نفیسی�می گوید: �مرحوم وحید دستگردی ازین بیت که گوید:
سبک رو چون بت قبچاق من بودگمان افتاد
استنباط عجیبی کرده و نام این کنیزک و همسر نظامی را �آفاق� دانسته است و متوجه نبوده است که مراد وی از �گمان افتاد خود آفاق من بود� این نیست که نامش آفاق بوده بلکه مقصود اینست که چنین باو دل بسته بوده است که او را همه چیز خود می دانسته و در نزد او جانشین همهٔ آفاق و در برابر همهٔ آفاق بوده است. البته در زمان ما معمول شده است که نام زنان را �آفاق� بگذارند اما در زمان نظامی این کلمه در نام زنان معمول نبوده و نظیر آن در جای دیگر نشده است و بسیار بعید می نماید که نام این همسر آفاق بوده باشد�
از این اشعار آشکار می گردد که گذشته از کنیز و همسری که هنگام نظم خسرو و شیرین از دست داده است، همسر دیگری از دست داده که هنگام لیلی و مجنون زنده نبوده و همسر سومی از دست او رفته که هم کنیز بوده و چنان که که خود گوید جز وی مرد دیگری ندیده یعنی باکره بوده است و هنگام نظم اقبال نامه زنده نبوده است. به نظر می رسد که از این دو همسر دیگر فرزندی نداشته است. در لابلای شعرهای نظامی اشاره هایی به دو همسر بعدی او نیز دیده می شود که هر دو در زمان حیات شاعر درگذشته اند.
درگذشت و آرامگاه
نظامی همه عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت به سر برد و تنها در سال ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان ( درگذشتهٔ ۵۸۷ ) به سی فرسنگی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی هرچند شاعری مدح پیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده است، از جمله: فخرالدین بهرامشاه پادشاه ارزنگان از دست نشاندگان قزل ارسلان سلطان سلجوقی روم که کتاب مخزن الاسرار را به نام او کرده است، اتابک شمس الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین به او تقدیم شده است، طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه که لیلی و مجنون را به نام او کرده است.
نظامی در فاصلهٔ سال های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه درگذشت و آرامگاهی به او در همان شهر منسوب است. در دهه نود خورشیدی، پس از تصمیم دولت آذربایجان اشعار گنجوی در آرامگاه او که همگی به زبان فارسی هستند، پاک و تخریب شدند.
سروده ها
مخزن الاسرار
از نمونه های بارز ادبیات تعلیمی در زبان پارسی است. �در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ هجری و در آستانه چهل سالگی�شاعر به اتمام رسیده است�و از آن است این ابیات:
هر که تو بینی ز سپید و سیاهبر سرکاری است درین کارگاهجغد که شوم است به افسانه دربلبل گنج است به ویرانه درهر که درین پرده نشانیش هستدرخور تن قیمت جانیش هست
خسرو و شیرین
در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه‍. ق نظمش پایان گرفته است. ابیات زیر در توصیف آب تنی شیرین از آنجاست:
چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نورفلک را آب در چشم آمد از دورسهیل از شعر شکرگون برآوردنفیر از شعری گردون برآوردپرندی آسمان گون بر میان زدشد اندر آب و آتش در جهان زد
نظامی گنجوی در ژاپن
نظامی در ژاپن بخوبی به عنوان شاعری پارسی گوی و تأثیر گذار در جغرافیای فارسی زبانان شناخته شده است. سال گذشته قرار بودهیتی از ان اچ کی برای تهیه مسندی بنام لیلی و مجنون به ایران سفر کنندکه به دلیل کرونا سفر به تعویق افتاده است و چند اثر نظامی تا کنون به ژاپنی ترجمه شده است از جمله:
• داستان ( هفت پیکر ) � با نام هفت ملکه، ترجمه�تسونئو کورویاناگی، جولای ۱۹۷۱. ( تویو بونکو ۱۹۱ )
• خسرو و شرین�، ترجمه�امیکو اوکادا، هیبونشا، ژوئن ۱۹۷۷. ( تویو بونکو ۳۱۰ )
• لیلی و مجنون�، ترجمه ایمیکو اوکادا، هیبونشا، فوریه ۱۹۸۱. ( تویو بونکو ۳۹۴ )
منظومه لیلی و مجنون نظامی به زبان های گوناگونی مانند�آلمانی، �فرانسوی، �انگلیسی، �روسی�و�ارمنی�ترجمه شده است. در�ادبیات ارمنی�از دیدگاه مشابهت در جدال میان عشق و آداب و رسوم جامعه، منظومه �آنوش� ( ۱۸۹۲ میلادی ) اثر�هوهانس تومانیان�با لیلی و مجنون مقایسه می شود. �در�ادبیات کردی�منظومه مثنوی �مه م و زین� ( قرن ۱۷ میلادی ) اثر�احمد خانی�از نظر فضای ایرانی داستان، با آن قابل مقایسه است.
اشعار نظامی به زبان های گوناگون برگردانده شده است. برای نمونه خمسه به همت�رستم علی اف�به زبان روسی برگردان و منتشر شده است.
در�زبان اردو�نیز، آنچه به تقلید از لیلی و مجنون سروده شده، همگی تأثیر گرفته از زبان فارسی و روایت های فارسی لیلی و مجنون بوده است.
تأثیر هنر نظامی بر ادبیات ترکی
شاعران ترک، چنان علاقه ای به نظامی و آثار او، به ویژه مثنوی های خمسه دارند، که تاریخ مثنوی سرایی در ادبیات ترکی را با نام نظامی پیوند زده اند. بیشتر مثنوی های صد سال اخیر ترکی، به پیروی یا در استقبال و ترجمه و تفسیر خمسهٔ نظامی سروده شده اند.
تأثیر هنر نظامی بر ادبیات ترکی
شاعران ترک، چنان علاقه ای به نظامی و آثار او، به ویژه مثنوی های خمسه دارند، که تاریخ مثنوی سرایی در ادبیات ترکی را با نام نظامی پیوند زده اند. بیشتر مثنوی های صد سال اخیر ترکی، به پیروی یا در استقبال و ترجمه و تفسیر خمسهٔ نظامی سروده شده اند.
علاوه بر ترجمه لیلی و مجنون نظامی به�زبان ترکی، �در�ادبیات ترکی�منظومه های تقلیدی ای از لیلی و مجنون سروده شدند که اغلب تحت تأثیر لیلی و مجنون نظامی بوده و به داستان اصلی وفاداری نشان داده اند. �ازجمله شاعران ترک که مثنوی لیلی و مجنون سروده اند، �محمد فضولی�است. این مثنوی در سال ۹۴۲ قمری سروده شده است. اعتقاد بر این است که این مثنوی تحت نفوذ نظامی سروده شده است؛ ولی یک محقق ترک به نام نهاد تارلان مدعی است که فضولی در سرودن این منظومه تحت تأثیر هیچ کس نبوده و این منظومه را زاده قریحه و شخصیت فضولی دانسته است.
جعل هویت نظامی
یکی از پژوهشگران�جمهوری آذربایجان�بیتی را به نظامی منسوب کرد�که از دید فنی ( قافیه ) نادرست است ( گرگ با ترک قافیه نمی شود و ایراد ادبی دارد ) �و در هیچ نسخهٔ خطی وجود ندارد. همچنین در ادبیات پارسی و فرهنگ ایرانی همواره گرگ جانوری خونخوار و دَدمنش به شمار آمده است. بیت جعلی مورد نظر ( که بدون هیچ بیت پیشین و پسین جعل شده است ) چنین است.
پدر بر پدر، مر مرا ترک بودبه فرزانگی هر یکی گرگ بود
نظامی در ابیات راستینش نیز گرگ را حیوانی نادان و وحشی معرفی می کند و آن را کمتر از شیر و روبه می داند:
راست شاهیکه روبه دام بیند گرگ ماهی
با وجود اینکه تمامی آثار نظامی گنجوی فارسی است، قوم گرایان�پان ترکیست�دیوان یک شاعر دیگر به نام�نظامی قونوی� ( از دوران حکومت عثمانی ) �را به نظامی گنجوی منسوب می کنند
جمهوری آذربایجان سالیانی هست که در رابطه با تحریف نظامی گنجوی ادعاهای غیرعلمی مطرح می کند. جمهوری آذربایجان با نصب مجسمه او در میدان های مختلف جهان، آن را شاعر آذربایجانی و غیرایرانی معرفی کند. پائولا اورساتی ( Paola Orsatti ) ، استاد زبان و ادبیات فارسی در�دانشگاه ساپینتزای شهر رُم، نصب مجسمه نظامی در رم را یک تحریف تاریخی می داند: �اما پرده برداری از مجسمه ای از نظامی گنجوی در شهر رُم با عنوان �شاعر آذربایجانی� باید ما را به خود بیاورد تا در برابر چنین تحریف هایی واکنش نشان دهیم�. �و همچنین استاد ایوان میخالویچ استبلین - کامنسکی، و رئیس بخش شرق شناسی دانشگاه سینت پترزبورگ در رابطه با مجسمه نظامی در یکی از میدان های آن شهر و تحریف تاریخ می گوید:"برای نمونه ادعا آن ها یک مجسمه در میدان کمنوستورسک نصب کردند و او را "شاعر بزرگ آذربایجانی" نامیدند. در حالیکه نظامی گنجوی حتی ترکی صحبت نمی کرد. آن ها می گویند چون در سرزمین امروزی به نام جمهوری آذربایجان زندگی می کرد. اما نظامی تمامی آثارش به فارسی است". همچنین در سال ۲۰۱۲ کتابی به نام �دربارهٔ سیاسی سازی شاعر ایرانی نظامی گنجوی در دوران نوین�، نوشته سیاوش لرنژاد و علی دوست زاده که اکتبر ۲۰۱۲ ( مهرماه ۱۳۹۱ ) به زبان انگلیسی منتشر شده است به بررسی این اقدام ها و تحریف ها و بدخوانی ها و برداشت های اشتباه و غرض آلوده از سروده های نظامی به دست دانشمندان شوروی و �ناسیونالیست� های جمهوری آذربایجان و پان ترکان می پردازد. این کتاب به طور رایگان در روی اینترنت قرار گرفت. �خانم پائولا اورساتی ( Paola Orsatti ) ، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه ساپینتزای ( Sapienza ) شهر رُم، دربارهٔ این کتاب چنین می نویسد:��این کتاب فهرست کاملی از تحریف هایی را بررسی می کند که به منظورهای ناسیونالیستی به وجود آورده شدند و امروزه در زمینه پژوهش های مربوط به شاعر بزرگ ایرانی، نظامی گنجوی، رایج شده اند. این تحریف ها از زمانی آغاز شدند که دولت شوروی تصمیم گرفت هشتصدمین سالگرد نظامی را جشن بگیرد. نویسندگان این کتاب با نگاهی دقیق و انتقادی استدلال هایی را بررسی می کنند که دانشمندان شوروی و نیز به تازگی نویسندگان جمهوری آذربایجان دربارهٔ نظامی مطرح کرده اند تا او را به اصطلاح �شاعر آذربایجانی� بخوانند و آثار او را جزو به اصطلاح �ادبیات آذربایجانی� بدانند. نویسندگان این کتاب نادرست بودن این ادعاها را نشان می دهند. گذشته از این بخش های انتقادی، کتاب حاضر بخش های سازنده ای هم دارد و آن هم اطلاعات و آگاهی هایی است که نویسندگان از منبع های دست اول از جمله از راه بازخوانی دقیق آثار نظامی و دیگر شاعران هم روزگار او و نیز منبع های تاریخی هم روزگار او در پیش چشم ما گذاشته اند. این کتاب پژوهشی جالب و با دقت مستندشده در زمینه ادبیات کلاسیک فارسی است و نیز به پرسش هایی دربارهٔ وضعیت تاریخی و قوم نگاری و زبانی منطقه ارّان و تراقفقاز پاسخ می دهد. �
در سال ۲۰۰۷ نوروز علی محمداف، دانشمند فرهنگی تالش بخاطر پشتیبانی از فرهنگ تالشی به زندان روانه شد ( بنگرید به [Novruzali Mammadov] در ویکی پدیای انگلیسی ) . �یکی از اتهامات دولت جمهوری آذربایجان علیه وی این بود که نظامی گنجوی را در یک نشریهٔ غیرترک و تالش خوانده بود. �در سال ۲۰۰۹ نوروز علی محمداف در زندان جان سپرد
گنجه�از قرن چهارم هجری مرکز ولایت�ارّان�بود، و تا پیش از یورش�مغولان�از زیباترین شهرهای آسیای غربی به شمار می رفت. �نام گنجه، از لغت �گنج� فارسی برگرفته شده است. �زبان محاورهٔ مردم�ارّان�مثل ساکنان سایر نواحی شمال غرب ایران، گونه ای از زبان�پهلوی� ( یا فهلوی ) بوده است. �جغرافی نویسان قدیم آن زبان را�ارّانی�نامیده اند. �ابن حوقل�می گوید: �مردم�بردعه� ( مرکز قدیم�ارّان ) به ارّانی سخن می گویند�. �شمس الدین مقدسی�در�احسن التقاسیم�توضیح بیشتر دربارهٔ آن زبان دارد و می گوید: �در�ارّان�به ارّانی سخن می گویند و�فارسی�ایشان قابل فهم است، و در پاره ای حرف ها به زبان�خراسانی�نزدیک است. � اما زبان نوشتاری شاعران و نویسندگان آن دیار را �فارسی ارانی� نامیده اند ( در برابر�فارسی دری ) . آمیزش لهجه ها و زبان های نواحی مختلف�ایران، و رواج سخن�خاقانی�و نظامی به مدت هشتصد سال در سراسر�ایران، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگ ها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر شده و جزو�فارسی دری�درآید.
بنابر قول گیراگوس گاندزاکـِتسی ( تاریخ نگار و کشیش ارمنی در دوران نظامی گنجوی و خود نیز از اهالی شهر گنجه ) ، پیش از حمله مغولان به شهر گنجه، شهر گنجه دارای انبوه جمعیت پارسیان و اقلیتی از مسیحیان بود. باید توجه داشت که گیراگوس بین پارسی و عربی و ترک تفاوت می گذاشته است و وقتی در متن خود ساکنان شهر گنجه را پارسی می خواند منظورش پارسی است نه نام عمومی برای تمام مسلمانان. او برای اعراب از واژهٔ �تاچیک� ( Tachik همان تاجیک یا تازیک = تازی = عرب = مسلمان - نیز بنگرید به نوشتارهای پارسی میانه همچون جاماسپ نامه ) استفاده می کند و عربان را تاچیک می خواند. او ترکان را تئورک ( T'urk ) می نویسد. برای نمونه در فصل ۱۸ می نویسد که �جلال الدین محمد خوارزمشاه سپاهیان خود را از میان ایرانیان ( پارسیان ) و تاچیکان و تئورکان گرد آورد. �.
در کتاب�نزهت المجالس�نیز شعرهایی از بیست و چهار شاعر پارسی گوی اهل�گنجه�از پیش از یورش�مغولان�ذکر شده است و وجود این تعداد شاعر پارسی گوی تنها از شهر�گنجه، که در قرن ششم و هفتم در شمال غرب ایران قدم به عرصه گذاشته اند و در زبان همگانی ایرانیان ـ فارسی ـ شعر سروده اند، نشان دهندهٔ رواج بازار شعر و ادب پارسی در عصر نظامی و همچنین مؤید آن است که در ارّان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بوده است
جعل دیوان تُرکی منسوب به نظامی گنجوی
در سال ۱۳۸۱ انتشارات �اندیشه نو� کتابی با عنوان �دیوان نظامی گنجوی؛ تورکجه یئنی تاپیلان� ( دیوان نویافته ترکی نظامی گنجوی ) را منتشر کرد. بر روی این کتاب عنوان غیرعلمی و ناشیانه �برای اولین بار در دنیا� درج شده بود و مصحح کتاب مدعی بود که نسخه خطی کتاب توسط فردی به نام �صدیار وظیفه، ائل اوغلی� اهل�جمهوری آذربایجان�کشف شده است. به باور پژوهشگران، مصحح کتاب�محمدزاده صدیق�هیچ دلیل قاطعی بر اصالت کتاب نداشته است، بلکه مصحح کتاب به ابیاتی از اشعار فارسی نظامی گنجوی اشاره کرده و آن را دال بر وجود دیوان اشعار ترکی نظامی گنجوی قلمداد نموده ولی به باور پژوهشگران این ابیات هیچ اشاره ای به وجود دیوان اشعار ترکی برای نظامی گنجوی ندارند:
غزل های نظامی را غزالانزده بر زخم های چنگ نالان
یا:
روزی به مبارکی و شادیابروی هلالی ام گشاده
بودم به نشاط کیقبادیدیوان نظامی ام نهاده
پس از انتشار این دیوان که موجب حیرت جامعه ادبی�ایران�و انتقاد از اقدام سؤال برانگیز�وزارت ارشاد، در اعطای مجوز نشر به این قبیل آثار، پیش از اثبات درستی یا نادرستی موازین علمی آنها گردید، موج اعتراض ها در داخل ایران و حتی انتقاد برخی از پژوهشگران بی طرف در�جمهوری آذربایجان�به راه افتاد. در این ارتباط�یحیی شیدا�که در احیای آثار�زبان ترکی آذربایجانی�مسبوق به سابقه فراوانی است، چاپ و انتشار این کتاب را دستاورد جعل �ائل اوغلو� و �محمدزاده صدیق� دانسته و اصل این دیوان را متعلق به یک شاعر تُرک زبان موسوم به�نظامی قارامانلی�از سخن سرایان سده هشتم و اوایل سده نهم هجری در�آسیای صغیر�دانسته است. جالب آنکه ویراستار اثر یعنی �محمدزاده صدیق� در مقدمه همین کتاب چاپ شده در ایران، نام�نظامی قارامانلی�را نیز قید کرده و اظهار داشته که بخشی از دیوان سروده های نظامی قارامانلی بوده، در حالی که بر روی جلد اثر و پیشگفتارِ محمدزاده صدیق، سخن از �دیوان ترکی نظامی گنجه ای� رفته است. پژوهشگران تصدیق نموده اند که این دیوان متعلق به شاعری از قونیه ترکیه امروزی به نام�نظامی قارامانلی�ملقب به�قونوی�است که در حدود ۱۴۳۵ تا ۱۴۴۰ میلادی در�قونیه�به دنیا آمده است. وی فرزند واعظی شهیر به نام �ملا ولی الدین� می باشد. نظامی قونیوی در حدود سال ۱۴۶۹ تا ۱۴۷۳ بدرود زندگی گفته و به سه زبان فارسی، عربی و ترکی شعر سروده است. ذکر این نکته جالب است که بدانیم دیوان ترکی نظامی قونوی در سال ۱۹۵۸ میلادی ( ۱۳۳۷ خورشیدی ) یعنی حدود چهل سال پیش از �دیوان سازی� عناصر�پانترکیسم، توسط �هانوک ایپکتن� در�ترکیه�و از سوی انتشارات دانشگاه استانبول منتشر شده و معرفی جامعی در خصوص این دیوان ترکی در شماره سیزدهم نشریه �تورکیه� این دانشگاه صورت گرفته است. همین استاد دانشگاه استانبول، در سال ۱۹۷۴ ( ۱۳۵۳ خورشیدی ) کتاب دیگری در شرح احوال و آثار نظامی قونیوی نوشته و در آنکارا منتشر کرده است. وی در این کتاب از وجود شش نسخه خطی برای دیوان ترکی نظامی قونیوی خبر داده که ششمین نسخه در �دارالکتاب قاهره� مصر نگه داری می شود. این نسخه که ظاهراً همان دیوان جعلی نظامی گنجه ای است، در کتاب ساختگی �ائل اوغلو�، تحت عنوان �نسخه خدیویه مصر� معرفی شده است
نظامی در هنر معاصر
• توران دخت�جاکومو پوچینی� ( محسن معینی�در سال ۱۳۹۲ نمایشی بر اساس این اپرا در�فرهنگسرای نیاوران�تهران�بر صحنه برده است )
• مجلس قربانی سنمّار�بهرام بیضایی
• شیرین�عباس کیارستمی
• رمان دیوباد - ساناز حائری ( اسفند ۱۳۹۷ )
نظامی گنجوی، اشعاری دربارهٔ�تهاجم روس ها به آران�سروده است. [۹۸]
که فریاد شاها ز بیداد روسکه از مهد ابخاز بستد عروسستیزنده روسی ز آلان و ارگشبیخون درآورد همچون تگرگبه تاراج بُرد آن بر و بوم راکه ره بسته باد آن پی شوم راجز از کشتگانی که نتوان شمردخرابی بسی کرد وبسیار بُردهمان ملک�بردع�برانداختندیکی شهر پرگنج پرداختندز چندان عروسان که دیدی بپاینماند یکی نازنین را به جایهمه شهر و کشور را به هم برزدندده و دوده را آتش اندر زدند
• منابع ها. بهمنی مطلق، یدالله ( ۱۳۸۸ ) . �کنش ها و منش ها در خسرو و شیرن و لیلی و مجنون�. �ماهنامه کتاب ماه ادبیات. تهران: خانه کتاب ( ۱۴۸ ) .
• حاکمی، اسماعیل ( ۱۳۶۷ ) . �سیری اجمالی در منظومه لیلی و مجنون سهیلی جغتایی�. �نشریه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران ( ۱۲ ) .
• حجازی، میرمحمد ( ۱۳۰۹ ) . �کشف ادبی ( مآخذ داستان لیلی و مجنون ) �. �ماهنامه شرق. تهران ( ۳ ) .
• ذوالفقاری، حسن ( ۱۳۸۸ ) . �مقایسه چهار روایت لیلی و مجنون نظامی امیر خسرو جامی و مکتبی�. �فصلنامه پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی ( دانشگاه اصفهان ) علمی - پژوهشی. اصفهان: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان ( ۱ ) .
• رضایی اردانی، فضل الله ( ۱۳۸۷ ) . �نقد تحلیلی - تطبیقی منظومهٔ �خسرو و شیرین� و �لیلی و مجنون� نظامی گنجوی�. �دوفصلنامه زبان و ادبیات فارسی ( پژوهشنامه ادب غنایی ) ( علمی - پژوهشی ) . زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان ( ۱۱ ) .
• ستودیان، مهدی ( ۱۳۸۴ ) . �جلوه هایی نو از داستان لیلی و مجنون در آثار عطار نیشابوری�. �فصلنامه ادبیات فارسی. مشهد: دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد مشهد ( ۶ ) .
• ستودیان، مهدی ( ۱۳۸۷ ) . �ریشه یابی داستان لیلی و مجنون�. �فصلنامه ادبیات فارسی. مشهد: دانشکده ادبیات دانشگاه آزاد مشهد ( ۱۸ ) .
• سجادی، ضیاءالدین ( ۱۳۷۸ ) . �لیلی و مجنون در قرن ششم قمری و لیلی و مجنون نظامی�. �فصلنامه شعر. تهران ( ۲۵ ) .
• سعیدی سیرجانی، علی اکبر� ( ۱۳۶۸ ) . �برگزیده ها: سیمای دو زن�. �فصلنامه ایران شناسی: پژوهش در تاریخ و تمدن و و فرهنگ ایران و زبان و ادبیات فارسی. تهران: بنیاد مطالعات ایران ( ۱ ) .
• ثروتیان، بهروز ( ۱۳۷۹ ) . �راز عشق لیلی و مجنون در مثنوی لیلی و مجنون نظامی گنجه ای�. �فصلنامه هنر. تهران: معاونت فرهنگی وزارت ارشاد ( ۴۶ ) .
• حسین، طه ( ۱۳۸۰ ) . ترجمهٔ مریم عسگری. �هویت تاریخی مجنون�. �فصلنامه شعر. تهران: شرکت انتشارات سوره مهر وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ( ۲۹ ) .
• نظامی گنجوی، الیاس ( ۱۳۸۷ ) . �مخزن الاسرار. تهران: فردوس. صص. �۲۲۴. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۳۲۰ - ۳۶۴ - ۱.
• با کاروان حله، عبدالحسین زرین کوب، تهران، ( چاپ اول ) ۱۳۴۷
• بهار، محمدتقی. �تاریخ تطور شعر فارسی، تهران، ۱۳۳۷
• بهار، محمدتقی. �سبک شناسی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۳۷
• پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، عبدالحسین زرین کوب، تهران، علمی ۱۳۷۲
• دیوان قصاید و غزلیات نظامی، سعید نفیسی، تهران.
• دیوان قصاید و غزلیات نظامی، نظامی، الیاس بن یوسف ( ۱۳۸۰ ) ، به اهتمام سعید نفیسی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فروغی
• ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم
• زهرا کیا، داستان های دل انگیز ادبیات فارسی، چاپ تهران
• شمیسا، سیروس. �سبک شناسی، چاپ نهم، تهران، ۱۳۸۲
• صفا، ذبیح اللّه، �تاریخ ادبیات در ایران� ( ۵ جلد ) ، انتشارات فردوس، ۱۳۶۷.
• گنج سخن، جلد دوم ( از نظامی تا جامی ) ، ذبیح الله صفا.
• لغت نامهٔ دهخدا
• معراجی، منیر السادات. � ( آشنایی بازندگینامه شعرای نامی ایران ) �. چاپ تهران، نشر فرهنگ امروز، سال انتشار ۱۳۸۰. خورشیدی.
• نزهةالمجالس، تألیف جمال خلیل شروانی، تصحیح و مقدمه و حواشی و توضیحات و تحقیق زندگی گویندگان و فهرست ها، از محمدامین ریاحی، تهران، انتشارات زوار ۱۳۶۶، چاپ دوم علمی
• یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه عیسی شهابی، صفحهٔ ۳۳۰

پروین اعتصامی
نام اصلی
رخشنده اعتصامی
زاده
۲۵ اسفند ۱۲۸۵
۱۷ مارس ۱۹۰۷
تبریز، ایران
محل زندگی
تبریز و تهران
درگذشته
۱۵ فروردین ۱۳۲۰ ( ۳۴ سال )
۴ آوریل ۱۹۴۱
تهران، ایران
حصبه
آرامگاه
قم، حرم فاطمه معصومه، صحن امام رضا، آرامگاه خانوادگی
۳۴�۳۸′۳۱٫۷۱″ شمالی ۵۰�۵۲′۴۶٫۳۷″ شرقی
تخلص
پروین
زمینه کاری
شعر و ادبیات
تحصیلات
مدرسه ایران کلیسا
سبک نوشتاری
شعر مناظره ای
قطعه
کتاب ها
دیوان اشعار
حوزه
کتاب خانهٔ دانشسرای عالی تهران
استاد
یوسف اعتصامی آشتیانی، علی اکبر دهخدا، ملک الشعراء بهار
همسر ( ها )
فضل الله اعتصامی
پدر و مادر
یوسف اعتصامی آشتیانی
اختر شوری بخشایشی
اعتصامی از کودکی زبان های فارسی و انگلیسی و عربی را نزدِ پدرش آموخت و از همان کودکی زیرِ نظرِ پدر و استادانی چون�علی اکبر دهخدا�و�محمّدتقی بهار�سرودنِ شعر را آغاز کرد. پدرش، �میرزا یوسف خان اعتصامی آشتیانی، شاعر و مترجم بود و در شکل گیریِ زندگیِ هنریِ پروین و کشفِ توانایی ها و ذوق و گرایشش به شعر نقشِ مهمّی داشته است. اعتصامی در بیست و هشت سالگی ازدواج کرد؛ امّا به خاطرِ اختلافِ فکری با همسرش، پس از چندی از او جدا شد. پس از جدایی مدّتی در کتابخانهٔ�دانشسرای عالی�تهران به کتابداری مشغول شد. یگانه اثرِ چاپ و منتشرشده از پروین دیوانِ اشعار او است، که دارای ۶۰۶ شعر شامل اشعاری در�قالب های�مثنوی، �قطعه�و�قصیده�است. شعرهای پروین پیش از چاپ به صورت مجموعه و کتاب، در مجلهٔ�بهار�و�منتخبات آثار�از�ضیاء هشترودی�و�امثال و حکم�از دهخدا، چاپ می شدند. موفقیت اولین چاپ دیوان اشعار او سبب پیدایش زمینه برای چاپ های بعدی شعرهای او شد. اعتصامی پیش از چاپ دومین نوبت از دیوان اشعارش، بر اثر بیماری�حصبه�در سی و پنج سالگی در تهران درگذشت و در حرم�فاطمهٔ معصومه، در آرامگاه خانوادگی اش، به خاک سپرده شد. زادروز او روز بزرگداشت پروین اعتصامی نام گذاری شده است.
منبع شناسی
دربارهٔ پروین اعتصامی پیش و پس از مرگش فراوان نوشته اند. �منابع دست اول برای شناخت زندگی پروین اعتصامی، کتاب ها و اسناد منتشرشده از خانواده و نزدیکان اوست که از میان آن ها می توان به�تاریخچهٔ زندگانی پروین اعتصامی�اثر ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین، اشاره کرد. از دیگر منابع دست اول، می توان به کتاب�مجموعه مقالات و قطعات و اشعار�اشاره کرد که یک سال پس از مرگش نوشته و در سال ۱۳۲۳، برای نخستین بار چاپ شده است. �همچنین به دلیل این که شعرهای پروین در قالب مناظره و با زبانی صمیمی و کودکانه هستند، نویسندگانی مانند مهناز بهمن که نویسندهٔ گروه سنی کودک و نوجوان هستند، زندگانی پروین را در قالب کتاب نوشته اند.
منابع دیگر برای شناخت زندگانی پروین عبارتند از�دائرةالمعارف بزرگ اسلامی�اثر�علی اصغر دادبه، �با چراغ و آینه�اثر�محمدرضا شفیعی کدکنی�و�دائرةالمعارف کودکان و نوجوانان�اثر قاسم قالیباف؛ که فقط در بخش هایی از خود به شرح زندگی پروین پرداخته اند. مقالات زیادی نیز در مورد شرح زندگی پروین وجود دارد، نظیر مقالهٔ پروین اعتصامی نوشتهٔ�غلامعلی حداد عادل�است که در�دانشنامهٔ جهان اسلام�منتشر شده است. �همچنین مقدمه هایی که برای دیوان پروین اعتصامی نوشته شده اند نیز بخش هایی از زندگی نامه وی را نگاشته اند که از مقدمه های مشهور دیوان پروین، می توان به مقدمهٔ چاوش اکبری برای چاپ سوم�و مقدمهٔ انتشارات اقبال در چاپ های بعدی�اشاره کرد.
کودکی و خانواده
پروین اعتصامی با نام اصلی رخشنده اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری خورشیدی، مطابق با ۱۷ مارس ۱۹۰۷، در�تبریز�زاده شد. �او فرزند�یوسف اعتصامی آشتیانی�ملقّب به اعتصام الملک ( زادهٔ ۱۲۵۴�تبریز ) �نویسنده و مترجم معاصر ایرانی�و اخترالملوک اعتصامی�است. اخترالملوک اعتصامی دختر عبدالحسین مقدّم العداله، از شاعران دورهٔ�قاجاریه�و متخلص به �شوری بخشایشی� ( اهل شهر�بخشایش�در�آذربایجان شرقی ) �بود. �او تخلص �پروین� را برای خود انتخاب کرد که تا آن زمان نامی مرسوم برای دختران نبود. �بعدها پروین نام خود را از رخشنده به پروین تغییر داد؛ چنان چه در شناسنامه اش مشاهده می شود. �پروین بعدها مجبور شد در شعری، توضیح بدهد که پروین، نامی دخترانه است:مرد پندارند پروین را، چه برخی زاهلِ فضلاین معما گفته نیکوتر که پروین مرد نیست
پروین آخرین فرزند خانواده بود و سه برادر بزرگ تر از خود به نام های ابوالحسن، ابوالفتح و ابوالنصر داشت.
یوسف اعتصامی، در سال ۱۲۸۸ هجری خورشیدی به عنوان نمایندهٔ مردم تبریز در�مجلس شورای ملی�انتخاب شد. به همین دلیل در سال ۱۲۹۱ هجری خورشیدی در هنگامی که پروین ۶ سال داشت، به همراه خانواده اش از تبریز به تهران مهاجرت کرد. �پروین از کودکی با�مشروطه خواهان�و چهره های فرهنگی آشنا شد و ادبیات را در کنار پدر و از استادانی چون�دهخدا�و�ملک الشعرای بهار�آموخت. در دوران کودکی، زبان های فارسی و عربی و انگلیسی را زیر نظر پدرش در منزل آموخت و پس از آن به�مدرسهٔ آمریکایی�ایران کلیسا� ( به انگلیسی: Iran bethel ) رفت و در سال ۱۳۰۳ تحصیلاتش را در آنجا به پایان رسانید. او در تمام سال های تحصیلش از دانش آموزان ممتاز بود و حتی مدتی در همان مدرسه به تدریس�زبان�و�ادبیات انگلیسی�پرداخت. او هم زمان با تحصیل، شعر نیز می سرود.
اشعار کودکی و نوجوانی
مهناز بهمن می نویسد: نخستین شعرهای پروین اعتصامی در هفت سالگی بوده است و برخی از زیباترین شعرهایش مربوط به دوران نوجوانی ( ۱۱ تا ۱۴سالگی ) او هستند. از کودکی پدرش در زمینهٔ وزن و شیوه های یادگیری به او کمک می کرد. گاهی شعری از شاعران قدیم ایران مانند سعدی یا حافظ را به او می داد تا بر اساس آن شعر دیگری بسراید؛ وزن آن را تغییر دهد یا قافیه ای نو برایش پیدا کند. همین تمرین ها و تلاش ها زمینه ای شد که با ترتیب قرارگیری کلمات و استفاده از آن آشنا شود و در سرودن شعر تجربه کسب کند. همچنین پدرش گاهی قطعه هایی زیبا و لطیف از کتاب های خارجی ( انگلیسی، �فرانسوی، �زبان ترکی آذربایجانی�و عربی ) جمع می کرد و پس از ترجمه آن ها به فارسی، پروین را تشویق می کرد تا آن را به صورت شعر درآورد. برای نمونه، یوسف اعتصامی شعر �قطرات سه گانه� از�تریللو�را ترجمه و در مجلهٔ بهار چاپ کرد. سپس پروین با الهام از این سروده، شعرهای �گوهر و اشک� و �دو قطره خون��را سرود. �از معروف ترین شعرهایی که او در این سنین سروده است می توان به شعرهای�گوهر و سنگ، �ای مرغک، �اشک یتیم، �کودک آرزومند، �صاعقه ما ستم اغنیاست، �سعی و عمل�و�اندوه فقر�اشاره کرد.
به نوشتهٔ بهمن، شعرهایی که پروین در سنین کودکی می سرود بیشتر دارای محتوایی کودکانه، ساده و تخیلی بودند. یکی از شعرهای او در ۸سالگی، مناظره ای بین �نخود و لوبیا� است:
نخودی گفت لوبیایی راکز چه من گردم این چنین، تو دراز؟گفت: ما هردو را بباید پختچاره ای نیست، با زمانه بساز
یا شعری دیگر، مناظره ای بین �سیر و پیاز� است:
سیر یک روز طعنه زد به پیازکه تو مسکین چه قدر بدبوییگفت: از عیبِ خویش بی خبریزان ره، از خلق عیب می جویی
پروین شعرهایش را در حضور شاعران و دانشمندانی مانند علی اکبر دهخدا، ملک الشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی و نصرالله تقوی که از دوستان یوسف اعتصامی بودند و گاهی به خانهٔ او می آمدند، می خواند و مورد تشویق آن ها قرار می گرفت. پروین اعتصامی در هجده سالگی دانش آموخته شد. او در تمام دوران مدرسه اش دانش آموزی ممتاز بود البته پیش از ورود به مدرسهٔ فارسی، انگلیسی و عربی را نزد پدر آموخت. او حتی می توانست داستان های مختلفی را به زبان انگلیسی بخواند. او به دانستن علاقه داشت و سعی می کرد در حد توان خود از همه چیز آگاهی پیدا کند؛ به همین دلیل در مدرسهٔ قبلی اش ادبیات فارسی و انگلیسی تدریس می کرد. شولر، رئیس مدرسهٔ آمریکایی، پروین را در یادگیری دروس بسیار مشتاق توصیف می کند. او همچنین می گوید که پروین در طول زمان تحصیلاتش، با دختری آمریکایی به نام �هلن کالینز� مکاتبه داشته؛ و این مکاتبه را تا آخر عمر ادامه داده است.
سخنرانی در جشن دانش آموختگی
در خرداد ۱۳۰۳، جشن دانش آموختگی پروین در مدرسه برپا شد. او در آن جشن دربارهٔ تاریخ جفای مردان به زنان حین شروع تمدن ها، اصلاح این روند در اروپا و بی سوادی و بی خبری زنان ایران در مقایسهٔ با آن ها حرف زد. اعتصامی در بخش هایی از سخنان اش که به �اعلامیهٔ زن و تاریخ� معروف است، می گوید:
� داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گستردهٔ معرفت مستفید نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمهٔ آن زینت افزای تاریخ جهان است. ایران که تمدن قدیمش اروپای امروز را رهین منت و مدیون نعمت خویش دارد. ایران با عظمت و قوتی که قرن ها بر اقطار و ابحار عالم حکمروا بود، از مصائب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گمگشتهٔ خود می دود و به دیدار شاهد نیکبختی می شتابد. پیداست برای مرمت خرابی های زمان گذشته، اصلاح معایب حالیه، و تمهید سعادت آتیه، چه مشکلاتی در پیش است. ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک این پرتگاه ها را عبور نماید. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکرین، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمهٔ اجتماعی در ایران فراهم گردد. در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشتهٔ اقبال در فضای مملکت سیروس و داریوش بال گشایی خواهد کرد.
اشعار معروف
مضامین شعرهای پروین
مضامین و معانی اشعار پروین، توصیف کنندهٔ دلبستگی عمیق وی نسبت به پدر، استعداد و شوق فراوان او به آموختن علم و دانش، روحیهٔ ظلم ستیزی و مخالفت با ستم و ستمگران و حمایت و ابراز همدلی و همدردی با محرومان و ستم دیدگان است. �اشعار پروین از حوادث و اتفاقات شخصی و اجتماعی تقریباً خالی اند. البته به جز قطعهٔ �در تعزیت پدر� که پس از مرگ پدرش سروده، شعری که برای سنگ مزار خود سروده و نیز شعر �نهال آرزو� که برای جشن دانش آموختگی کلاس خود در خرداد ۱۳۰۳ گفته است. �در میان اشعار او شعری بتوان صراحتاً به شناخت شخص شاعر کمکی کند، وجود ندارد. شعر پروین از دیدگاه طرز بیان مفاهیم و معانی، بیشتر به صورت �مناظره� و �سؤال و جواب� مشاهده می شوند. در دیوان او بیش از هفتاد نمونه مناظره آمده که وی را از این لحاظ در میان شاعران فارسی مشهور کرده است. �این مناظره ها نه تنها میان انسان ها و جانوران و گیاهان، بلکه میان انواع اشیا از قبیل سوزن و نخ نیز اتفاق می افتد�و پروین در بیان مقاصد خود از هنر �شخصیت بخشی� و �تخیل� و �تمثیل�، بسیار استفاده کرده است.
تعداد زیادی از اشعار پروین، بیان گر انتقاد پروین از شاهان و ظلم و ستم قدرتمندان است. پروین در شعر �صاعقهٔ ما ستم اغنیاست� �ظلم� را نماد وقاحت و بی شرمی شخص ظالم توصیف می کند. در شعر �ای رنجبر� زحمتکشان را به انقلاب در برابر ستمگران فرا می خواند، در شعر �تیره بخت� فقر را به تصویر می کشد و در شعر �اشک یتیم� مشروعیت سیاسی دولت را مورد شک و تردید قرار می دهد. �از این رو، شعر پروین رنگ و بوی سیاسی نیز به خود می گیرد و چون تعداد این گونه اشعار در دیوان او زیاد است، بعضی از منتقدان، شعر او را شعر �سیاست و اخلاق� نامیده اند. البته باید توجه داشت که این اشعار در زمان استبداد رضاشاه با شاعران آزادی خواه، سروده شده اند.
بعضی اشعار معروف
ویرایش
اشعار پروین اعتصامی به دلیل محتوای پندآموز و زبان گویا و روان خود، از پیش از انقلاب تاکنون، در کتاب های ادبیات مقاطع مختلف تحصیلی ایران نگاشته شده اند. تعداد زیادی از شعرهای پروین، دارای محتوای داستانی هستند که پروین در این گونه شعرها مناظرهٔ دو چیز را در قالب داستان آورده است.
اشک یتیم
یکی از معروف ترین اشعار وی که تا سال ها در کتاب فارسی سال پنجم دبستان قرار داشت قطعهٔ �اشک یتیم� است در داستان این شعر، پیرزنی در حال تماشای گذر پادشاه است. �این شعر، تحت تأثیر شعر انوری، که در سال ۱۹۲۱ سروده شده، قرار گرفته است که از این روی نمی تواند اشاره مستقیم به رضاشاه داشته باشد؛ زیرا شعر انوری ( با نام: نغمهٔ صبح ) در ابتدای قدرت گیری رضاشاه سروده شده بود و به نظر نمی رسد مرتبط به دوران ترور در آن مقطع زمانی باشد. اما جدا از تأثیرپذیری �اشک یتیم� از شعر نغمهٔ صبح، که جهت گیری خاصی نسبت به رضاشاه نداشت، به ظاهر با فضای خفقان آن دوره در ارتباط است.
• منابع ها. فخری، آذر ( ۱۳۸۶ ) . ��سال شمار پروین اعتصامی�. �ماه ادبیات و فلسفه. تهران: خانه کتاب ایران ( ۱۱۲ و ۱۱۳ و ۱۱۴ ) . بایگانی شده از�اصلی�در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت شده در�۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۱۵.
• آرین پور، یحیی� ( ۱۳۸۲ ) . �پروین اعتصامی�. �از صبا تا نیما، تاریخ ۱۵۰ سال ادب فارسی. ج. �۳، از نیما تا روزگار ما. تهران:�انتشارات امیرکبیر. �شابک�۹۶۴ - ۴۰۱ - ۰۰۷ - ۸.
• ابوطالب، رضا ( ۱۳۸۷ ) . �دیوان اشعار پروین اعتصامی. انتشارات پیری. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۲۱۵ - ۰۰۰ - ۷.
• اعتصامی، ابوالفتح. �تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی. تهران.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی� ( ۱۳۹۳ ) . �جام جهان بین. تهران: انتشارات قطره. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۳۴۱ - ۲۰۴ - ۳.
• بهمن، مهناز ( ۱۳۸۹ ) . �پروین اعتصامی ( چهره های درخشان ) . تهران:�انتشارات مدرسه. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۳۸۵ - ۲۰۷ - ۸.
• چاوش اکبری، رحیم ( ۱۳۹۱ ) . �دیوان پروین اعتصامی ( چاپ سوم ) . تهران: نشر محمّد. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۵۵۶۶ - ۲۸ - ۷.
• حدّاد عادل، غلامعلی� ( ۱۳۷۹ ) . �پروین اعتصامی�. �دانشنامه جهان اسلام. ج. �۵. بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. بایگانی شده از�اصلی�در ۱۳ سپتامبر ۲۰۱۴. دریافت شده در�۲۰۱۵ - ۰۲ - ۰۷.
• دادبه، اصغر� ( ۱۳۸۳ ) . ��پروین اعتصامی�. �دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. �۱۳. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. �شابک�۴ - ۲۵ - ۷۰۲۵ - ۹۶۴. بایگانی شده از�اصلی�در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت شده در�۲۰۱۵ - ۰۲ - ۰۷.
• دباشی، حمید ( ۱۳۶۸ ) . ��شعر سیاست و اخلاق: ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی�. �ایران شناسی� ( ۲ ) :�۲۴۰ تا ۲۶۳. دریافت شده در�۱ اوت ۲۰۱۵.
• دهباشی، علی� ( ۱۳۷۰ ) . �یادنامه پروین اعتصامی، مقاله ها و خطابه ها. تهران: نشر دنیای مادر.
• هیئت تحریر انتشارات اقبال ( ۱۳۸۶ ) . �دیوان پروین اعتصامی. تهران: انتشارات اقبال. �شابک�۷ - ۱۰۹ - ۴۰۶ - ۶۴ - ۹۷۸�مقدار�|شابک=�را بررسی کنید: length ( کمک ) .
• دیهیم، علی ( ۱۳۷۲ ) . �تذکرة بانوان شاعر ایران، از پروین اعتصامی تا امروز. تهران. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۶۱۷۳ - ۰۴ - ۰.
• دیهیم، محمد ( ۱۳۶۷ ) . �تذکره شعرای آذربایجان:تاریخ زندگی و آثار. تهران: انتشارات تالار کتاب. �شابک�۵۸۳۱ - ۴۰ - ۳۱�مقدار�|شابک=�را بررسی کنید: length ( کمک ) .
• زرین کوب، عبدالحسین� ( ۱۳۷۰ ) . �مجموعه نقد ادبی�. �با کاروان حله. تهران: انتشارات علمی. �شابک�۰ - ۴۹ - ۵۵۲۴ - ۹۶۴.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا� ( ۱۳۹۰ ) . �با چراغ و آینه�در جستجوی ریشه های تحول شعر معاصر ایران. انتشارات سخن. �شابک�۹۷۸ - ۹۶۴ - ۳۷۲ - ۵۰۸ - ۲.
• عسگری تورزنی، کریم ( ۱۳۶۴ ) . �پروین اعتصامی بزرگ ترین شاعره پارسی زبان. تهران.
• قالیباف، قاسم ( ۱۳۷۷ ) . �دائرةالمعارف کودکان و نوجوانان. ج. �۲. تهران: انتشارات پیام آزادی. �شابک�۹۶۴ - ۳۰۲ - ۳۳۳ - ۸.
• کریمی، احمد ( ۱۳۶۹ ) . �دیوان پروین اعتصامی ( چاپ اوّل ) . انتشارات یادگار.
• کریمیان، علی ( ۱۳۷۳ ) . �چند سند تاریخی دربارهٔ پروین اعتصامی�. �ادبستان فرهنگ و هنر. تهران ( ۵۲ ) .
• مسعودی، محمد ( ۱۳۷۳ ) . �مقدمه ای بر سبک شناسی. تهران: نشر جاهد.
• معیدی، حشمت. �چکیدن یک قطره شبنم، مقالاتی بر شعر پروین اعتصامی. تهران: انتشارات مزدا، . �شابک�۱ - ۵۶۸۵۹ - ۰۱۶ - ۴.
• مرتضی پور، اکبر� ( ۱۳۷۹ ) . �شرح حال پروین اعتصامی�. �کلیات دیوان پروین اعتصامی. تهران: انتشارات عطار. �شابک�۹۶۴ - ۶۲۱۰ - ۰۵ - ۸.
• نمینی، حسین ( ۱۳۶۲ ) . �جاودانه پروین اعتصامی. تهران: انتشارات کتاب فرزان. �شابک�۹۷۸ - ۶۰۰ - ۵۱۲۹ - ۵۸ - ۸.
• یوسفی، غلامحسین� ( ۱۳۶۹ ) . �چشمه روشن. تهران. �شابک�۹۶۴ - ۵۵۲۴ - ۳۹ - ۳.
• فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ��پروین اعتصامی و درآمدی بر اشعار وی�. بایگانی شده از�اصلی�در ۱۶ اوت ۲۰۱۴. دریافت شده در�۱۸ اوت ۲۰۱۴.
• لغتنامه دهخدا. ��پروین اعتصامی�. بایگانی شده از�اصلی�در ۱۹ اوت ۲۰۱۴. دریافت شده در�۱۸ اوت ۲۰۱۴.
• وبگاه مطالعات تاریخ معاصر ایران، نشریه الکترونیکی زنان. ��پروین اعتصامی�. بایگانی شده از�اصلی�در ۳ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت شده در�۱۸ اوت ۲۰۱۴.
• Moayyad, Heshmat� ( 1998 ) . �"EʿTEṢĀMĪ, PARVĪN". �ENCYCLOP�DIA IRANICA� ( به انگلیسی ) . Vol. �VIII. p. �۶۶۶–۶۶۹. Archived from�the original�on 29 July 2015.
• Kramarae and D. Splender ( 2000 ) . �Routledge International Encyclopedia of Women: Global Women's Issues� ( به انگلیسی ) . Routledge.
• p. �۱۲۷۳.

جلال الدین محمد بلخی
زادهٔ
۱۵ مهر ۵۸۶ هجری خورشیدی
بلخ یا وخش
درگذشت
۴ دی ۶۵۲ هجری خورشیدی
قونیه
آرامگاه
قونیه، ترکیه ۳۷�۵۲′۱۴٫۴۷″ شمالی ۳۲�۳۰′۱۷٫۸۲″ شرقی
ملیت
ایرانی
پیشه ( ها )
شاعر و صوفی
مکتب
تصوف
آثار
مثنوی معنوی
دیوان شمس
فیه ما فیه
مکتوبات
مجالس سبعه
سبک
مثنوی - رباعی - غزل - نثر
عنوان
مولانا
مولوی
خَمُش
دوره
خوارزمشاهیان ( بلخ: ۱۲۰۷–۱۲۱۲، ۱۲۱۳–۱۲۱۷؛ سمرقند: ۱۲۱۲–۱۲۱۳ )
سلجوقیان روم ( ملطیه: ۱۲۱۷–۱۲۱۹؛ آق شهر: ۱۲۱۹–۱۲۲۲؛ قرامان: ۱۲۲۲–۱۲۲۸؛ قونیه: ۱۲۲۸–۱۲۷۳ )
همسر ( ها )
گوهر خاتون
کِرّا خاتون
فرزندان
سلطان ولد
علاءالدین محمد
مظفرالدین امیرعالم
ملک خاتون
شمس الدین یحیی ( پسرخوانده )
کیمیا خاتون ( دخترخوانده )
والدین
بهاءالدین ولد ( پدر )
مومنه خاتون ( مادر
نفوذ مولوی فراتر از مرزهای ملی و تقسیمات قومی است. �ایرانیان، �افغان ها، �تاجیک ها، �ترکیه ای ها، �یونانیان، دیگر مسلمانان آسیای میانه و مسلمانان جنوب شرق آسیا در مدت هفت قرن گذشته به شدت از میراث معنوی رومی تأثیر گرفته اند. �اشعار او به طور گسترده ای به بسیاری از زبان های جهان ترجمه شده است. ترجمهٔ سروده های مولوی که با نام رومی در غرب شناسایی شده به عنوان �محبوب ترین� و �پرفروش ترین� شاعر در ایالات متحدهٔ آمریکا شناخته می شود.
بیشتر آثار مولوی به زبان�فارسی�سروده شده است، اما در اشعارش به ندرت از ترکی، �عربی�و�کاپادوسیه ای�یونانی نیز استفاده کرده است. �با شمارش تمام ابیات ترکی و یونانی منتسب به مولوی که صحت انتساب بسیاری از آنها محل تردید است، در کنار افزون بر ۶۱٫۰۰۰ بیت فارسی سرودهٔ مولوی، ۱۲ بیت ترکی، ۵ بیت�مُلَمَّع� ( یک مصرع فارسی و یک مصرع زبان دیگر که در اینجا ترکی است ) ، ۱۷ بیت که در آن ها عبارات ترکی سوای وام واژه های ترکی همچون یغما و اردو آمده، به مولانا منسوب است و چند سطر نثر ترکی نیز در کنار سه کتاب منثور او به فارسی و عربی ( فیه ما فیه�و�مجالس سبعه�و�مکتوبات ) به وی نسبت داده شده است. علاوه بر این ها، مولانا ۲۳ بیت و ملمع به زبان یونانی و چندین بیت با عبارت های یونانی و بیش از هزار بیت و ملمع و نثر به زبان عربی دارد.
مثنوی معنوی او که در قونیه تصنیف شده است یکی از ارجمندترین دیوان های شعر�زبان فارسی�به شمار می رود. �آثار او به طور گسترده در سراسر�ایرانِ بزرگ�خوانده می شود�و ترجمهٔ آثار او در ترکیه، جمهوری آذربایجان، ایالات متحده و جنوب آسیا بسیار محبوب هستند.
زندگی
جلال الدین محمد بلخی در�۶ ربیع الاول�سال�۶۰۴�هجری قمری�برابر با ۱۵�مهر�۵۸۶ هجری خورشیدی� ( ۱۲۰۷ میلادی ) در�بلخ�یا�وخش�زاده شد. �پدر او�مولانا محمد بن حسین خطیبی�نامور به�بهاءالدین ولد�و�سلطان العلما، از بزرگان صوفیه و مردی عارف بود و نسبت خرقهٔ او به�احمد غزالی�می پیوست. وی در�عرفان�و�سلوک�پیشینه ای دیرین داشت و چون اهل بحث و جدال نبود و دانش و معرفت حقیقی را در�سلوک باطنی�می دانست نه در مباحثات و مناقشات کلامی و لفظی؛ پرچم داران کلام و جدال با او مخالفت کردند. از جمله�فخرالدین رازی�که استاد�سلطان محمد خوارزمشاه�بود و بیش از دیگران شاه را علیه او برانگیخت. سلطان العلما احتمالاً در سال�۶۱۰ قمری� ( ۱۲۱۳ م ) هم زمان با یورش�چنگیزخان�از بلخ کوچید و سوگند یاد کرد که تا�محمد خوارزمشاه�بر تخت نشسته، به شهر خویش بازنگردد. روایت شده است که در راه سفر با�فریدالدین عطار نیشابوری�نیز دیدار داشت و عطار، مولانا را ستود و کتاب�اسرارنامه�خود را به او پیشکش کرد. �فرانکلین لوئیس�این حکایت را رد کرده و دروغین می داند. �وی به قصد�حج، به�بغداد�و سپس�مکه�و پس از انجام مناسک حج به�شام�رفت. سپس با دعوت�علاءالدین کیقباد�سلجوقی به�قونیه�رهسپار گردید و تا اواخر عمر همان جا ماندگار شد. مولانا در نوزده سالگی با گوهرخاتون ازدواج کرد. سلطان العلما در حدود سال�۶۲۸ قمری� ( ۱۲۳۰ م ) جان سپرد و در همان قونیه به خاک سپرده شد. در آن هنگام مولانا جلال الدین ۲۳ سال داشت که مریدان از او خواستند که جای پدرش را پر کند.
همه کردند رو به فرزندشکه تویی در جمال مانندششاه ما زین سپس تو خواهی بوداز تو خواهیم جمله مایه و سود
سید�برهان الدین محقق ترمذی، مرید پاکدل پدر مولانا و نخستین کسی بود که مولانا را به وادی�طریقت�راه نمود. وی سفر کرد تا با مرشد خود، سلطان العلما در�قونیه�دیدار کند؛ اما وقتی که به قونیه رسید، متوجه شد که او جان باخته است. پس نزد مولانا رفت و بدو گفت: �در باطن من علومی است که از پدرت به من رسیده. این معانی را از من بیاموز تا خلف صدق پدر شوی. � مولانا نیز به دستور او به�ریاضت�نشست و نِه سال با او همنشین بود تا اینکه برهان الدین رخت بربست.
مؤمنه خاتون
ویرایش
مؤمنه خاتون همسر بهاءالدین ولد و مادر جلال الدین محمد مولاناست. مزار او در�قرامان�/�لارنده�کشف شده، بنابراین باید بین سال های ۶۱۹–۶۲۶ ه‍. ق ( ۱۲۲۲–۱۲۲۹ م ) از دنیا رفته باشد.
در سال های بعد از ۶۱۷ قمری یعنی اواسط دهه ۱۲۲۰ میلادی بهاءالدین ولد و خانواده اش که جلال الدین محمد بلخی ( مولوی ) نیز در آن بود به آناتولی مرکزی – روم – رسیدند. لقب �رومیِ� جلال الدین از اینجاست. آنان مدتی در لارنده / کرمن کنونی توقف کردند. مردم آن سامان هنوز هم به دیدن مسجد کوچکی که به افتخار او – مؤمنه خاتون – ساخته شده می روند.
کرمن، پایتخت�سلجوقیان روم، در حدود صد کیلومتری جنوب خاوری قونیه واقع است، �علاءالدین کیقباد�که عالمان و عارفان سراسر دنیا را گرد خود آورده بود، بهاءالدین ولد پدر مولوی را به این شهر فراخواند. �قونیه شهری بود که بهاءالدین ولد و خانواده اش پس از چهار سال�اقامت�در لارنده در سال ۶۲۶ یا ۶۲۷ قمری ( ۱۲۲۸–۱۲۲۹ م ) در آنجا سکنی گزیدند.
ظاهراً مولانا و برادرش علاءالدین – که بعدها مولوی نام او را بر یکی از پسرانش نهاد – از دختر قاضی مشرف بوده اند و بهاءولد زن یا زنان دیگری داشته و احتمالاً از آن ها نیز صاحب فرزندانی بوده است. بهاءولد در معارف خود از دو زن یاد کرده است.
بعضی مدعی شده اند که خانواده پدری بهاءالدین از نوادگان ابوبکر، خلیفه نخست اسلام هستند، این ادعا چه حقیقت داشته باشد و چه نه، دربارهٔ پیشینه قومی این خانواده هیچ اطلاع مسلمی در دست نیست. نیز گفته شده که همسر بهاءالدین از خاندان خوارزمشاهیان بوده است که در ولایات خاوری حدود سال ۳–۴۷۲ ه‍. ق ( ۱۰۷۹–۱۰۸۰ م ) حکومت خود را پایه گذاری کردند، ولی این داستان را هم می توان جعلی دانست و رد کرد. خوارزمشاه در سال ۳–۶۰۲ قمری ( ۱۲۰۵–۱۲۰۶ م ) بلخ موطن جلال الدین را که در تصرف غوریان بود تسخیر کرد.
اسلاف مولانا چنان که فرزند او سلطان ولد نیز بدین معنا اشارت دارد از تباری عظیم و بزرگ بودند. البته شاید روایتی که در انتساب سلطان العلما به خلیفه نخست یعنی ابوبکر بن ابی قحافه به افواه افتاده و رواج یافته، از آن باشد که نام جد مادری وی �ابوبکر� بوده است، و بعدها نام شمس الائمه ابوبکر محمد، با نام ابوبکر –نخستین خلیفه راشدین – درآمیخته باشد. �خاندان بهاءولد هم نسبت صدیقی و ابوبکری داشت و هم نسبت علوی ادعا می کرد.
درگذشت مولانا
مولانا، پس از مدت ها بیماری در پی تبی سوزان در غروب یکشنبه�۵ جمادی الآخر�۶۷۲ قمری�برابر با ۴ دی ۶۵۲ خورشیدی ( ۱۲۷۳ م ) درگذشت.
در آن روز پرسوز، قونیه در یخ بندان بود. سیل پرخروش مردم، پیر و جوان، مسلمان و گبر، مسیحی و یهودی همگی در این ماتم شرکت داشتند. �افلاکی�می گوید: �بسی مستکبران و منکران که آن روز، زنّار بریدند و ایمان آوردند. � و ۴۰ شبانه روز این عزا و سوگ بر پا بود:
بعد چل روز سوی خانه شدندهمه مشغول این فسانه شدندروز و شب بود گفتشان همه اینکه شد آن گنج زیر خاک دفین
آثار
مثنوی معنوی
مقالهٔ اصلی:�مثنوی معنوی
مثنوی معنوی مهم ترین اثر مولوی است. این دیوان شعر دارای شش جلد است و بیست و هفت هزار بیت دارد. �بسیاری، مثنوی معنوی را یکی از بزرگ ترین آثار شعر عرفانی می دانند.
بجز پدر مولانا و شمس تبریزی، مولانا به عارفان پیشین نیز اشاره می کند:
هفت شهر عشق را عطار گشتما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
یا:
عطار روح بود و سنائی دو چشم اوما از پی سنائی و عطار می رویم
مولوی زادهٔ�بلخ�خوارزمشاهیان� ( خراسان�در ایران بزرگ، �یا�وخش ( شهر ) �بود و در زمان تصنیف آثارش ( همچون�مثنوی ) در�قونیه�در دیار�روم�می زیست. با آنکه آثار مولوی برای عموم جهانیان است ولی پارسی زبانان بهرهٔ خود را از او بیشتر می دانند، چرا که حدود شصت تا هفتاد هزار بیت او فارسی است و خطبه ها و نامه ها و تقریرات ( تعالیم او به شاگردانش که آن را ثبت کردند و به فارسی غیرادبی و روزانه است ) �او نیز به فارسی می باشد؛ و تنها حدود هزار بیت عربی�و کمتر از پنجاه بیت به زبان های یونانی و نیز ترکی ( اغلب به طور ملمع در شعر فارسی ) �به وی منتسب است.
پارسی گو گرچه تازی خوشتر استعشق را خود صد زبان دیگر است
و پسر مولانا نیز چندان بنا به اعتراف خودش در زبان های ترکی و یونانی خوب و روان نبوده است:
بگذر از گفت ترکی و رومیکه از این اصطلاح محرومیگوی از پارسی و از تازیکه در این هردو خوش همی تازی
آثار مولانا به علاوهٔ مناطق فارسی زبان، تأثیر فراوانی در�هند�و�پاکستان�و�ترکیه�و�آسیای میانه�گذاشته است. �آثار مولانا تأثیر فراوانی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقهٔ�تصوف�مربوط به او از ناحیهٔ قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در�قونیه�است.
ای بسا هندو و ترک همزبانای بسا دو ترک چون بیگانگان
برخی مولوی شناسان ( ازجمله�عبدالحسین زرین کوب ) برآن اند که در دوران مولوی، زبان مردم کوچه و بازار�قونیه، زبان فارسی بوده است. �جلال الدین همایی�در این رابطه به این بیت پسر مولانا ( که پس از چند بیت عربی آن را سرود ) اشاره می کند.
فارسی گو که جمله دریابندگرچه زین غافل اند و در خوابند
منابع ها.
• از تعلیقات کتاب رساله سپهسالار در مناقب حضرت خداوندگار، فریدون بن احمد سپهسالار ( متوفی ۷۱۲ یا بیش از آن ) ، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمد افشین وفایی، تهران: سخن، ۱۳۸۵.
• پله پله تا ملاقات خدا ( دربارهٔ زندگی، اندیشه و سلوک مولانا جلال الدّین رومی ) :�عبدالحسین زرین کوب، تهران: علمی، چاپ هفدهم، تهران، ۱۳۸۰.
• زندگانی مولانا جلال الدین محمّد:�بدیع الزمان فروزانفر، تهران، ۱۳۶۶.
• شرح جامع مثنوی معنوی:�کریم زمانی، تهران: اطلاعات.
• شرح زندگانی مولوی: بدیع الزمان فروزانفر، تهران: تیرگان.
• شمس من و خدای من، پژوهشی دربارهٔ زندگی مولانا و ارتباط عرفانی او با شمس تبریزی: پرویز عباسی داکانی.
• غزلیّات شورانگیز شمس تبریزی، به انتخاب: فریدون کار، با مقدمه�لطفعلی صورتگر، تهران: مروی، پاییز ۱۳۷۰.
• گنج حضور: پرویز شهبازی، تهران: فردوس، ۱۳۹۹.
• مولانا: از بلخ تا قونیه:�عبدالرفیع حقیقت� ( رفیع ) . تهران: کومش، ۱۳۸۴.
• لوئیس، فرانکلین� ( ۱۳۸۶ ) . �مولانا: دیروز تا امروز، شرق تا غرب. ترجمهٔ حسن لاهوتی. تهران: نشر نامک.

• نظامی عروضی سمرقندی. چهار مقاله. مصحح علامه محمد قزوینی.
• نظامی عروضی سمرقندی، چهار مقاله، مصحح دکتر�محمد معین، چاپ ۱۳ نشر صدای معاصر ۱۳۸۶.
• نفیسی، سعید، �محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۱ و چاپ دوم، �انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳.
• یوسفدهی، هومن، �قصیده بوی جوی مولیان، نامواره دکتر محمود افشار ( مجموعه مقالات ) ، ج ۸ انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۰.
• یوسفی، غلامحسین، �چشمه روشن، انتشارات علمی ۱۳۹۹.
• نفیسی، سعید و ی. براگینسکی٬دیوان�رودکی سمرقندی، نشر نگاه، چاپ دوم، ۱۳۷۶، چاپ سوم ۱۳۸۲ تهران.
• هروی، دکتر جواد، تاریخ سامانیان عصر طلایی دانش در ایران، نشر امیرکبیر، ۱۳۸۲ تهران.
• تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات ایران شناسی دانشگاه کمبریج، نشر امیرکبیر، ۱۳۶۳، تهران.
• تباربورا، ابراهیم، تشبیه در اشعار رودکی، نشریه پژوهش نامه ادبیات تعلیمی ( پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی ) : بهار ۱۳۸۹ , دوره ۲ , شماره ۵.
• خسروی، حسین، سبک شعر رودکی. نشریه زبان و ادبیات فارسی، بهار ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۱.
• باباصفری، علی اصغر، حماسه در شعر رودکی، نشریه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، پاییز ۱۳۸۸ , شماره ۱.
• محمودی، مریم، مفاخره در شعر رودکی، نشریه زبان و ادبیات فارسی، زمستان ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۲.
• دبیرسیاقی، محمد، پیشاهنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴.
• زرین کوب، عبدالحسین، از کوچه رندان، انتشارات امیر کبیر ۱۳۹۶ تهران.
• همایون فر، محمدصادق، کتابشناسی رودکی، مرکز اسناد و مدارک علمی، ۱۳۶۵ تهران.
• شاهنامه فردوسی، تصحیح�جلال خالقی، انتشارات سخن
ابن سینا
زادهٔ۹۸۰
بخارا، �امپراتوری سامانی� ( ازبکستان�کنونی )
درگذشت۱۰۳۷ میلادی ( ۵۶–۵۷ سال )
همدان، �آل کاکویه� ( ایران کنونی )
آرامگاهآرامگاه بوعلی سینا
۳۴�۴۷′۲۹٫۵۵″�شمالی�۴۸�۳۰′۴۷٫۶۲″�شرقی�همدانملیتایرانیدیگر�نام هابوعلی سینا، پورسیناپیشه ( ها ) فیلسوف، �دانشمند�و�حکیم سال های�فعالیت اواخر سدهٔ چهارم و اوایل سدهٔ پنجم قمریمکتبفلسفه مشاییآثارکتاب شفا، �قانون، �دانشنامهٔ علایی�و رساله های بسیاری به عربی و
منصب
وزارت
دوره
اواخر سامانیان و دوران آل بویه
همسر
یاسمین
والدین
عبدالله / ستاره
وی در کودکی نبوغ شایانی از خود بروز داد و در جوانی از جمله دانشمندان و پزشکان خاص دربار�امیر نوح سامانی�در�بخارا�بود. سپس با زوال�سامانیان�و نزدیک شدن خطر سپاه�سلطان محمود غزنوی�از بخارا به�گرگانج�خوارزم�رفت و از آنجا به�گرگان�نزد امیران�آل زیار�پناه برد. سپس، در خدمت�مجدالدوله رستم�امیر�آل بویه�در�ری�رسید و پس از آن در�همدان�وزیر�شمس الدوله�دیلمی بود. پس از مرگ امیر، وی را زندانی کردند تا اینکه از آنجا گریخت و نزد�علاءالدوله، حاکم�اصفهان�از�آل کاکویه�رفت و در خدمت او بود تا نهایتاً در همین منصب در سفر به همدان درگذشت.
در حوزه دانش�منطق�ابن سینا با ابداع دو نظریه �قیاس اقترانی شرطی� و �موجهات زمانی� از�منطق ارسطویی�پا فراتر نهاد در طرح نوینی از منطق موسوم به منطق سینوی را در تمدن اسلامی پی نهاد که پس از وی تا زمان�خواجه نصیرالدین طوسی�تکمیل گردید. �در حوزه فلسفه وی کوشید تا فلسفه مشائی را با دین سازگار سازد. در این جهت علاوه بر اثبات وجود خداوند بمثابه واجب الوجود فلسفی، به حل عقلی مسائلی از قبیل صدور کثرت از وحدت، علم خداوند به جزئیات، پیوند حادث و قدیم، رابطه ذات و صفات خدا پرداخت. در حوزه نفس نیز بحث تجرد و خلود را طرح می کند. وی معقول ثانی و اولی را تفکیک می کند و در موضوع شرور تقریر نوینی ارائه می دهد.
در حوزه دانش�منطق�ابن سینا با ابداع دو نظریه �قیاس اقترانی شرطی� و �موجهات زمانی� از�منطق ارسطویی�پا فراتر نهاد در طرح نوینی از منطق موسوم به منطق سینوی را در تمدن اسلامی پی نهاد که پس از وی تا زمان�خواجه نصیرالدین طوسی�تکمیل گردید. �در حوزه فلسفه وی کوشید تا فلسفه مشائی را با دین سازگار سازد. در این جهت علاوه بر اثبات وجود خداوند بمثابه واجب الوجود فلسفی، به حل عقلی مسائلی از قبیل صدور کثرت از وحدت، علم خداوند به جزئیات، پیوند حادث و قدیم، رابطه ذات و صفات خدا پرداخت. در حوزه نفس نیز بحث تجرد و خلود را طرح می کند. وی معقول ثانی و اولی را تفکیک می کند و در موضوع شرور تقریر نوینی ارائه می دهد.
وی ۴۵۰ کتاب در زمینه های گوناگون نوشته است که شمار زیادی از آن ها در مورد�پزشکی�و�فلسفه�است. �جرج سارتن�در کتاب تاریخ علم، وی را یکی از بزرگ ترین اندیشمندان و دانشمندان پزشکی می داند. �همچنین وی او را مشهورترین دانشمند دیار ایران می داند که یکی از معروف ترین ها در همهٔ زمان ها و مکان ها و نژادها است. �همچنین وی در زمرهٔ فیلسوفان بزرگ جهان قرار دارد. �دانشنامهٔ فلسفهٔ�دانشگاه تنسی�ابن سینا را تأثیرگذارترین فیلسوف جهان پیش از دوران مدرن معرفی می کند. �تقریرهای فلسفی وی بسیار بر فلاسفه بزرگ بعدی از جمله�ملاصدرا، �توماس آکوئیناس�و�دکارت�مؤثر بوده است و علاوه بر مکتب سینوی در جهان اسلام که همچنان استمرار دارد، مکتب سینوی در فلسفه قرون وسطی اروپا نیز پدید می آید. �تجرید الاعتقاد�خواجه نصیرالدین طوسی، کلام شیعه را به رنگ فلسفه سینوی درمی آورد. در مخالفت با وی از یک سو�محمد غزالی�و�فخر رازی�از موضع کلام اشعری و از سوی دیگر�ابن رشد اندلسی�از موضع فلسفه ارسطویی کتاب می نویسند.
زادروز�او در ایران، یعنی�۱ شهریور، �روز پزشک�نام گرفته است.
آرامگاه بوعلی سینا�در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده است.
منبع شناسی زندگانی ابن سینا
بخش نخست تقریر زندگانی ابن سینا، نوشته خود اوست و بخش دوم آن گزارش و نوشتهٔ�ابوعبید جوزجانی�است. این نوشته بعدها به �سرگذشت� یا �سیره� مشهور شده است. کهن ترین متنی که از این سرگذشت در دست است، کتاب�تَتِمة صِوان الحکمة�اثر�ابوالحسن بیهقی�است که همچنین مطالب تازه ای دربارهٔ ابن سینا دربردارد. دو گزارش دیگر را از زندگی ابن سینا نزد�ابن ابی اصیبعه�در�عیون الانباء�و در�تاریخ الحکماء�اثر�جمال الدین قفطی�یافت می شود. گزارش های هر یک از این دو منبع دارای اختلافاتی است. هرچند منبع مشترک آنها همان روایت جوزجانی به نقل از خود ابن سینا و سپس بقیهٔ گزارش جوزجانی از سرگذشت است.
ابن خلّکان نیز در�وفیات الاعیان�گویا از روایت بیهقی بهره گرفته و نکاتی را آورده است که در آثار ابن ابی اصیبعه و ابن فقطی یافت نمی شود. متنی هم از سرگذشت ابن سینا، ساله ا پیش از سوی احمد فؤاد اهوانی در حاشیهٔ دست نوشته ای از�نُزهَةالارواح�شهرزوری کشف شده بود که به دست یحیی ابن احمد کاشی در ۷۵۴ ق / ۱۳۵۳ م نوشته شده بوده است. اهوانی این سرگذشت را نوشتهٔ کاشی پنداشته است و آن را به مناسبت هزارهٔ تولد ابن سینا در مجموعهٔ ذِکری ابن سینا در ۱۹۵۲م در قاهره، با عنوان�نُکَتٌ فی احوال الشیخ الرئیس ابن سینا�منتشر کرده است. در ۱۹۷۴ م ویلیام گُلمَن این سرگذشت را بر پایهٔ چندین دست نوشته به شیوه ای انتقادی تدوین و با عنوان�زندگانی ابن سینا�با ترجمهٔ انگلیسی آن منتشر ساخت. این متن بهترین متنی است که از سرگذشت ابن سینا در دست است، هر چند در آن لغزش ها و اشتباهاتی در خواندن و ترجمهٔ برخی عبارات یافت می شود که مانفرد اولمان آن ها را در نقدی که بر آن کتاب در مجلهٔ آلمانی�اسلام� ( ۱۹۷۵ م ) نوشته، یادآور شده است.
زندگی
�ورزیدند. من بیماران را درمان می کردم و در همان حال از علوم دیگر نیز غافل نبودم. منطق و فلسفه را دوباره به مطالعه گرفتم و به فلسفه بیشتر پرداختم و یک سال و نیم در این کار زمان صرف کردم. در این زمان کمتر شبی سپری شد که به بیداری نگذرانده باشم و کمتر روزی گذشت که جز به مطالعه به کار دیگری دست زده باشم.
پس از آن به�الهیات�رو آوردم و به مطالعه کتاب�مابعد الطبیعه�ارسطو�اشتغال ورزیدم ولی چیزی از آن نمی فهمیدم و غرض نویسنده را از آن سخنان درنمی یافتم از این رو دوباره از سر خواندم و چهل بار تکرار کردم چنان که مطالب آن را حفظ کرده بودم اما به حقیقت آن پی نبرده بودم. چهرهٔ مقصود در حجابِ ابهام بود و من از خویشتن ناامید می شدم و می گفتم مرا در این دانش راهی نیست یک روز عصر از بازار کتابفروشان می گذشتم کتابفروش دوره گردی کتابی را در دست داشت و به دنبال خریدار می گشت به من درخواست کرد که آن را بخرم من آن را خریدم، �اغراض مابعدالطبیعه�نوشته�ابونصر فارابی، هنگامی که به در خانه رسیدم بی درنگ به خواندن آن پرداختم و به حقیقت مابعدالطبیعه که همه آن را از برداشتم پی بردم و دشواری های آن بر من آسان گشت. از توفیق بزرگی که نصیبم شده بود بسیار شادمان شدم. فردای آن روز برای سپاس خداوند که در حل این مشکل مرا یاری فرمود، �صدقه�فراوان به درماندگان دادم. در این هنگام سال ۳۸۷ بود و تازه ۱۷ سالگی را پشت سر نهاده بودم. زمانی من وارد سال ۱۸ زندگی خود می شدم�نوح بن منصور�سخت بیمار شد، اطباء از درمان وی درماندند و چون من در پزشکی آوازه و نام یافته بودم مرا به درگاه بردند و از نوح خواستند تا مرا به بالین خود فرا خواند. من نوح را درمان کردم و اجازه یافتم تا در�کتابخانه�او به مطالعه پردازم. کتاب های بسیاری در آنجا دیدم که بیشتر مردم حتی نام آن ها را نمی دانستند و من هم تا آن روز ندیده بودم. از مطالعه آن ها بسیار سود جستم. چندی پس از این روزها پدرم در گذشت و روزگار احوال مرا دگرگون ساخت من از بخارا به�گرگانج�خوارزم�رفتم. چندی در آن دیار به عزت روزگار گذراندم نزد فرمانروای آنجا نزدیکی پیدا کردم و به تألیف چند کتاب در آن شهر توفیق یافتم. پیش از آن در بخارا نیز کتاب هایی نوشته بودم.
ابن سینا فیلسوف
ابن سینا بسیار پیرو فلسفه ارسطو بود و از این نظر به استادش فارابی شباهت دارد. مبحث منطق و نفس در آثار او در واقع همان مبحث منطق و نفس ارسطو و شارحان او نظیر اسکندر افرودیسی و ثامیسطیوس است. اما ابن سینا هرچه به پایان عمر نزدیک می شد، بیشتر از ارسطو فاصله می گرفت و به افلاطون و فلوطین و عرفان نزدیک می شد. داستان های تمثیلی او و نیز کتاب پرحجم منطق المشرقین که پایان عمر تحریر کرده بود، شاهد این مدعاست. متأسفانه امروزه از این کتاب تنها پیش گفتارش در دست است؛ ولی حتی در همین پیش گفتار نیز ابن سینا آثار دوران ارسطویی خویش مانند شفا و نجات را انکار می کند.
آثار ابن سینا
به دلیل آنکه در آن دوره، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن سینا و سایر دانشمندان ایران زمین که در آن روزگار می زیستند، اکثر کتاب های خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها برخی از این آثار به زبان های دیگر از جمله فارسی ترجمه شد. از جمله اثر قانون در طب را که عبدالرحمن شرفکندی به زبان فارسی ترجمه کرده است.
او کتاب مخارج الحروف یا اسباب حدوث الحروف را به زبان عربی، دربارهٔ آواشناسی و چگونگی تولید آواهای زبان عربی نوشت. این کتاب را پرویز ناتل خانلری به فارسی برگردانده است.
برابریابی برای واژه های عربی و واژه سازی از سویِ ابنِ سینا
ویرایش
افزون بر این، ابن سینا در ادبیات فارسی نیز دستی توانمند داشته است. بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است که از میان آن ها، بی گمان �دانشنامه علائی� و �رگشناسی� ( رساله نبض ) از نوشته های او است. آثار فارسی ابن سینا، مانند سایر نثرهای علمی زمان وی، با رعایت ایجاز و اختصارکامل نوشته شده است. ابن سینا برای بیان مفاهیم نو به فارسی در آثار خود دست به واژه سازی زده است.
برپایهٔ پژوهشهای دکتر محمد معین و سید محمد مشکات، شمار واژگان آفریدهٔ ابن سینا در دانشنامهٔ علایی و رگ شناسی ۱۰۳۹ واژه است. برخی واژه های آفریدهٔ ابن سینا در این دو اثر سترگ چنین هستند:
بُرینش به جای قطع ( که در ریاضی و انداهه به کار می رفت ) ، پذیرا به جای قابل ( در فلسفه ) ، روان به جای نفس، سربه سر به جای مساوی، کرده به جای مفعول، کُنا به جای فاعل، گداخته به جای مایع، مایگی به جای مادیّت، نهاد به جای وضع، یکی ای به جای وحدت، افکندنِ گمان به جای تولیدِ شک، ایستادگی به خودی خود به جای قائمِ بالذات بودن، بالش ( نمو، از بن واژهٔ بالیدن ) ، بَستَناکی به جای انجماد، بهره پذیر به جای قابل قسمت، بی گسستگی به جای لاینقطع، پیداگر، پیوندپذیر، جانِ سخن گویا به جای نفسِ ناطقه، جُنبایی به جای حرکت، جنبش دار، جنبشِ راست به جای حرکتِ مستقیم، جنبش گِرد به جای حرکتِ مستدیر، چه چیزی به جای ماهیت، دیرجنب، رایش به جای علمِ ریاضی، روشن سرشتی، زایش دِه به جای مولّد، زِفر زبرین به جای فکِ اعلی، زِفر زیرین به جای فکِ اسفل، شایدبود به جای امکان، گوهر روینده به جای جوهر نامی، نادیداری به جای باطنی، هرآینگی بودن به جای وجوب، حدِّ کِهین، حدِّ مِهین، حدِّ میانگین، علمِ ترازو به جای علمِ منطق، علمِ سپس طبیعت به جای علم مابعدالطبیعه، نبض درنگی، نبض دمادم، نبض ستبر، نبض لرزنده.
ابوعلی سینا و ادبیات
ابوعلی سینا به عربی و فارسی شعر می سروده است. حدود هفتاد و دو بیت شعر فارسی در کتاب های مختلف و تذکره ها بدو منسوب شده است در میان ابیات بوعلی سینا طنزهای تکان دهنده ای به چشم می خورد که نشان از بی ارزشیِ جهان هستی و ضعف و ناتوانیِ آدمیان از دیدگاهِ اوست.
روزکی چند در جهان بودم بر سرِ خاک باد پیمودم
ساعتی لطف و لحظه ای در قهر جانِ پاکیزه را بیالودم
باخرد را به طبع، کردم هَجو بی خرد را به طمع بستودم
آتشی برافروختم از دل و آبِ دیده ازو بیالودم
با هواهای حرص شیطانی ساعتی شادمان بنغودم
آخرالعمر چون سرآمد کار رفتم تخم کِشته بدرودم
گوهرم باز شد به گوهر خویش من از این خستگی بیالودم
کس نداند که من کجا رفتم خود ندانم که من کجا بودم
دل گرچه درین بادیه بسیار شتافت یک موی ندانست ولی موی شکافت
اندر دلِ من هزارخورشید بتافت آخر به کمالِ ذرّه ای راه نیافت
بوعلی در قطعه ای با این که به نحوی ترکِ ادبِ شرع می نماید، جهل و حماقت را زشت می شمارد؛ اما این قطعه دارای طنز دلپذیری است که بر ترکِ ادب شرع غلبه دارد. جهل و حماقتی که باعثِ حکم شرع بر تحریم می شود و عقلا و علما را به زحمت و رنج انداخت:
که رنگ و بوش کند رنگ و بوی گل را دق
به رنگ زنگ زداید ز جانِ اندهگین همای گردد اگر جرعه ای بنوشد بَق
به طعم تلخ چو پندِ پدر ولیک مفید به پیش میطل باطل به نزدِ دانا حق
مِی از جهالتِ جهّال شد به شرع حرام چو مَه که از سببِ منکرانِ دین شد شَق
حلال گشته به فتوای عقل بر دانا حرام گشته به احکامِ شرع بر احمق
شراب را چه گنَه گر که ابلهی نوشد زبان به هرزه گشاید دهد ز دست ورق.
جُنگ سیدالهی نسخه مورخ سده دهم، اشعاری از ابن سینا در این جُنگ دیده می شود که برخی از آن ها نویافته است:
در راه خدا دوست ترت چیست؟ فدا کن آخر به همه عمر یکی دوست به دست آر
مستی مکن از بادهٔ غفلت که نیرزد صد حالت مستی به پریشانی هُشیار
- ای داده دل به دنیا در پیش و پس نگاه کن بیندیش تا چه کردی بنگر که تا کجایی
زین اژدهای پیشه نتواندت رهاندن ای بر خطا و زلت، جز رحمت خدایی
جز خواب و خور نبینم کارت مگر… بر سیرت ستوران گر مردمی چرایی
- دعوت عقل آشکارا کن که عمری بعد از این در دهانِ ماهیِ تقدیر چون ذوالنّون شود
عیش عقل آن گاه خوش تر در صفای وقت دل کانتهای دورِ جان با ابتدا مقرون شود
بگذر از بند مزاج و دور باش از بند حس هرکه با دونان نشیند همچو ایشان دون شود
از نشاط و خرّمی بر آسمان گردن فراز کین سرِ ترکیب روزی در زمین مدفون شود
چون بوَد کامل کسی در عالمِ کَون و فساد کو نداند چون درآمد یا نداند چون شود
منابع ها. مجتبایی، فتح الله؛ خراسانی، شرف الدین؛ جعفری نائینی، علیرضا ( ۱۳۷۰ ) . �ابن سینا�. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ۴. دریافت شده در ۹ اوت ۲۰۲۴.
انوشه، حسن ( به سرپرستی ) ( ۱۳۸۰ ) ، دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شابک ۹۶۴ - ۴۲۲ - ۴۱۷ - ۵
بیهقی، پورفندق، ( به عربی: تتمه صوان الحکمه ) ، بخش زندگی نامه خودنوشت و اضافات ابوعبید جوزجانی ( عربی )
ستایشگر، مهدی ( ۱۳۷۶ ) ، نام نامهٔ موسیقی ایران زمین جلد سوّم، تهران: اطلاعات، شابک ۹۶۴ - ۴۲۳ - ۳۷۷ - ۸
مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران
آموزش و دانش در ایران
ابن سینا، بیژن آرقند
جُنگ سیّد الهی، دستنویس شمارهٔ ۱۴۴۳۲ کتابخانهٔ مجلس. کتابت در قرن دهم
GOICHON, A. - M ( 1986 ) . "IBN SĪNĀ". Encyclopaedia of Islam ( به انگلیسی ) . Vol. ۳ ( 2nd ed. ) . Leiden: E. J. Brill. p. 941 - 947. Retrieved 8 August 2024.
Mahdi, M ( 1989 ) . "AVICENNA i. Introductory note". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 66 - 67. Retrieved 9 August 2024.
Van Riet, S. ; Weisser, U. ( 1989 ) . "AVICENNA ii. Biography". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. Bibliotheca Persica Press. p. ۶۷–۷۰. Retrieved 8 August 2024.
Abed, Sh. B ( 1989 ) . "AVICENNA iii. Logic". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 70 - 73. Retrieved 9 August 2024.
Marmura, M. E ( 1989 ) . "AVICENNA iv. Metaphysics". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 73 - 79. Retrieved 8 August 2024.
Gutas, D ( 1989 ) . "AVICENNA v. Mysticism". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 79 - 83.
Rahman, F ( 1989 ) . "AVICENNA vi. Psychology". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 83 - 84. Retrieved 9 August 2024.
Mahdi, M ( 1989 ) . "AVICENNA vii. Practical Sciences". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 84 - 88.
Saliba, G ( 1989 ) . "AVICENNA viii. Mathematics and Physical Sciences". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 88 - 92.
Wright, O. AVICENNA ix. Music ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 92 - 94. Retrieved 9 August 2024.
Musallam, B ( 1989 ) . "AVICENNA x. Medicine and Biology". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 94 - 99. Retrieved 8 August 2024.
Achena, M ( 1989 ) . "AVICENNA xi. Persian Works". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 99 - 104. Retrieved 8 August 2024.
Van Riet, S ( 1989 ) . "AVICENNA xii. The impact of Avicenna's philosophical works on the West". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 104 - 107. Retrieved 8 August 2024.
Weisser, U ( 1989 ) . "AVICENNA xiii. The influence of Avicenna on medical studies in the West". Encyclop�dia Iranica ( به انگلیسی ) . Vol. III. p. 107 - 110. Retrieved 8 August 2024.
کتاب الشفاء مشعلی فروزان در قرون وسطی

ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم�متخلص به�رودَکی� ( فارسی تاجیکی: Рӯдакӣ ) و مشهور به�استاد شاعران� ( ۲۴۴�–�۳۲۹�هجری قمری ) نخستین شاعر سرشناس�پارسی سرای�ایرانی�در دورهٔ�سامانی�در سدهٔ چهارم هجری قمری و استاد شاعران این سده در ایران است. از این رو او را پدر شعر فارسی می نامند. درونمایه اشعار رودکی باور به�ناپایداری�و بی وفایی جهان، اندیشهٔ غنیمت شمردن فرصت، شادی و شادنوشی است.
او در�روستایی�به نام بَنُج رودک� ( پنجکنت�در�تاجیکستان�امروزی ) در ناحیهٔ�رودک�در نزدیکی�نَخشَب�و�سمرقند�به دنیا آمد.
رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی گوی و پدر شعر�پارسی�می دانند به این دلیل که تا پیش از وی کسی�دیوان شعر�نداشته است و این از نوشته های ایرانی�عربی نویسِ�هم عصرِ رودکی —�ابوحاتم رازی�— مسجل می شود. ریچارد فرای�باور دارد که رودکی در تغییر خط از�خط پهلوی�به�خط فارسی�نقش داشته است. �از تمام آثار رودکی که گفته می شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار�بیت�و نیز شش مثنوی بوده، تنها ابیاتی پراکنده به همراه چند�قصیده، �غزل�و�رباعی�باقی مانده است. تعداد ابیات باقی مانده از رودکی را ۱۰۴۷ بیت گزارش می کنند.
بنده با قوم بزرگ عزیز ترُک هیچ مشکلی ندارم ققط واقعیت رو انتشار می دهم
جواب بعضی ها که جعلیات خودشان انتشار می دهد باید داد البته بازهم حرف خودش می زنند ولی باید داد نه مدرکی معتبری دارد فقط کارشان این هست عقاید شخصی خودشان را بگوید امیدوارم سر حرف شان بماند این قد مرد باشند که مطالب خودشان حذف کنند ما که آخرش نفهمیدم این فارس بنده چه ربطی به هندی که از نظر چهره شیبه هندی ها نیست فقط زبان هندی اروپایی مثل انگلستان و فرانسه آلمان و فارسی و خود هند هست و غیر چکار کردند با پان ترک های تجزیه طلب خدا می داند.
هرکسی به توهین کنه خودش و جد آباد حرم زاده ش و بی ناموس سیم کش و جاکش بی رگ ریشهش هست و خانوادم
چرا متن کامل انتشار نمی دهد چرا یک طرف رفتار می کنید به جای این که چنین حرف بدون سند مدرک معتبر ی انتشار ندهید چرا از سند معتبر من هستند چرا جلو گیری می کنید من یک سوال شما مگه شما بی طرف نیستید؟! برای پنجمین بار متن را انتشار بدهید.
او در�روستایی�به نام بَنُج رودک� ( پنجکنت�در�تاجیکستان�امروزی ) در ناحیهٔ�رودک�در نزدیکی�نَخشَب�و�سمرقند�به دنیا آمد.
رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی گوی و پدر شعر�پارسی�می دانند به این دلیل که تا پیش از وی کسی�دیوان شعر�نداشته است و این از نوشته های ایرانی�عربی نویسِ�هم عصرِ رودکی —�ابوحاتم رازی�— مسجل می شود. ریچارد فرای�باور دارد که رودکی در تغییر خط از�خط پهلوی�به�خط فارسی�نقش داشته است. �از تمام آثار رودکی که گفته می شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار�بیت�و نیز شش مثنوی بوده، تنها ابیاتی پراکنده به همراه چند�قصیده، �غزل�و�رباعی�باقی مانده است. تعداد ابیات باقی مانده از رودکی را ۱۰۴۷ بیت گزارش می کنند.
ویژگی های سروده ها
سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی�سبک خراسانی�است. ویژگی های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می توان او را نمایندهٔ تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست.
اگرچه سروده های وی در دایرهٔ ادبیات غنایی و بعضاً تعلیمی جای می گیرد، اما اندکی تأمل در شعر او نشان می دهد که وی از داستان ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته این مسئله را در شعر خود بازتاب دهد. جدا از این، شعر رودکی نشان دهندهٔ فضا و حال و هوای حماسی است که بر جامعهٔ آن روزگار سایه افکنده بود. رودکی اغلب در توصیفات غنایی از عنصر�حماسه�بهره برده و بدین وسیله به شعر خود صلابت و فخامت ویژه ای بخشیده است.
یکی از مهارت های او کاربرد�صور خیال، از جمله تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار برده، بر عکس شعرای دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در میان تصویرهای گوناگون، �تشبیه�مهم ترین آرایه در شعرهای رودکی به شمار می آید. با بررسی هایی که از سرودهایش به عمل آمده، اکثر تشبیهات او از نوع حسی به حسی و عقلی به حسی اند که در انواع مختلف آن، از جمله:�تشبیه مضمر، تفضیل و… به کار رفته است.
مفاخره�یا خودستایی از مضامین رایج در شعر فارسی است. رودکی سمرقندی نیز از این موضوع بهره برده است. او گاه به شعر خود می بالد و گاه به امور دیگری که در این مقاله تحت عنوان مفاخرات غیر شعری بررسی شده است. در ستایش شعر خود، او بر خصایصی چون اعتدال کلام، محتوای اشعار، تأثیر و قبول آن و شهرت و فراگیر شدنش تأکید می کند. در این دسته مفاخرات او بیشتر درصدد جلب توجه ممدوح و رقابت و منافست با دیگر شاعران است. در مفاخرات غیرشعری او به صفات و ویژگی ها و شرایطی که به ویژه در ایام جوانی از آن بهره مند بوده اشاره می کند و به آن ها می بالد.
زندگی و مرگ
او زادهٔ نیمهٔ دوم�سدهٔ سوم هجری�بود. رودکی در دربار�امیر نصر سامانی�بسیار محبوب شد و ثروت بسیاری به دست آورد. می گویند رودکی حدود یک صدهزار بیت�شعر�سروده است�و در�موسیقی، �ترجمه�و�آواز�نیز دستی داشته است.
رودکی در سه سال پایانی عمر مورد بی مهری امرا قرار گرفته بود. �او در اواخر عمر به زادگاهش بُنَج رودک بازگشت و در همان جا به سال ۳۲۹ هجری ( ۹۴۱ میلادی ) در گذشت.
او مدح کنندهٔ�امیر سعید نصر بن احمد اسماعیل� ( ۳۰۱–۳۳۱ هجری ) امیر�سامانی، �ابوجعفر احمد بن محمد بن خلف بن لیث�یا بانویه امیر�صفاری� ( ۳۱۱–۳۵۲ هجری ) ، �ماکان پسر کاکی�سردار�دیلمی�و�خواجه ابوالفضل بلعمی�وزیر سامانیان — که رودکی را به نظم�کلیله و دمنه�انگیزاند — بوده است. دربارهٔ�صله های�گرانی که او از ماکان گرفت خود چنین سرود:
بداد میرِ خراسانش چل هزار درموز او فزونی یک پنجِ میرِ ماکان بود
رودکی فرزندی به نام عبدالله داشته است که در بیشتر تذکره ها پیش از نام خودش می آمده و از این رو به ابوعبدالله معروف شده بود.
فعالیت رودکی در شعر
رودکی در بسیاری از موارد از اولین ها در�ادبیات پارسی�است. او آثار بسیاری را خلق نمود که متأسفانه جز پاره ای از آن ها به دستمان نرسیده است. �شمس قیس رازی�در کتاب�المعجم فی معاییر اشعار عجم�خود رودکی را آفرینندهٔ�رباعی�دانسته و آغاز شاعری رودکی را از آنجا می داند که وی صدای شادی کودکی که در حال گردوبازی کردن بود را می شنود که از فرط شادی بابت هنر بازی خود زبان شاعری وی گشوده شده و با کلامی آهنگین می گوید: �غلتان غلتان همی رود تا بن گو�. �دولتشاه سمرقندی� ( قرن نهم ) در تذکرهٔ معروف خود آن کودک را پسر�یعقوب لیث�سر سلسلهٔ�صفاریان�می داند؛ و شاعر با شنیدن آهنگ این کلام تحت تأثیر قرار گرفته و به خانه می رود و بر همان وزن به شاعری می پردازد؛ و از آنجا که اشعارش در دوبیت بودند به�رباعی�معروف می شوند. به هر حال او را مبتکر قالب�رباعی�دانسته اند.
موسیقی و رودکی
ویرایش
در تذکره ها آمده رودکی�چنگنواز بوده است. می گویند توان و چیرگی رودکی در�شعر�و�موسیقی�به اندازه ای بوده است که نیروی افسونگری شعر و�نوازندگی�وی در ابونصر سامانی چنان تأثیر گذاشت که وی پس از شنیدن شعر �بوی جوی مولیان� بدون کفش، �هرات�را به مقصد�بخارا�ترک کرد. این داستان که در کتاب�چهار مقاله�از�نظامی عروضی�آمده است بر این قرار است که امیرنصر سامانی ( یا امیری دیگر ) از بخارا به هرات می رود و دلبستهٔ هوای هرات می شود. بازگشت به بخارا را چنان فصل به فصل عقب می اندازد که مدت چهار سال او و ملازمانش در هرات می مانند. لشکریانش که دل تنگِ�بخارا�شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند پنجاه هزار درم به او پاداش می دهند. رودکی نیز می دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف تر باشد. از این رو�قصیده�ای می سراید و هنگامی که امیر سامانی صبوحی کرده بود، �چنگ�نواخته و آن�تصنیف�را با آواز می خواند؛ و امیر چنان تحت تأثیر قرار می گیرد که بدون آنکه کفش را در پایش کند سوار بر اسب می شود و مستقیم به سوی بخارا می تازد؛ و نقل است که کفش هایش را تا دو�فرسنگ�دنبال او می بردند؛ و رودکی پنجاه هزار درم از لشکریان می گیرد. �البته در صحیح بودن روایات تاریخی چهارمقاله ی نظامی عروضی تشکیک است. �آن قصیده اینگونه است:
بوی جوی مولیان آید همییاد یار مهربان آید همیریگ آموی و درُشتی های اوزیرپایم پرنیان آید همیآب جیحون از نشاط روی دوستخنگ ما را تا میان آید همیای بخارا، شاد باش و دیر زیمیر زی تو شادمان آید همیمیر سرو است و بخارا بوستانسرو سوی بوستان آید همیمیر ماه ست و بخارا آسمانماه سوی آسمان آید همی
او برای سروده های آهنگین خود یک راوی داشته که نامش احتمالاً مج یا ماج که اشعار رودکی را با صدای خوش می خوانده است. خود رودکی در شعر خود از او به نام مج یاد می کند. اما فرهنگ انجمن آرای ناصری نام او را ماج ثبت کرده است.
آثار
رودکی با وجود تقدم نسبت به شاعران بزرگ ایران زمین از پرکارترین ها نیز به شمار می رود. ابیات او در گزارش های رشیدی سمرقندی، جامی در بهارستان، نجاتی و شیخ منینی و مؤلفان �حبیب السیر� و �زینت المجالس� و �مفتاح التواریخ� در همه و همه تعداد ابیات رودکی بیش از یک میلیون محاسبه کرده اند که آمار ارائه شده اندکی در شمار با هم متفاوت است.
کلیله و دمنه
مهم ترین اثر او کلیله و دمنه منظوم است. جز آن سه مثنوی از او به ما رسیده و از بقیه اشعارش جز اندکی باقی نمانده است. کلیله و دمنه در اصل کتابی است هندی که در دورهٔ ساسانیان به دستور بزرگمهر و به دست برزویه به پارسی میانه ترجمه شد؛ و داستانی است رازآلود از زبان حیوانات. روزبه دادویه مشهور به ابن مقفع پس از اسلام آن را به عربی برگرداند و همان اثر ابن مقفع یا متن پهلوی به دست رودکی به شعر فارسی درآمد. نصرالله منشی از معاصران بهرامشاه غزنوی نیز در سدهٔ ششم ترجمه ابن مقفع را به نثر پارسی کشید. داستان منظوم شدن کلیله و دمنه توسط رودکی در شاهنامه نیز منقول است. شیخ بهایی در کتاب کشکول خود آورده که منظومهٔ کلیله و دمنه رودکی دربردارندهٔ ۱۲ هزار بیت بوده است. اینک نمونه ای از ابیات به جامانده از منظومهٔ کلیله و دمنه:
دمنه را گفتا که تا این بانگ چیست با نهیب و سهم این آوای کیست؟
دمنه گفت اورا: جز این آوا دگر کار تو نه هست و سهمی بیشتر
آب هرچه بیشتر نیرو کند بند ورغ سست بوده بفگند
دل گسسته داری از بانگ بلند رنجکی باشدت و آواز بلند
سندبادنامه
از دیگر آثار رودکی می توان به سندبادنامه اشاره کرد. اثر سندبادنامه هم از اصلی هندی بوده که از عصر�ساسانیان�به�ایران�شده و از ایران به ادبیات عرب و اروپا راه یافته است. سندبادنامه در دورهٔ�سامانیان�به فرمان�نوح بن نصر سامانی�به�فارسی�ترجمه شد. هم اکنون تنها یک سندبادنامه در دست داریم که تهذیب�کاتب سمرقندی، و اصل آن نوشتهٔ ابوالفوارس قنازری است. مطابق پژوهش های پاول هرن، شرق شناس مشهور�آلمانی، مربوط به سندبادنامهٔ رودکی است:
آن گرنج و آن شکر برداشت پاکوندر آن دستار آن زن بست خاکآن زن از دکان فرود آمد چو بادپس فلرزنگش به دست اندر نهاد
یا این بیت:
تا به خانه برد زن را با دلامشادمانه زن نشست و شادکام
اشعار غنایی
ویرایش
عمدهٔ اشعار غنایی رودکی را�غزلها�و�رباعیهای�وی تشکیل می دهند. این اشعار که برپایهٔ�دم غنیمت شمری�و خوشی و گذران زندگی و�معاشقه�استوار است شباهت زیادی با اشعار�هوراس�و آناکرئون و�ابونواس�دارد و در حقیقت تجدیدگر راهی ست که از�اپیکور�آغاز شده در ایران به رودکی رسیده و از همین راه به دست�خیام�و�حافظ�سپرده شده است. �خمریات او بسیار شبیه به خمریات�ابونواس�است. در این گونه خمریات و نیز در اوصاف طبیعت و زیبایی های جهان او بسیار موفق عمل نموده که این موفقیت را در تأثیر بر متأخرین می توان جست. علت اصلی موفقیتش را می توان در ذوق بالا در تصویرسازی و تشبیهات دقیق و لطیف دانست. همین تشبیهات و جلوه های رنگارنگ و گوناگون طبیعت در شعر رودکی راه را برای شاعرانی مانند�منوچهری دامغانی�در وصف طبیعت گشود. یک مورد از خمریات معروف رودکی بدین قرار است:
بیار آن می که پنداری روان یاقوت نابستیو یا چون برکشیده ابر پیش آفتابستیسحابستی قدح گویی و می قطرهٔ سحابستیطرب گویی که اندر دل دعای مستجابستیاگر می نیستی یکسر همه دل ها خرابستیاگر در کالبد جان را ندیدستی�
مدایح
اولین مدیحه در پارسی ظاهراً در�سیستان�به وسیلهٔ�محمد سگزیو�بسام کرد�سروده شد؛ که در مدح�یعقوب لیث�بود. �رودکی نیز مانند غالب شعرا شاعری درباری بود و درمدح و تکریم شاهان و فضلا بیت می سرود. مدایح او غالباً به صورت�قصیدهاند. گاهی تنها در پایان قصیده چند بیت در مدح کسی نیز گفته و اضافه می شود و گاهی نیز قصاید بلندبالایی در مدح بزرگان در اشعار او دیده می شود. مهم ترین و معروف ترین مدیحهٔ او در مدح�ابوجعفر احمد بن محمد�امیر�سیستان�است و با این مطلع آغاز می شود ( مادر می را بکرد باید قربان/بچهٔ اورا گرفت و کرد به دندان ) . او بجز مدایح، مراثی و هجویاتی نیز دارد که البته تعدادشان چندان زیاد نیست. او در مدح بسیار میانه رو بوده و اثری از تملق و چاپلوسی در مدحیاتش نمی توان یافت. �از مراثی معروف او نیز دو مورد که برای�شهید بلخی�و خواجه مرادی سروده شده است شهرت دارد.
در شعر رودکی پند و اندرز و سخنان حکیمانه نیز به وفور یافت می شود که همین گونه در شعر�کسایی مروزی�و�فردوسی�و�ناصرخسرو�نیز آمده است. بیشتر پند و اندرزهای رودکی اخلاقی و در باب هوشیاری و هشدار است که خواننده را به پندگیری و عبرت آموزی از جهان وامی دارد:
در شعر رودکی پند و اندرز و سخنان حکیمانه نیز به وفور یافت می شود که همین گونه در شعر�کسایی مروزی�و�فردوسی�و�ناصرخسرو�نیز آمده است. بیشتر پند و اندرزهای رودکی اخلاقی و در باب هوشیاری و هشدار است که خواننده را به پندگیری و عبرت آموزی از جهان وامی دارد:
زمانه پندی آزادوار داد مرازمانه را چو نکو بنگری همه پند استبه روز نیک کسان گفت تا که غم نخوریبسا کسا که به روز تو آرزومند استزمانه گفت مرا: خشم خویش دار نگاهکرا زبان نه به بند است پای دربند است
نابینایی رودکی
برخی از نویسندگان همانند�محمد عوفی�در�لباب الالباب�رودکی را کور بدو تولد دانسته اند، همچنین قدیمی ترین منبع، رودکی را اکمه ( کور مادرزاد ) خوانده است. �ولی برخی تنها از نابینایی او سخن گفته اند، چنان که�ابوزراعه گرگانی�می گوید:
اگر به کوری چشم او بیافت گیتی راز بهر گیتی من کور بود نتوانم
و نیز�دقیقی�می گوید:
استاد شهید زنده بایستیوان شاعر تیره چشم روشن بین
و�فردوسی�نیز آنجا که از�نظم�کلیله و دمنه�سخن می گوید نابینایی رودکی را می نمایاند:
گزارنده را پیش بنشاندندهمه نامه بر رودکی خواندند
و�ناصر خسرو�می گوید:
اشعار زهد و پند بسی گفته ستآن تیره چشم شاعر روشن بین
با این همه برخی هیچ سخنی از کوری او نمی گویند مانند�سمعانی�در�الانساب�یا�نظامی عروضی�در�چهار مقاله�و نیز در کتاب�تاریخ سیستان. از دیگر سو شعرهایی نیز از رودکی
به جامانده که او را بینا می نمایاند:
همیشه چشمم زی زلفکان چابک بودهمیشه گوشم زی مردم سخندان بود
یا
چادرکی رنگین دیدم بر اورنگ بسی گونه بر آن چادرا
یا در جایی طبیعت بهار را این گونه توصیف می نماید و سخت است که این ابیات را از شاعری نابینا بدانیم
لاله میان کشت بخندد همی ز دورچون پنجهٔ عروس به حنّا شده خضیبنفاط برق روشن و تندرش طبل زندیدم هزار خیل و ندیدم چنین مهیب
یا در جایی نقش و نگار و رنگارنگی طبیعت را به کتاب ارژنگ اثر�مانی�پیامبر�ایران باستان�مانند می کند. مانی پسر پاتگ همدانی کتابی نوشته بود که متأسفانه در دست نیست و آن سراسر مانند دیگر آثار مانویان پر دارای حاشیهٔ منقش بوده است. ربط دادن تصاویر ملون و رنگارنگ روی صفحهٔ کتاب به طبیعت بهاری برای کسی که تاکنون آن را ندیده است حتی بر اثر آموزش نیز دور از تصور است:
اکنون ز بهار مانوی طبعپر نقش و نگار همچو ژنگست
با توجه به این اشعار و اشعار دیگری که رودکی به تصریح از فعل �دیدن� استفاده کرده است، اندیشمندان فارسی بر این نظر هستند که نوشته�محمود بن عمر نجاتی�نویسنده کتاب�بساتین الفضلاء�را که در�۷۰۹ ( قمری ) �نوشته شده درست می انگارد که چنین می گوید: �رودکی در پایان عمر کور شده است. �، �ولی با این حال�بدیع الزمان فروزانفر�با مقایسه بین رودکی و�بشار بن برد، شاعر نابینای�شعوبی�و�عربی گوی، اعتقاد دارد که اشعار ذکر شده از او هیچ تضادی با نابینا بودنش ندارد. �با این حال بنابر کشفیات اخیر انجام شده، �سعید نفیسی�با صراحت نابینا بودن رودکی را رد می کند. �از آنجایی که خود وی در هیچ کجای اشعار باقی مانده اش اشاره ای به کوری خود نمی کند و تذکره نویسانی که مدعی کور بودن مادرزادی وی هستند بیتی از خود رودکی دربارهٔ کور بودنش ذکر نکردند این احتمال وجود دارد که در سال های پایانی عمرش مثلاً در زمان سرودن کلیله و دمنه ( که امروزه اثری از آن نیست ) کور بوده باشد که این جدای از تطابق با گزارش�فردوسی�از نظم کلیله دمنه، با یافته های محققان و تصویرسازی های موجود در تشبیهات شاعر نیز همخوانی دارد.
ماجرای نبش قبر
در سال ۱۹۴۰ یعنی هزار سال پس از مرگ رودکی، صدرالدین عینی، بنیان گذار ادبیات فارسی تاجیکی برآن شد که از شواهد موجود در �تاریخ سمرقند� گور وی را بیابد. سرانجام پس از تلاش های بسیار وی موفق شد گور وی را چنان که در تمامی تذکره ها آمده در یک گورستان قدیمی در بنجرود شناسایی نماید. در سال ۱۹۶۵، گروهی باستان شناس روسی به رهبری گراسیموف - پیکرتراش نامی روس - گور وی را شکافتند. پس از تحقیقاتی که بر پیکر وی انجام شد و با مبنا قرار دادن اشعار خود شاعر چهرهٔ وی را ترسیم نمودند. نتیجهٔ پژوهش ها این شد که کسی چشمان شاعر را درنیاورده است بلکه سر وی را روی آتش یا زغال گداخته گرفته اند که موجب سوختن و کوری چشم وی گشته است. همچنین شکستگی های متعدد در ستون مهره ها و دنده های وی از شکنجه شدنش پیش از مرگ حکایت می کند.
رودکی در ادبیات فارسی
رودکی را پدر�ادبیات فارسی�دانسته اند. �پیش از وی�شعر فارسی�سروده می شد اما کیفیت اشعار رودکی آغازگر راه پیشرفت ادبیات فارسی بود. �ریچارد فرای�عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از�خط پهلوی�به�خط فارسی�نقش داشته است. �در تذکره ها و کتب پارسی اشعار وی بارها ذکر شده است که همین ها اساس جمع آوری دیوان وی بودند. اشعار او بارها توسط شاعران ایرانی مورد استقبال قرار گرفت و بارها در تضمین ها از آن ها استفاده شد. وی در میان شاعران�فارسی�بسیار مورد ارج و احترام بوده و کمتر کسی زبان به نکوهش وی گشوده است. او شعر فارسی را از پیروی از�شعر عربی�جدا کرد و اوزان و قالب های جدید فارسی به وجود آورد و با ترجمهٔ منظومه های مختلف و سرایش اشعار حکیمانه و تعلیمی و نیز تغزلات و مدیحه راه را برای پیشرفت شعر فارسی به خوبی گشود.
یادکرد رودکی در�شاهنامه فردوسی
ویرایش
فردوسی�از رودکی در�شاهنامه�به خوبی یاد می کند. به شعر درآوردن�کلیله و دمنه�را به وسیله رودکی یادآور می شود. �فردوسی�اثر رودکی را دُرِ آگنده می خواند. سرگذشت�کلیله و دمنه�را فردوسی چنین شرح می دهد.
نبیسنده از کِلک چون خامه کردز�برزوی�یک در سرنامه کردنبشتند بر نامهٔ خسروینبود آن زمان خط جز از پهلوی. . . . . . کلیله�به تازی شد از پهلویبرین سان که اکنون همی بشنویبه تازی همی بود تا گاه�نصربدآنگه که شد در جهان شاه�نصرگرانمایه�بوالفضل�دستور اویکه اندر سخن بود گنجور اویبفرمود تا�پارسی�و�درینبشتند و کوتاه شد داوریوزآن پس چو پیوسته رای آمدشبه دانش خرد رهنمای آمدشهمی خواست تا آشکار و نهانازو یادگاری بود درجهانگزارنده را پیش بنشاندندهمه نامه بر�رودکی�خواندندبپیوست گویا پراگنده رابِسُفت اینچنین در آگنده را[۳۱
رودکی در سایر آثار
از کسانی که از سروده های رودکی در اشعار خود تضمین آورده اند می توان به�غضایری رازی، �عثمان مختاری، �سوزنی سمرقندی، �فرخی سیستانی، �معزی نیشابوری، �خاقانی شروانی، �ابوسعید ابوالخیر، �مولانا جلال الدین بلخی�و�حافظ�اشاره نمود. �در مورد غزلیات وی که نخستین نمونه دردست غزل فارسی است�عنصری بلخی�می گوید:
غزل�رودکی�وار نیکو بودغزل های من�رودکی�وار نیست
مولوی�نیز در بسیاری موارد از اشعار رودکی استقبال کرده است؛ که مهم ترین آن ها شعری ست که�مولوی�در مرثیهٔ سنایی سروده است که تقلیدی مستقیم از سروده ای از رودکی به این مطلع است: { مرد همانا که مرادی بمرد/مرگ چنان خواجه نه کاریست خرد} مولوی در مرثیه ای درباب مرگ�سنایی غزنوی�این گونه آورده است:
گفت کسی خواجه سنایی بمردمرگ چنین خواجه نه کاری ست خرد
در جایی دیگر�مولوی�یکی دیگر از تنها چند واژهٔ متن اصلی رودکی را تغییر داده است که نشان از علاقهٔ وی به اشعار رودکی دارد. رودکی در غزلی این گونه می سراید:
گفت کسی خواجه سنایی بمردمرگ چنین خواجه نه کاری ست خرد
در جایی دیگر�مولوی�یکی دیگر از تنها چند واژهٔ متن اصلی رودکی را تغییر داده است که نشان از علاقهٔ وی به اشعار رودکی دارد. رودکی در غزلی این گونه می سراید:
هرباد که از سوی بخارا به من آیدبا بوی گل و مشگ و نسیم و سمن آیدبر هر زن و هر مرد کجا بر وزد آن بادگویی مگر آن باد همی از ختن آیدنی نی ز ختن باد چنان خوش نوزد هیچکان باد همی از بر معشوق من آیدهر شب نگرانم به یمن تا تو برآییزیرا که سهیلی و سهیل از یمن آید
مولوی�در استقبال از غزل بالایی رودکی این گونه سروده است:
هرباد که از سوی بخارا به من آیدبا بوی گل و مشگ و نسیم و سمن آیدبر هر زن و هر مرد که آن بوی اثر کردگویند که آن بوی همه از ختن آیدنی نی ز ختن چشمهٔ خوش می ندهد بویاین بوی همی از بر معشوق من آیدهر شب نگرانم ز یمن تا تو برآییزیرا که سهیلی و سهیل از یمن آید
بی شک معروف ترین شعر و سرودهٔ رودکی که در ادب فارسی سخت نیکو افتاده باشد همان غزلی ست که در بازگرداندن�امیر نصر سامانی�به�بخارا�سروده شده است. با مطلع
بوی جوی مولیان آید همییاد یار مهربان آید همی
مولوی�در تقلید از آن این گونه سروده است:
بوی باغ و گلستان آید همیبوی یار مهربان آید همیاز نثار گوهر یارم مراآب دریا تا میان آید همیبا خیال گلستانش خارزارنرم تر از پرنیان آید همی
رودکی در شعر و اندیشهٔ�حافظ�کاملاً تأثیرگذار نشان می دهد و جدای از تضمین�حافظ�از شعر رودکی سبک شاعری و اندیشه های شاعرانهٔ رودکی نیز در شعر حافظ به وفور دیده می شود. از همین غزل فوق خواجه حافظ شیرازی غزل سرای بزرگ سدهٔ هشتم در استقبال از مهاجمی که احتمالاً امیرتیمور است این گونه شعر رودکی را یادآوری کرده و دیگران را به غازی مهاجم فرا می خواند:
خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیمکز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی
ابوالفضل بلعمی و رودکی
مقالهٔ اصلی:�رابطه میان رودکی و ابوالفضل بلعمی
رودکی و�ابوالفضل بلعمی�به یکدیگر علاقهٔ بسیار داشته اند، چنان که ابوالفضل بلعمی گفته است �در عرب و عجم، رودکی را نظیری نیست�. در مقابل رودکی نیز بلعمی بزرگ را مدح بسیار گفته است و�صله�دریافت می کرده است.
گویا این بیت را رودکی در مدح خواجه بلعمی گفته است:
چه فضل�میرابوالفضل�بر همه ملکانچه فضل گوهر و یاقوت بر نبهره پشیز
منابع ها.
• محمدصادق همایون فرد. کتاب شناسی رودکی، مرکز اسناد علمی، تهران ۱۳۶۵.
• حمید زرین کوب. عناصر بدیعی در شعر رودکی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، بهار ۱۳۵۵ - شماره ۴۵
• مجتبی مینوی. برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، زمستان ۱۳۵۰ - شماره ۲۸
• مجتبی مینوی. داستان کلیله و دمنه رودکی، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۳۶ - شماره ۵
• عارف نوشاهی. اشعار نویافته رودکی سمرقندی بر اساس دو متن کهن فارسی، کتاب ماه ادبیات، اسفند ۱۳۸۹ - شماره ۱۶۱
• مجید منصوری. دربارهٔ برخی ابیات منتسب به رودکی سمرقندی، بوستان ادب، پاییز ۱۳۹۰ - شماره ۹
• علی اصغر قهرمانی مقبل. تصحیح شش بیت از رودکی سمرقندی بر اساس نسخه های خطی معیارالاشعار، معارف، فروردین و تیر ۱۳۸۸ - شماره ۶۷
• مریم صادقی و سعید بزرگ بیگدلی. پیوند زبان و اندیشه در شعر رودکی، پژوهش های زبان و ادبیات فارسی ( دانشگاه اصفهان ) ، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
• محمدصادق بصیری. جادوی اندیشه و زبان ادبی رودکی، پژوهش های زبان و ادبیات فارسی ( دانشگاه اصفهان ) ، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
• حسین آقاحسینی و اسراءالسادات احمدی. بررسی موسیقی شعر رودکی، پژوهش های زبان و ادبیات فارسی ( دانشگاه اصفهان ) ، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
• محمد دبیر سیاقی. رودکی… آن تیره چشم شاعر روشن بین، نگین، مرداد ۱۳۵۲ - شماره ۹۹
• داوود اسپرهم. موسیقی و خوانش اشعار رودکی، زبان و ادب، بهار ۱۳۸۸ - شماره ۳۹
• امیر دانش زاده. رودکی و فراروان شناسی، حافظ، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ - شماره ۵۹
• ترحم امیری امرایی. جایگاه غزل در آثار رودکی، کیهان فرهنگی، بهمن و اسفند ۱۳۸۸ - شماره ۲۸۰ و ۲۸۱
• احمد ابو محبوب. رودکی احیاگر فرهنگ و زبان فارسی، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
• کامل احمدنژاد. نابینایی رودکی و عنصر رنگ در شعر او، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
• محمدتقی سبک دل. آرایه های ادبی و صور خیال در شعر رودکی، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
• مسعود فرزاد. عروض رودکی، خرد و کوشش، آبان ۱۳۴۹ - شماره ۷
• هاشم محمدی. رودکی �آخرین گوسان تاریخ�، فردوسی، آبان و آذر ۱۳۸۶ - شماره ۵۸ و ۵۹
• سعید نفیسی. چند نکته تازه دربارهٔ رودکی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ششم، فروردین ۱۳۳۸ - شماره ۳ و ۴
• جلال الدین همایی. رودکی و اختراع رباعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ششم، فروردین ۱۳۳۸ - شماره ۳ و ۴
• هوشنگ محمدی افشار. رودکی، حماسه، اسطوره و آیین های ایرانی، مطالعات ایرانی، پاییز ۱۳۸۷ - شماره ۱۴
• خطیب رهبر، خلیل، �گزیده اشعار رودکی، انتشارات صفیعلیشاه، ۱۳۹۴.
• سیاقی، محمد دبیر، �پیشاهنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی۲ ۱۳۹۶.

چون این جماعت قانع نمی شوند، بهتر است به نوشته های خود ابن سینا مراجعه کنیم. ابن سینا نه تنها ترک نبود بلکه ترکان را شایسته غلامی و بندگی می دانست :
� . . . و انسان هایی باید خدمتکار انسان های دیگر باشند. در مدینه فاضله آن ها باید در خدمت مردم مدینه فاضله باشند. چنین مردمی که از فضیلت دور هستند طبعا باید بنده باشند. مثل ترک ها و زنگی ها. آن ها در سرزمین هایی شریف رشد نکرده اند، چون در آن سرزمینهای شریف بیشتر شرایط چنین است که آمیزه های خوب، حواس و عقل های صحیح در آن پدید می آید. . . . �
🔹 کتاب:�الشفاء - الإلهیات، ابن سینا، ص ۴۵۳
🆔 @iranzamin777
دیدگاه مولانا در مورد تُرکان
دیدگاه مولانا در مورد تُرکان
🟣شمس الدین احمد افلاکی در کتاب �مناقب العارفین�، دیدگاه مولانا در مورد تُرکان را اینچنین روایت می کند:
�حکایت مشهور است که روزی حضرت شیخ صلاح الدین ( صلاح الدین فریدون زرکوب، شاگرد مولانا بود ) جهت عمارت باغ خود مَشّاقان ( زحمت کشان ) تُرک به مزدوری گرفته بود. حضرت مولانا فرمود که افندی در وقت عمارتی که باشد مشّاقان رومی باید گرفتن و در وقت خراب کردن چیزی مزدوران تُرک؛ چه عمارت عالم مخصوص است به رومیان و خرابی جهان مقصور است به ترکان؛ و حق سبحانه و تعالی چون ایجاد عالم ملک فرمود اول کافران غافل را آفرید و ایشان را عمر بسیار داد تا همچون مشاقان مزدور بی خبر در عمارت کردن عالم خاک کوشیدند. . . گروهِ تُرکان را آفرید تا بی محابا و شفقت هر عمارتی که دیدند خراب کردند و منهدم گردانیدند، و هنوز می کنند و همچنان یوماً بیوم ( روز به روز ) تا قیامت خراب خواهند کردن و عاقبه الامر خرابی شهر قونیه هم در دست ظلمه ی تُرکان بی رحم خواهد بود�
🔶درباره اهمیت و اعتبار کتاب همین بس که یکی از متون معتبر نثر فارسی است و از منابع اصلی پژوهشگران درباره شخصیت مولانا و خاندان و یاران او است.
@Gundy_shapur
بیدل دهلوی�
ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بن عبدالخالق ارلاس، ( ۱۰۵۴–۱۱۳۳ ) متخلص به�بیدل، و نیز مشهور با نام�بیدل دهلوی�شاعر پارسی سرای�سبک هندی�در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری است.
ابوالمعانی میرزا عبدالقادر
زاده۱۰۵۴ ( قمری )
۱۶۴۴ ( میلادی )
پتنه�هندوستاندرگذشته۴ صفر�۱۱۳۳ ( قمری )
۵ دسامبر�۱۷۲۰ ( میلادی )
دهلیآرامگاهقریهٔ�خواجه رواش�کابلنام ( های ) دیگربیدل دهلویلقبابوالمعانی ( پدر معانی ) تخلصبیدلپیشهشاعرزمینه کاریشعردورهاورنگ زیبدیوان اشعارکلیات بیدل دهلویپدر و مادرعبدالخالق ارلاس
زندگی نامه
ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل فرزند میرزا عبدالخالق در سال�۱۰۵۴ هـ. ق�در�پتنه�در ایالت بهار هندوستان به دنیا آمد و در آن جا رشد کرد و تربیت یافت. سال تولد او از �انتخاب� و �فیض قدس� در می آید. او شاعر�پارسی گوی�است که از�ترکان جغتایی�بَرلاس�یا ارلاس�بدخشان�بود؛ وی بیشتر عمر خود را در�شاه جهان آباد�دهلی زندگی کرد و آثار منظوم و منثور خود را خلق کرد.
او در سال ۱۰۷۹ ه‍. ق به خدمت محمداعظم بن�اورنگ زیب�پیوست. سپس، به سیاحت پرداخت، و سرانجام، در �سال ۱۰۹۶ ه‍. ق� در دهلی سکنی گزید، و نزد�آصف جاه اول، ( نظام حیدرآباد ) �دکن�منزلت بلند داشت.
بیدل در روز پنج شنبه چهارم صفر سال�۱۱۳۳ ه‍. ق�در دهلی زندگی را بدرود گفت و در صحن خانه اش، در جایی که خودش وصیت کرده بود، دفن گردید.
مرگ و محل دفن بیدل
�رفته اند و ما از وجود آن ها بی خبریم.
محمد حیدر ژوبل که استاد�تاریخ ادبیات�در دانشکدهٔ ادبیات کابل بود، در کتاب خود با عنوان �بیدل و تأثیر سبک وی در ادبیات ما� در صفحهٔ ۱۲۹ نوشته است که: �بیدل به عمر هفتاد و هفت سالگی در�دهلی�وفات نمود و در خانهٔ خود در�شاه جهان آباد� ( دهلی قدیم ) مدفون شد و… بعد به�کابل�انتقال داده شد. � پس به صراحت باید گفت که پژوهش های عاری از اهداف شخصی و نفسی سیدداود حسینی، طوری که در بالا نظر سلجوقی را خواندیم، کاملاً درست بوده و واضح است که بیدل در محلهٔ یکه ظریفِ، قریهٔ خواجه رواش کابل آرمیده است. بیدل در ایران، افغانستان، بخشی از�سین کیانگ�چین، �تاجیکستان�و�ازبکستان�محبوبیت بسیار دارد.
در مجموع بیدل شاعری پارسی گوی بود و تابع سبک هندی، بود و در این باره شکی نیست؛ زیرا آثار و مضامین او از فرهنگ و هویتی فارسی و دری خبر می دهند.
سبک و هنر شعری
در آثار بیدل، افکار�عرفانی�با مضامین پیچیده، �استعارات، و�کنایات�به هم آمیخته، و خیال پردازی و ابداع مضامین تازه با دقت و موشکافی زیادی همراه گردیده است. در نظم و نثر سبکی خاص دارد، و از بهترین نمونه های�سبک هندی�به شمار می آید.
شفیعی کدکنی�در کتاب شاعر آیینه ها در مورد بیدل می گوید: �بیدل را باید نماینده تمام عیار�اسلوب هندی�به شمار آوریم. �
آثار
مجموع آثار این سخن پرداز و متفکر، به اهتمام و دقتی که شایستهٔ آن بود، تا سال ۱۳۴۱ شمسی انجام نشده بود. تقریباً مجموعه ای از آثار او در سال ۱۲۹۹ هجری قمری در مطبعهٔ صفدری در�بمبئی�به اهتمام ملا نور دین بن جیواو به دستور مختارشاه کشمیری و ملا عبدالحکیم مرغینانی نوشته شده است. چند بار هم در�هند�و�ماوراءالنهر� - گاهی�غزلیات�و گاهی هم غزلیات با یکی دو اثر دیگر او چاپ گردیده بود؛ ولی، هیچ یک از این نسخ مشتمل بر تمام آثارش نبوده است. تنها نسخهٔ چاپخانه صفدری نسبت به تمام نسخه های چاپ شده کامل تر بود، اما این نسخه نیز تمام آثار منظوم و منثور بیدل را دربرنداشت و سرشار از خطاهای املایی بود. گذشته از آن چون نوشتن کتاب در متن و حاشیه صورت گرفته بود، برای خواننده خسته کننده بود. با وجود کمبودهای موجود در کتاب، نسخه های آن نایاب شده بود.
نسخهٔ جامع دیگری بعدها به ارادهٔ سردار�نصرالل خان�نایب السلطنه در چاپخانه�کابل�به شکل حروفی با قطع بزرگ، زیر چاپ رفت. اما چاپ نسخهٔ مذکور، که در ترتیب و تدوین آن جمعی از دانشمندان افغانستان اهتمام ورزیده بودند، نزدیک به پایان ردیف دال رسیده بود که نایب السلطنه جهان را وداع نمود و دیوان غزل بیدل ناتمام ماند.
در ضمن سایر جنبش های علمی و ادبی که توأم با نهضت های اجتماعی در سال های چهل هجری شمسی پدید آمد، تصمیم گرفته شد تا�کلیات بیدل�در چاپخانه معارف افغانستان چاپ شود. در اوایل مرداد سال ۱۳۴۱ هجری شمسی، غزلیات بیدل که جلد اول از آثار او قرار داده شده بود، در مدت کمتر از یک سال در همان چاپخانه، چاپ شد و به این طریق پیامی که این شاعر و متفکر بزرگ به جهان بشریت دارد، در دسترس علاقه مندان گذاشته شد؛ و به همین ترتیب جلدهای بعدی یکی پس از دیگری به چاپ رسیدند:
• جلد دوم کلیات شامل�ترکیب بند، �ترجیع بند، �قصاید، �قطعه، �رباعیات، و�مخمسات�است در ماه تیر ۱۳۴۲؛ رباعیات به صورت جداگانه در دی ۱۳۴۲ شمسی
• جلد سوم کلیات شامل�عرفان، �طلسم حیرت، �طُور معرفت، و�محیط اعظم�در بهمن ۱۳۴۲ شمسی
• جلد چهارم کلیات�چهار عنصر، �رقعات، و�نکات�در خرداد ۱۳۴۴ شمسی
در این دیوان، هر غزل به ترتیب حروف هجا که در آخر قافیه ها آمده، به سلسلهٔ حروف الفبا چاپ شده و این ترتیب در حرف اول�مصراع�اول�مطلع�نیز رعایت گردیده است. در پایان هر جلد فهرستی نیز ترتیب و چاپ شده که جستجو کردن و یافتن غزل ها آسان شود. در چاپ این دیوان، توجه دکتر�میرنجم‎الدین انصاری، سعی استاد�عبدالحق بیتاب، همکاری سید محمد داود حسینی به خصوص اهتمام و کوشش شبانه روزی شاعر و محقق�خال محمد خسته�قابل یادآوری است. قابل ذکر است که مطابق ادعای�رابندرابنداس خوشگو، مؤلف کتاب �سفینهٔ خوشگو، طبع پتنه، بهار� کلیات بیدل در هنگام حیات خودش نیز تدوین شده بود و تعداد اشعار او را قید نموده که نظم و نثر آثار بیدل را نود و نه هزار بیت می داند و از آن جمله تعداد غزلیات را پنجاه و چند هزار درج کرده است. مثنوی عرفان هم از آثار اوست که به�زبان فارسی�نوشته شده است.
طور معرفت
طُوَرِ معرفت�مثنوی دوم از مثنویات عرفانیات بیدل دهلوی است که بر وزن �یوسف و زلیخا�ی جامی و �شیرین و خسرو� ی�امیرخسرو دهلوی�است که در هزار و سیصد بیت است و سفرنامه ای رمزی است که آن را طور معرفت می نامیده اند. بیدل در این مثنوی مانند شبستری�کوه طور�یا سینا را مقام تجلی و جلوه دانسته است. این مثنوی دارای سه هزار بیت است.
نسخه های کلیات بیدل
• نسخهٔ چاپی وزارت علوم افغانستان
• کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی به تصحیح�خلیل الله خلیلی�و�خال محمد خسته�شامل تمام آثار بیدل در چهار جلد
• غزلیات بیدل به تصحیح�عباس داکانی�و�اکبر بهداروند
• نسخهٔ صوتی غزلیات بیدل با خوانش�سیدحسن حسینی
• غزلیات بیدل به تصحیح دکتر سیدمهدی طباطبایی در دو جلد ( شهریور ۱۴۰۰ )
•
آثار مربوط به بیدل
کتاب
• نقد بیدل�نوشتهٔ�صلاح الدین سلجوقی
• شاعر آیینه ها�نوشتهٔ�محمدرضا شفیعی کدکنی
• بیدل، سپهری و سبک هندی�نوشتهٔ�سیدحسن حسینی
• مشق معنی بیدل�نوشتهٔ�سیدحسن حسینی
• کلید در باز، رهیافت هایی در شعر بیدل نوشتهٔ�محمدکاظم کاظمی
• جهان بیدل، نوشته�سید محمد حسینی فطرت، �شابک�‎۹۷۸ - ۶۰۰ - ۶۵۸۰ - ۳۳ - ۳.
• واژه نامهٔ شعر�بیدل نوشتهٔ�اسدالله حبیب، �شابک�‎۹۷۸ - ۶۰۰ - ۱۷۵ - ۷۰۷ - ۵.
• �مکتوب انتظار "پژوهشی در احوال، آثار و شیوه ی شاعری و نویسندگی بیدل" همراه با شرح و تحلیل برگزیده ی غزلیات او�، نوشته یحیی کاردگر، انتشارات صدای معاصر،
نمونه اشعار
غزل
دیده را باز به دیدار که حیران کردیمکه خلل در صف جمعیت مژگان کردیمغیر وحشت نشد از نشئهٔ تحقیق بلندمی به ساغر مگر از چشم غزالان کردیمرهزنی داشت اگر وادی بی مطلب عشقعافیت بود که زندانی نسیان کردیمموج ما یک شکن از خاک نجوشید بلندبحر عجزیم که در آبله طوفان کردیمحاصل از هستی موهوم نفس دزدیدناینقدر بود که بر آینه احسان کردیم
رباعیات
بی اسم و صفت، دلت به خود محرم نیستبی رنگ و بو، بهار جز مبهم نیستعالم به وجود من و تو موجود استگر موج و حباب نیست، دریا هم نیستتا در کف نیستی عنانم دادنداز کشمکش جهان امانم دادندچون شمع، سراغ عافیت می جستمزیر قدم خویش نشانم دادند
منابع ها.
• لغتنامه دهخدا
• دکترمحمدرضا شفیعی کدکنی، شاعر آینه ها ( بررسی سبک هندی و شعر بیدل )
• سلجوقی، صلاح الدین، نقد بیدل، د پوهنی وزارت، د دارالتألیف ریاست، ۱۳۴۳
• سی مقاله دربارهٔ بیدل، ( به مناسبت سی صد و چهلمین سال تولد ابوالمعانی بیدل ) ، وزارت اقوام و قبایل، ریاست نشرات و تبلیغات، کابل، ۱۳۶۵
• دانشنامهٔ ادب فارسی، ادب فارسی در افغانستان، تهران ۱۳۷۸، ( حسینی ) ، ص. ۳۴۵
• بزم بیدل، غزلیات، مخمسات، رباعیات، استقبالیه ها، تحلیل های ابیات و مطالب مفید در باره زندگی و اشعار شاهنشاه اقلیم سخن ابوالمعانی بیدل به کوشش فهیم هنرور
• شعرستان�صفحه ویژه اشعار ابوالمعانی بیدل رح در ویبسایت شعرستان
• طهوری، محمد ناصر، برخی از خانواده های خوشنویس کابل در یک سدهٔ اخیر، ( استاد سید محمد داوود حسینی ) مجلهٔ هری، شماره ( ۱–۲ ) ، ص. ۶۵–۷۰
• دکتور�عبدالغنی، احوال و آثار میرزا عبدالقادر بیدل، ترجمهٔ میرمحمد آصف انصاری، دانشکده ادبیات و علوم بشری، ۱۳۵۱
• زهرا خانلری کیا، فرهنگ ادبیات فارسی دری، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۸، ص. ۹۸
• پوهاند غلام حسن مجددی، بیدل شناسی، جلد اول، چاپ مطبعهٔ دانشگاه، ۱۳۵۰، ص. ۸۷–۸۶
• محمد حیدر ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، ۱۳۳۶، ص. ۱۲۹
علی عمادالدین نسیمی�متخلص�به�نسیمی، شاعر و متفکر ایرانی�حروفیه�در�قرن هشتم هجری�بود. او بنا به منابعی از ترک زبان های شیراز�یا از مردمان تبریز بود. �وی از شاعران صوفیِ بزرگِ زبان ترکی در اواخر�سدهٔ ۱۴�و اوایل�سدهٔ ۱۵ میلادی�به شمار می آید. او دو دیوان، یکی به ترکی و دیگری به فارسی، به نظم درآورد و�قصائدی�عربی نیز سرود.
زادهٔ۷۴۷ هجری قمریدرگذشت۸۰۷ هجری قمری
حلب، �شام
پیشه شاعر
معرفی عمادالدین نسیمی
عماد الدین نسیمی یکی از�شاعران�و�عارفان�برخاسته از مکتب حروفیه است. مکتب�حروفیه�که بر اساس تعالیم شیخ�فضل الله نعیمی استرآبادی�شکل گرفت. آن ها در شرح وقایع عالم و اسرار هستی از ۲۸ حرف�الفبای عربی�۳۲ حرف�الفبای فارسی�با مهارت اعجاب انگیز بهره می برده اند. آن ها تلاش می کردند علت دستورهای الهی در�دین اسلام�را به شکلی جذاب و جالب به وسیلهٔ�اعداد�و�حروف�توضیح دهند. مواردی مانند این که�نماز�یومیه چرا می بایست ۱۷�رکعت�باشد، حکمت مسح کشیدن بر پا هنگام�وضو�چیست، تعداد حروف�بسم الله الرحمن الرحیم�بیانگر چیست، نماز شکسته چرا ۱۱ رکعت است و مانند این ها.
سید عماد الدین نسیمی با اشعار خود نقش بسزایی در گسترش اندیشه های فضل الله نعیمی داشت. باورها و بیانات او مخالفت های فراوانی را میان قشریون مذهبی زمان خود به وجود آورد که نهایتاً منجر به صدور فتوایی در به دار آویختن و کندن پوست او شد.
اشعار نسیمی آمیخته مضامین عشق، شهامت، ایثار و صراحت سروده شده است. شاید بتوان گفت او یکی از شاعرانی است که به نقد آشکار اندیشه های زمانهٔ خود برخاست و همه را از صوفی، عارف، عابد، زاهد، مفتی، فیلسوف بی بهره نگذاشت.
نام او�علی�بود. فضل الله نعیمی در وصیت نامهٔ خود او را�سید علی�می نامد. �ابوذر احمد بن�برهان الدین�حلبی ( م. ۸۸۴ هـ ) از معاصران نسیمی نیز همین نام را ذکر می کند. �ابن حجر عسقلانی، �شمس الدین سخاوی�و حنبلی هم، لقبش را عمادالدین نوشته اند. در یکی از کهن ترین نسخه های دیوان فارسی وی، عبارت زیر آمده است: �دیوان فارسی�حضرت سلطان�العارفین و برهان المحققین و مالک طه و یس، ابوالفضل امیر سید نسیمی - قَدَّسَ الله سَرُّهُ العَزیز - �. �حروفیان، فضل الله نعیمی استرآبادی را�شاه فضل�نامیده اند و برای خلفای او امارت معنوی قائل شده اند. نسیمی گویا نخستین خلیفهٔ�شاه فضل�بوده است. از این رو، او را امیر نامیده اند. این عنوان در تذکرهٔ�مجالس العشاق�و منابعی چون�استوارنامه�و�عرش نامه�نیز آمده است که به این مسلک روی آورده است.
تحصیلات
از دوران جوانی و تحصیلات نسیمی آگاهی نداریم. آنچه از اشعارش بر می آید، این است که وی در فلسفه، کلام، منطق، هیئت، نجوم، طب و ریاضی ید طولایی داشته است. اصطلاحات این علوم را در اشعار خود به کار برده است، سخن از خواص صور فلکی، ستارگان، تشریح اعضای بدن انسان، شاخصه های حساب و هندسه و بیان کیفیت خلقت کائنات و آرای گوناگون متصوّفه به ما اجازه می دهد که او را خردمندی آگاه به علوم عصر خود بنامیم. در تذکره ها او را �عاشق غریب و عجیب، عالم کامل، فاضل محدّث، نکته دان و عارف� نامیده اند.
سیر و سفر
نسیمی پس از کشته شدن فضل الله نعیمی و کشتار قلعهٔ آلینجا به آسیای صغیر مهاجرت کرد. در شهر بورسه، عثمانی ها او را زندیق نامیدند و از شهر بیرون کردند. ناچار نزد حاج بایرام ولی در شهر آنکارا رفت و سپس به حلب کوچید و در آن جا صاحب مریدانی چند شد. شهر حلب در آن روزگار در دست مملوکان چرکس بود و از سوی اهل سنت و جماعت اداره می شد.
درگذشت
نسیمی را در شهر حلب پوست از تن باز کردند. کتاب بشارت نامه که در سال ۸۱۱ هـ. تألیف شده، تاریخ کشته شدن وی را ۸۰۷ هـ. نوشته است. از میان محققان زندگی نسیمی مرحومان محمد فؤاد کوپریلی، عبدالباقی گؤلپینارلی و دکتر حسین اعیان همین تاریخ را معتبر می دانند. مدرس تبریزی در ریحانة الادب نیز همین تاریخ را قبول کرده است. در آن سال نسیمی ۶۰ سال سن داشت. به هر حال نمی توان سال قتل نسیمی را دورتر از ۸۱۱ هـ. سال تألیف بشارت نامه دانست. قدیمی ترین سندی که ماجرای کشته شدن نسیمی را شرح داده، کنوز الذّهب فی تاریخ حلب است. محمد راغب الطباخ الحلبی در کتاب اعلام النّبلاء بتاریخ حلب الشّهباء این تفصیل را ذکر کرده است. ترجمهٔ آن چنین است: �در روزگار یَشْبک، علی نسیمی مقتول گردید. شیخنا ابن خطیب الناصریه و شمس الدین ابن امین الدوله نائب شیخ عزالدین، �قاضی القضات�فتح الدین المالکی و قاضی القضّات�شهاب الدین�الحنبلی ابن الخازوق در دادگاه حاضر بودند. ادعا گردید که سخنان نسیمی اشخاص جاهل را فریب داده، زندیق کرده است. سپس ابن الشنقشی الحنفی در حضور علما و قضات شهر طرح دعوی کرد. سپس نائب او را گفت: - اگر نتوانی ادعای خود را به اثبات رسانی، کشته می شوی؛ و او از ادعای خود درگذشت. نسیمی هم چیزی نگفت. تنها کلمهٔ شهادت بر زبان آورد و [این] ادعا را رد کرد. سپس شیخ شهاب الدین ابن هلال در دادگاه حاضر شد و در کنار قاضی مالکی نشست. او گفت که نسیمی زندیق است و توبه اش را نمی توان پذیرفت و باید به قتل رسد. سپس به قاضی مالکی رو کرد و پرسید: - چرا او را نمی کشی؟ مالکی گفت: - آیا تو به دست خود می نویسی که او محکوم به قتل است؟ گفت: - - می نویسم! و نوشت؛ و نوشته اش را به شیخنا ابن خطیب الناصریه و دیگر قضات تقدیم کرد. قضات و علما زیر بار نرفتند و بلند شدند و آن جا را ترک گفتند. مالکی پرسید: - وقتی قضات و علما سر باز می زنند، چگونه می توان او را کشت؟ او گفت: من نمی کشم. سلطان من را مأمور کرده است که این کار را سریع تمام کنم تا امریه اش صادر شود. آن گاه مجلس به پایان رسید و نسیمی را دیگر بار در قلعه حبس کردند؛ و آن گاه فرمان سلطان مؤید صادر شد که: - پوستش کنده شود، جنازه اش هفت روز در شهر حلب گردانده شود، سپس شقه گردد و شقه هایش به علی بن ذی الآذر، برادرش ناصر الدین و عثمان قارایولوق فرستاده شود. این شاعر لطیف سخن را چنین کشتند. � مرگ فاجعه آمیز نسیمی سبب محبوبیت فزون از اندازهٔ او در میان اهل شریعت و توده های وسیع شیعیان گردید. دربارهٔ او افسانه ها و روایات چندی ساخته شد، شعرها سروده شد و مسلمین به این حادثهٔ فجیع اعتراض کردند. �
زادگاه
با توجه به اینکه از جزئیات زندگی نسیمی اطلاعات کمی در دست می باشد لذا در مورد زادگاه او موارد مختلفی بیان می گردد. برخی او را متولد�شیراز�یا برخی دیگر زادگاه وی را علاوه بر شیراز، �تبریز�یا�دیاربکر�حدس می زنند.
عسقلانی� ( م. ۸۵۲ هـ ) ، �سخاوی� ( م. ۹۰۲ هـ ) �و�ابن عماد الحنبلی� ( م. ۱۰۸۹ هـ ) �که از نسیمی نخستین زندگی گزاری ها را نوشته اند، او را تبریزی می دانند، برخی اهل آمد می نامند. �رضا قلی خان هدایت�او را اهل شیراز می شناسد. سخن او در�فارسنامهٔ ناصری�نیز تکرار شده است. �عاشیق چلبی�مسقط الرأس وی را روستایی �نسیم� نام در اطراف بغداد معرفی می کند.
آرامگاه نسیمی
قدیمی ترین سندی که در باب مزار نسیمی به دست ما رسیده است، سیاحتنامهٔ اولیا چلبی است. او در فصل توصیف شهر حلب از �تکیهٔ شیخ نسیمی� سخن می راند و می گوید: �مردم روایت کنند که نسیمی پس از کنده شدن پوست از تنش به این مکان آمد و قرآن تلاوت کرد و غیبش زد!��مزار نسیمی اکنون در شهر حلب سوریه در محلهٔ فرفراه در مقابل حمام سلطان�است. در سال های اخیر آن را بازسازی کرده اند. نگارندهٔ این سطور در سفر زیارتی خود به سوریه در سال ۱۳۸۸ به زیارت آن نائل آمدم. در چهار گوشهٔ دیوارهای مزار، آیات قرآن حک شده است و دو بیت زیر که گویا سال ها پیش به سنگ نقر شده است: یوزولدون، دؤنمه دین مردانه لیکدن، الهی بؤیله دیر، حب صمیمی. کثافتدن چیخیب اولدون بحقه، گلستان الهی نین نسیمی.
خانواده ای که خود را از احفاد نسیمی می دانند در جوار مزار منزل دارند و مراقب و مجاور آن به شمار می روند.
سبک شعر
دیوان نسیمی حاوی قالب های متنوع شعری از قبیل غزل، قصیده، رباعی اکثراً به�زبان ترکی آذربایجانی�است. به علت تأثیری که طریقت حروفی به دیگر عقاید عرفانی داشته، بسیاری از شعرهای�بکتاشی�و�علوی�به نسیمی نسبت داده شده است. نسیمی یک دیوان به�زبان ترکی آذربایجانی، �دیوانی به�زبان فارسی و اشعاری به�زبان عربی�نیز داشته است. عمادالدین نسیمی یکی از بزرگترین شاعران عرفانی�زبان های ترکی تبار�از اواخر قرن ۱۴ میلادی تا اوایل قرن ۱۵ میلادی به شمار می رود. �و یکی از برجسته ترین استادان دیوان در تاریخ ادبی ترکی محسوب می شود.
سازمان بین الملی�یونسکو�به خاطر کوشش های وی در اشعار انسانی و�صلح جهانی�در سال�۱۹۷۳�این سال را سال نسیمی اعلام کرد.
نمونه ای شعر:
منده سیغار ایکی جهان من بو جهانه سیغمازام
گوهر لامکان منم کون و مکانه سیغمازام
[هر چند]دو جهان در من میگنجد، من در این جهان نمی گنجم
گوهر لامکان منم، در کون و مکان نمی گنجم
ترجمه بخشی از این شعر به انگلیسی را�مشاهده فرمائید.
بیت بالا نمونه بارزی از سبک عرفانی نسیمی و عقاید حروفیه است. در این بیت شاعر به دنیای مادی و متقابل آن یعنی جهان معنوی اشاره می کند و اینکه انسان حاصل از اتحاد این دو جهان است. بنابراین انسان از لحاظ روحانی از همان عنصر روحانی پروردگار خویش مایه دارد. لغت�لامکان�در اصطلاح عرفاً معنی خدای را دارد. بنا به اعتقادات نسیمی هرچند انسان قادر به درک پروردگار نیست ولی بایستی در شناخت او کوشش نماید. او شناخت نسبی را از طریق خودشناسی ممکن می داند.
در سال ۱۴۱۷ میلادی و در شهر شام بر سر پایبندی به عقایدش زنده زنده پوست بدنش کنده شده و سپس بدن این شاعر و عارف تکه تکه شده تا درس عبرتی برای شاگردان و همفکرانش شود.
زاهدین بیر بارماغین کسسن دونر حق دن کئچر
گور بو میسکین عاشیقی سرپا سویورلار آغلاماز
گر انگشت زاهدی ببرد، توبه کرده و از حق می گذرد
ببین این عاشق مسکین را از سر تا پا پوست می کنند [ولی] نمی گرید
این بیت اشاره به این موضوع دارد که وقتی نسیمی را می خواستند در ملأ عام بکشند یک روحانی به مردم گفت که نسیمی چنان نجس است که اگر یک قطره از خون او به بدن کسی بچکد باید آن قسمت از بدن را ببرند. از قضا مقداری از خون نسیمی به انگشت او خورد. اما زاهد به لکنت افتاد و حرف خود را پس گرفت. عمادالدین نسیمی کتابی به نام�رباعیلر�دارد که یک نمونه از آن بدین شرح است:
من کنج لامکانم اندر مکان نګنجم
برتر زجسم وجانم درجسم وجان نگنجم
وهم خیال انسان رو سوی من ندارد
در وهم از آن نیایم در وهم ازان نگنجم
• منابع ها. تاریخ ادبی ایران. �ادوارد براون
• ریاض العارفین�–�رضاقلی خان هدایت
• میرفطروس، علی. عمادالدین نسیمی، شاعر و متفکر حروفی
• بزرگداشت عمادالدین نسیمی بدون حضور ایران
Andrews, Walter G. �; Black, Najaat; Kalpakli, Mehmet ( 1997 ) . �Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. University of Texas Press. pp. �ISBN�0 - 292 - 70472 - 0
بنده با قوم بزرگ عزیز ترُک هیچ مشکلی ندارم ققط واقعیت رو انتشار می دهم
جواب بعضی ها که جعلیات خودشان انتشار می دهد باید داد البته بازهم حرف خودش می زنند ولی باید داد نه مدرکی معتبری دارد فقط کارشان این هست عقاید شخصی خودشان را بگوید امیدوارم سر حرف شان بماند این قد مرد باشند که مطالب خودشان حذف کنند ما که آخرش نفهمیدم این فارس بنده چه ربطی به هندی که از نظر چهره شیبه هندی ها نیست فقط زبان هندی اروپایی مثل انگلستان و فرانسه آلمان و فارسی و خود هند هست و غیر چکار کردند با پان ترک های تجزیه طلب خدا می داند.
هرکسی به توهین کنه خودش و جد آباد حرم زاده ش و بی ناموس سیم کش و جاکش بی رگ ریشهش هست و خانوادم
چرا متن کامل انتشار نمی دهد چرا یک طرف رفتار می کنید به جای این که چنین حرف بدون سند مدرک معتبر ی انتشار ندهید چرا از سند معتبر من هستند چرا جلو گیری می کنید من یک سوال شما مگه شما بی طرف نیستید؟! برای پنجمین بار متن را انتشار بدهید.

زاده
محمد بن سلیمان
۱۴۸۳
درگذشته
۱۵۵۶ ( ۷۲−۷۳ سال )
آرامگاه
کربلا
پیشه
شاعر
زبان ( ها )
ترکی آذربایجانی فارسی عربی
کار ( های ) برجسته
لیلی و مجنون
فرزند ( ان )
فضلی
فضولی در عراق امروزی به دنیا آمد و در کودکی ادبیات، ریاضیات، نجوم و زبان را فرا گرفت. در طول زندگی، وطن او میان دولت های�آق قویونلو، �ایران صفوی�و�امپراتوری عثمانی�دست به دست می شد. او برای مقامات هر سه امپراتوری شعر سرود و نخستین شعر شناخته شدهٔ خود را برای�سلطان الوند�از آق قویونلو سروده است. فضولی بیشتر شعرهای خود را در زمان حکومت عثمانی ها بر عراق سرود؛ به همین دلیل است که گاهی او را شاعر اهل عثمانی نیز می نامند. او در طول زندگی اش چند پشتیبان داشت، اما هرگز کسی را پیدا نکرد که او را کاملاً خشنود کند — همان طور که خودش نوشت — و تمایل او برای پیوستن به دربارِ سلطنتی هرگز محقق نشد. با وجود دلبستگی به دیدن مکان هایی مانند�تبریز، �آناتولی�و هند امروزی، او هرگز به خارج از عراق رهسپار نشد. فضولی در سال ۱۵۵۶ بر اثر�طاعون�درگذشت و در�کربلا�دفن شد.
فضولی بابت آثار آذربایجانی اش — به ویژه�غزل ها�و شعر غنایی�لیلی و مجنون�که تفسیری از داستان خاورمیانه ای�به همین نام�است — بیشتر شناخته شده است. او همچنین�دیوان هایی�را به زبان های آذربایجانی، فارسی و شاید عربی نوشت. سبک او با �بیان شدید احساس ها��به شیوه متمایز و به کار بردن استعاره های�عرفانی�و نمادها، توصیف شده است. در شعرسرایی او تأثیراتی از شاعران پارسی گو مانند�نظامی گنجوی، �جامی�و�حافظ�و نیز شاعران آذربایجانی مانند�حبیبی�و�عمادالدین نسیمی�دیده می شود.
فضولی در توسعهٔ زبان آذربایجانی نقش ایفا کرد و از نوشته هایش به عنوان تعالی بخش شعر و زبان آذربایجانی یاد شده است. �آثار او را آشتی ساز شیوه های ادبی آذربایجانی، فارسی و عربی و نیز عقاید�شیعه�و�سنی�می دانند. �او همچنان شاعر محبوبی در آذربایجان، ترکیه، ایران و عراق به شمار می رود.
زندگی
محمد پسر سلیمان در حدود سال�۱۴۸۳�در�عراق�به دنیا آمد. �در منابع معتبر از جمله�مجمع الخواص�صفحهٔ ۱۰۳�حله�به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده است، اما در برخی منابع دیگر�کربلا�یا�نجف�هم آمده است. �پدرش سلیمان بود که به�حله�مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. �پدر فضولی بنا به گفتهٔ �صادق بیگ افشار� صاحب تذکرهٔ �مجمع الخواص� –که به زبان�ازبکی�نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از�۲۲ طایفه�مهاجر ترکان�اوغوز�می باشد. �او در حله و سپس�بغداد�تحصیل کرد و یکی از استادانش �ملک الشعرای حبیبی� از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.
سبک شناسی
پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل هایی چون�مثنوی�و�غزل�رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما �او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید ( بنگ و باده - صحبت الاثمار ) . فضولی مانند�نسیمی�کوشید تا شعر ترکی را با�اوزان عروضی�سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است. �
بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به�سبک هندی�و�صائب تبریزی�که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگ ترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده اند �بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب�اصفهان�یا سبک هندی می بینیم. �و حتی او را �از جمله پایه گذاران سبک هندی��شمرده اند.
تخلص فضولی
یاران گذشته بس که کردندتاراج عبارت و معانیشد تنگ فضای نظم بر مافریاد ز سبقت زمانی
فضولی�در فارسی به دو معنا به کار می رفته است:
۱ - کسی که کار بیهوده کند.
۲ - آنکه بی جهت در امور دیگران مداخله کند.
این دو معنا دقیقاً با معنای این واژه در�زبان عربی�انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به �فضول� داده شد. در عوض واژه �فضول� که در عربی یعنی �زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران� در فارسی �فضولی� خوانده شد؛ مثلاً�حافظ�می گوید:
�در کارخانه ای که رهِ عِلْم و عقل نیستوَهْمِ ضعیفْرای فضولی چرا کند؟�
که در این جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است. �به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می برد یعنی: �زبان دراز و مداخله کننده در کاری که به او مربوط نیست�، یا به تعبیر امروزی �فضول�. فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ طبع توضیح می دهد:
آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده اند تخلصها را بیش از معانی ربوده اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس �فضولی� تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.
آثار
• دیوان اشعار ترکی.
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده است. دیوان ترکی به تصحیح�حمید آراسلی� ( باکو ) ، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی ( تهران، ۱۳۷۴ ) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران ( استانبول ) بهترین چاپ های علمی دیوان ترکی هستند.
• شاه و گدا
• لیلی و مجنون
• مثنوی بنگ و باده. به�شاه اسماعیل�تقدیم شده است.
• روضه.
• حدیقة السعداء. این کتاب ترجمهٔ�روضةالشهدای�حسین واعظ کاشفی�است. که بر آن مطالبی نیز افزوده است.
• صحبت الاثمار� ( گفتگو بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب های ادبیات کودک محسوب می شود )
• شکایت نامه.
• رسالهٔ معما.
نمونه شعر ترکی
ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی - عالَم نه ایمیش، نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیشبیر پری سیلسیله ای - عشقینه دوشدوم ناگه، شیمدی بیلدیم سببی - خیلقت - آدم نه ایمیش. واعظ اوصافی - جهنم قلیر، ای اهل ورع!وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش!اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی، آه بیلیدیم سببی - آهی - دمادم نه ایمیش!
ترجمه فارسی
خّرم آن کس که نداند غم عالم چه بوَدنه بداند غم عالم، نه که خود غم چه بوَدناگهان بندی زنجیر نگاری شده امحال دانم سبب خلقت آدم چه بودگفت واعظ همه اوصاف جهنم، زاهد!باش در مجلس او، بین که جهنم چه بودتیر بر دل بزد و مانده بجا پیکانشآه، دانم سبب آه دمادم چه بودای فضولی مزه باده ساقی دانیچو کنی توبه بدانی که ریا هم چه بود
فارسی
قدیمی ترین�نسخه خطی�دیوان فارسی فضولی در�۲۰ جمادی الاولی�۹۵۹ قمری�به خط�حبیب الله اصفهانی�نوشته شده است. این نسخه هم اکنون در�کتابخانه مرادیه�در�ترکیه�نگه داری می شود. �در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می شود، شرح می دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به�عربی�و�ترکی�مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده است به سرودن غزل به فارسی پرداخته است:
تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود. چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می باید.
هر چند اصولاً فضولی در این مقدمه با شوخ طبعی مسائل را بیان می کند و بعید نیست از سر شوخ طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می دهند.
فضولی به فارسی در قالب های مختلف مانند�قصیده، �غزل، �ترکیب بند، �مقطعات، �رباعی�و�مثنوی�ساقی نامه شعر سروده است؛ اما بخش عمدهٔ دیوان او را غزل و قصیده تشکیل می دهد.
• دیوان شعرها
• رند و زاهد
• صحت و مرض
• انیس القلب
• ساقی نامه� ( هفت جام )
• روح نامه ( سفرنامه روح یا حُسن و عشق )
مردم این دیار را با مناثر شفقت و عنایت نیستیا در ین قوم نیست معرفتییا مرا هیچ قابلیت نیست
نمونه شعر فارسی
نو خطان را دوست می دارد دل دیوانه اممن چو مجنون نیستم در عاشقی مردانه امخضر می گویند بر سر چشمهٔ برد ست راهقطرهٔ�گویا چکیده جایی از پیمانه امعقل را هر لحظه تکلیفیست بر من در جهانبی تکلف با عجب دیوانهٔ�همخانه امدرد دل با سایه می گویم نمی یابم جوابغالباً او را بخواب انداخته افسانه اممتصل از درد عشق و طعنهٔ عقلم ملولمی رسد هر دم جفا از خویش و از بیگانه امتا کشیده بر گلت از سنبل مشگین نقابمی خلد صد خار هر دم بر جگر از شانه امبه که بردارم فضولی رغبت از ملک جهاننیستم گنجی که باشد جای در ویرانه ام
عربی
فضولی در مقدمه دیوان فارسی اش در مورد اشعار عربی اش گفته است: �باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود. �
شعر
• مطلع الاعتقاد
• دیوان اشعار عربی
•
نمونه اشعار
فضولی از کم سوادی کاتبان و از این که هنگام نوشتن اشعار دقت کمی می کنند و مفهوم اشعار را از بین می برند در رنج بوده است و در انتقاد به این موضوع سه شعر به ترکی، فارسی و عربی سروده است.
ترکی
قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرککه فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلرگاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْگاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر
فارسی
باد سرگشته بسان قلم آن بی سروپاکه بود تیشهٔ بنیان معارف قلمشزینت صورت لفظ است خطش لیک چسودپردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش
عربی
تبت یدا کاتب لولاه ما خربتمعمورةأسّست بالعلم و الادبِاَردی من الخمرفی اِفساد نسختهتستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب
یادمان فضولی
• ۱۹۰۸ - �عزیر حاجی بیگف�اپرایی�بر اساس داستان و اشعار�لیلی و مجنون�فضولی نوشت.
• ۱۹۵۲ - به افتخار�محمد فضولی�شهر�کاریاگینو�در�اتحاد شوروی، �فضولی� نامیده شد.
• ۱۹۵۸ - در�جمهوری آذربایجان�در دورهٔ�اتحاد جماهیر شوروی، برای بزرگ داشت مقام ادبی فضولی کنفرانسی بین المللی برگزار شد و آثار�ترکی�و�فارسی�او در چاپ جدید منتشر گردید.
• ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۶ - به مناسبت پانصدمین سال تولد فضولی در�جمهوری آذربایجان�طی سه سال مراسم و جشن های متعددی برپا شد. در این سال ها در کشورهای مختلف نیز کنگره ها و مراسم بزرگداشت متعددی برگزار شد. از جمله میزبانان مراسم می توان به�ایران� ( تهران ) ، �ترکیه� ( آنکارا ) ، �روسیه� ( مسکو ) ، �عراق� ( بغداد، �کربلا�و�کرکوک ) ، �گرجستان، �قزاقستان، �ازبکستان، �داغستان، �دربند، �مخاچ قلعه، و دفتر مرکزی سازمان�یونسکو�در�پاریس�اشاره کرد.
• ۱۹۹۶ - روز�۸ نوامبر�روز عیدملی لقب گرفت و�حیدر علی اف�رئیس جمهوری وقت�جمهوری آذربایجان�در جشن باشکوهی در�کاخ رسپوبلیکا�سخنرانی کرد و از فضولی به عنوان شاعر ملی آذربایجان تجلیل کرد.
• ۲۰۰۷ - در ۲۲ و ۲۳ خرداد ۱۳۸۶�همایش دو روزه فضولی شناسی�در�ارومیه�برگزار شد. �مرکز مطالعات و تحقیقات آذربایجان شناسی�و�دانشگاه ارومیه�در استان�آذربایجان غربی�این همایش را برگزار کردند. �به گفته کارشناس اجرایی همایش ۵ مقاله از کشور�ترکیه، ۲۹ مقاله از�باکو، یک مقاله از�روسیه، ۸ مقاله از جمهوری�نخجوان�و ۷۰ مقاله از کشور�ایران�به دبیرخانه واصل شده بود. �
سرو را همچو قدت شیوهٔ رعنایی نیستاین قدر هست که او مثل تو هرجایی نیستسرو و گل تا ز قد و روی تو دیدند شکستباغبانرا سرو برک�چمن آرایی نیستهمدمی چون غم او نیست دم تنهاییهر کرا هست غم او غم تنهایی نیستای دل ار عاشقی از طعنه میندیش که ذوقنتوان یافت ز عشقی که برسوایی نیستای که داری سر سودای تجارت بی نفعهیچ سرمایه به از جوهر دانایی نیستصبر در عشق تو کاریست پسندیده ولیکرده ام تجربه کار من شیدایی نیستمشو از دیدهٔ خونبار فضولی غایبکه درو بی گل روی تو شکیبایی نیست
• منابع ها. آذربایجان غربی، در سخن فضولی عشق و محبت انسانی تجلی دارد�. �شرق. بایگانی شده از�اصلی�در ۲۳ ژانویه ۲۰۰۸. دریافت شده در�۱۵ ژانویه ۲۰۰۸.
• پورنامداران، تقی� ( ۱۳۷۶ ) ، �غزل های فارسی فضولی�، �ایران شناخت، ش. �۵
• تجلیل، جلیل ( ۱۳۷۴ ) ، �مقایسهٔ لیلی و مجنون فضولی و نظامی، �تهران: دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی
• دائرةالمعارف فارسی�جلد اول، به کوشش به سرپرستی�غلامحسین مصاحب. ، �تهران:�انتشارات فرانکلین، �۱۳۴۵
• دائرةالمعارف فارسی�جلد دوم، به کوشش به سرپرستی�غلامحسین مصاحب. ، �تهران: انتشارات فرانکلین و شرکت سهامی کتاب های فرانکلین، �۱۳۵۶
• دهخدا، علی اکبر، �لغت نامه دهخدا جلد ۳۷ شماره مسلسل ۷۹، به کوشش زیر نظر�محمد معین. ، �تهران:�دانشگاه تهران، سازمان لغت نامه، ص. �۲۷۶
• حافظ شیراز، به کوشش تصحیح�احمد شاملو. ، �تهران:�انتشارات مروارید�و انتشارات زمانه، �۱۳۷۵، �شابک�۹۶۴ - ۶۰۲۶ - ۰۱ - X
• شاهمرسی، پرویز زارع. ��زبان ترکی در دروه صفویه�. �aa. 1asphost. com. بایگانی شده از�اصلی�در ۱۲ ژوئیه ۲۰۰۶. دریافت شده در�۱۵ ژانویه ۲۰۰۸.
• شعردوست، علی اصغر؛ فضولی ( ۱۳۷۴ ) ، �دیوان فارسی فضولی، به کوشش حسیبه مازی اوغلو. ، �تهران: کنگره بزرگداشت ملامحمد فضولی
• شهبازی، همت. ��علامه محمد فضولی، رند دلسوخته�. �دوشرگه.
• صفا، ذبیح الله� ( ۱۳۷۳ ) ، �تاریخ ادبیات در ایران ( جلد چهارم ) ، �تهران: انتشارات فردوس
• فضولی، محمد ( ۱۳۷۴ ) ، �دیوان فارسی فضولی، به کوشش به اهتمام: حسیبه مازی اوغلو. ، �تهران: دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی
• مشرف، مریم ( ۱۳۸۰ ) ، �زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی، �تهران: انتشارات روزنه
• معین، محمد� ( ۱۳۷۵ ) ، �فرهنگ نامه فارسی ( جلد دوم ) ، �تهران: موسسه�انتشارات امیرکبیر، ص. �۲۵۵۴، �شابک�۹۶۴ - ۰۰ - ۰۱۶۴ - ۳
• معین، محمد� ( ۱۳۷۵ ) ، �فرهنگ نامه فارسی ( جلد شش، اعلام ) ، �تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. �۱۳۷۰، �شابک�۹۶۴ - ۰۰ - ۰۱۶۴ - ۳
• نجفی، ابوالحسن� ( ۱۳۸۴ ) ، �غلط ننویسیم ( فرهنگ دشواری های زبان فارسی ) ، �تهران: مرکز نشر دانشگاهی
• یکانی زارع، پرویز ( ائلیار ) . ��عشق و عیرفان فضولی باخیمیندان�. �هفته نامه اورین خوی� ( به�ترکی ) . بایگانی شده از�اصلی�در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت شده در�۲۰ ژانویه ۲۰۰۸.
• Yarshater, Ehsan, ed. ( 2000 ) . �"Fożūlī, Moḥammad". �Encyclop�dia Iranica. Vol. �10. �Routledge. pp. �121–122. �doi:10. 1163/2330 - 4804_eiro_com_1700. Retrieved�28 July�2023.
• Wikipedia contributors, "Fuz�l�", Wikipedia, The Free Encyclopedia, �http://en. wikipedia. org/w/index. php?title=Fuz�l�&oldid=172171689� ( accessed January 14, 2008 ) .
• Wikipedia contributors, "Məhəmməd F�zuli", Wikipedia, A�ıq Ensiklopediya, �http://az. wikipedia. org/w/index. php?title=Məhəmməd_F�zuli&oldid=215619� ( accessed January 14, 2008 ) .
بنده با قوم بزرگ عزیز ترُک هیچ مشکلی ندارم ققط واقعیت رو انتشار می دهم
جواب بعضی ها که جعلیات خودشان انتشار می دهد باید داد البته بازهم حرف خودش می زنند ولی باید داد نه مدرکی معتبری دارد فقط کارشان این هست عقاید شخصی خودشان را بگوید امیدوارم سر حرف شان بماند این قد مرد باشند که مطالب خودشان حذف کنند ما که آخرش نفهمیدم این فارس بنده چه ربطی به هندی که از نظر چهره شیبه هندی ها نیست فقط زبان هندی اروپایی مثل انگلستان و فرانسه آلمان و فارسی و خود هند هست و غیر چکار کردند با پان ترک های تجزیه طلب خدا می داند.
هرکسی به توهین کنه خودش و جد آباد حرم زاده ش و بی ناموس سیم کش و جاکش بی رگ ریشهش هست و خانوادم تمام.

حیدربابایه سلام شهریار یه شاهکار ادبی در کل جهان حساب میشه بعد رضامدیاتک و چندکاربر جعلی سوسک خور از بیابان های سوزان لوت ، برای شهریار تعیین تکلیف میکنند که چی بگه چی نگه ! شهریار اولو آخر ترک زبان بود و خواهد ماند در آثارشم گفته شاعران فارسی دزد هستن و از شاعران ترکی دزدی میکنند
ما تا محمدفضولی و نسیمی و . . . را داریم چه نیاز به بقیه با اینکه بیدل دهلوی و مولانا و بوعلی سینا و خیلیای دیگه هم ترک بوده نه سوسک خور هندی