جاهلیت

بر اساس خوانشِ سنتی در اسلام، در دوران جاهلیت مردم شبه جزیره عربستان بت می پرستیدند و برایش قربانی تقدیم می نمودند؛ تا اینکه با ظهور دین اسلام آئین بت پرستی برچیده شد. در مقابل پژوهش های مبتنی بر باستان شناسی، نظری متفاوت در بابِ این دوران را ارائه می دهند که بر اساس آن در سرزمین اعرابِ قبل از اسلام، نه تنها از قرنِ چهارمِ میلادی به بعد نشانه ای بت پرستی وجود ندارد، بلکه حضور کتیبه های یهودی و مسیحی پرشمار است.
به طور کلی، آغاز و میانه و پایان دوران معروف به جاهلیت مورد اختلاف دانشمندان اسلامی است. برخی آن را فاصله میان نوح و ادریس، و برخی میان آدم و نوح و گروهی زمان میان موسی و عیسی دانسته اند، جمعی نیز جاهلیت را عصر عیسی تا محمّد پنداشته اند. به هر صورت پایان این زمان را گاه ظهور محمد و گاه فتح مکه گفته اند.
در سدة ۱۹م/۱۳ق گلدزیهر، با نظر نویسندگان مسلمان مخالفت کرد و چنین اظهار داشت که «جهل» در دوران پیش از اسلام، نه در مقابل «علم» که در مقابل «حلم» می نشسته است. نظر گلدزیهر را بسیاری پسندیدند؛ در زمینة تاریخ ادبیات عرب که خواه ناخواه با عنوان «عصر جاهلی» آغاز می شود، نویسندگان باختر به همین نظریه گرایش یافتند. بلاشر و ویر و نویسندگان «دائرةالمعارف اسلام» و دیگران نیز آن را کاملاً پذیرفته اند.
اما ایزوتسو با بهره گیری از پژوهش های گلدسیهر، بیش از همه به موضع پرداخته، و با استناد به روایات معروف اسلامی نتیجه گرفته است که جاهلیت در نظر پیامبر و مردم آن روزگار دوره ای نبود که گذشته باشد، بلکه حالت روانی خاصی بود که با برآمدن اسلام، دامن درکشیده بود، اما آثارش همچنان در جامعه عرب ها می توانست مشاهده شود.
محمدعلی امیرمعزی بر اساس پژوهش های خودش و دیگر پژوهش گران، به تأثیر یکتاپرستی کُتُبِ مقدس در سرزمین اعراب اشاره می کند ومی گوید: «برخلاف آنچه که به شکل متاخر دفاعیه های مسلمانان ابراز داشتند، در سرزمین اعراب قبل از اسلام ملقب به «دوران جاهلیت»، نه هرج و مرج و بت پرستی بود، و نه اسلام آغاز یکتاپرستی عربی بود. چندخدایی احتمالاً طی قرن های متمادی در آنجا وجود نداشته است، مگر اینکه شاید به شکل کلی در میان برخی از بادیه نشینانِ کوچ نشین وجود داشته است. » بر اساس این پژوهش ها، حجاز پیشااسلامی، محل حضور و برخورد ادیان و تمدن های مختلف، از یهودیت و مسیحیِ سریانی تا ادیان ایرانی و اتیوپی بوده است.